Advertica

 Bihar Board 12th Business Studies Important Questions Long Answer Type Part 3 in Hindi

Bihar Board 12th Business Studies Important Questions Long Answer Type Part 3 in Hindi

рдк्рд░рд╢्рди 1.
рд╡िрдкрдгрди рдХा рдХ्рдпा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै ? рд╡िрдкрдгрди рдПрд╡ं рд╡िрдХ्рд░рдп рдоें рдХ्рдпा рдЕрди्рддрд░ рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡िрдкрдгрди рдХा рдорд╣рдд्рд╡ – рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЬрдЧрдд рдоें рд╡िрдкрдгрди рдХा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЙрдд्рдкाрджрди рдХा рдЕंрддिрдо рдз्рдпेрдп рд╡िрдХ्рд░рдп рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡िрдХ्рд░рдп рдРрд╕ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡िрднिрди्рди рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдПрд╡ं рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡рд╕्рддुрдПँ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдпी рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рдЕрдкрдиी рд╡рд╕्рддुрдПँ рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдоें рд╡िрддрд░рдг рдХрд░рдиे рдХा рдХाрд░्рдп рд╕рдо्рдкрди्рди рдХрд░рддी рд╣ै рдЖрдЬ рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХी рдЕंрддिрдо рд╕рдлрд▓рддा рдЙрдирдХी рд╡िрдХ्рд░рдп рдпोрдЧ्рдпрддा рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рддीрд╡्рд░ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдХे рдпुрдЧ рдоें рд╡िрдХ्рд░рдп рдк्рд░рдмंрдз рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХा рд╣ोрдиा рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।

рдкीрдЯрд░ рдПрдл рдб्рд░рдХрд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдПрдХ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЙрдкрдХ्рд░рдо рдХे рджो рдЖрдзाрд░рднूрдд рдХाрд░्рдп рд╣ैं-рдк्рд░рдердо рд╡िрдкрдгрди рдПрд╡ं рдж्рд╡िрддीрдп рдирд╡ाрдЪाрд░। рдЗрди рджोрдиों рдХाрд░्рдпों рдХे рдоिрд╢्рд░рдг рд╕े рд╣ी рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЙрдкрдХ्рд░рдо рдХिрд╕ी рднी рдмрджрд▓рддी рд╣ुрдИ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдЖрдзुрдиिрдХ рдЧрд▓ा-рдХाрдЯ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдХे рджौрд░ рдоें рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдХो рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рдиा, рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдХी рд░ूрдЪि рд╡ рдкрд╕ंрдж рдкрд░ рдкैрдиी рдирдЬрд░ рд░рдЦрдиा рдПрдХ рдХрдаिрди рдХाрд░्рдп рд╣ै-рдЗрд╕ рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рд╕ुрд▓рдЭाрдиे рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╡िрдХ्рд░рдп рдХрд▓ा рдПрд╡ं рд╡िрдХ्рд░рдп рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдирдпे рдЧ्рд░ाрд╣рдХ рдЦोрдЬрдиे рдХी рд╕рдорд╕्рдпा, рд╡рд░्рддрдоाрди рдЧ्рд░ाрд╣рдХ рдХो рдЕрдкрдиे рд╣ी рдкाрд╕ рд░рдЦрдиे рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рд╕ंрд╕्рдеा рдХे рдЙрдд्рдкाрджों рдХे рдк्рд░рддि рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдоें рд░ूрдЪि рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рдХी рд╕рдорд╕्рдпा, рд╡िрдХ्рд░рдп рд▓ाрдЧрдд рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рдЦрдиे рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдЖрджि рдЕрдиेрдХ рдРрд╕ी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рд╣ैं। рдЬो рд╡िрдХ्рд░рдп рдк्рд░рдмंрдзрдХ рдХो рд╣рд▓ рдХрд░рдиी рдкрдб़рддी рд╣ै।

рд╡िрдкрдгрди рдФрд░ рд╡िрдХ्рд░рдп рдоें рдЕंрддрд░ – рд╡िрдкрдгрди рдФрд░ рд╡िрдХ्рд░рдп рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЕंрддрд░ рд╣ै-
Bihar Board 12th Business Studies Important Questions Long Answer Type Part 3, 1

рдк्рд░рд╢्рди 2.
“рд╕्рдХрди्рдз рд╡िрдкрдгि рдХिрд╕ी рднी рджेрд╢ рдХी рд╕рдоृрдж्рдзि рдХा рдоाрдкрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ैं।” рд╕рдордЭाрдпें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдоें рд╕्рдХंрдз рд╡िрдкрдгि рдХिрд╕ी рднी рджेрд╢ рдХे рдкूँрдЬी рдмाрдЬाрд░ рдХी рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕंрдЧ рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рджेрд╢ рдХे рдкूँрдЬी рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдХे рд▓िрдП рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╕ंрдЪाрд▓рди рдкрд░ рд╣ी рдЫोрдЯी-рдЫोрдЯी рдмрдЪрддों рдХा рд╡िрдиिрдпोрдЬрди рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╣ рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рдкाрддा рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд╕्рдХрди्рдз рд╡िрдкрдгिрдпों рдХो рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдХी рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рдЧрддि рдХा рджрд░्рдкрдг рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдоाрдкрдХ рдпंрдд्рд░ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдпे рд╡िрдкрдгिрдпाँ рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рдХाрд░्рдп рдХрд▓ाрдкों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджрд╢ाрдУं рдХो рднी рдк्рд░рддिрдмिंрдмिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।

рд╕्рдХрди्рдз рд╡िрдкрдгि рдХा рдЙрдж्рдЧрдо рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкूँрдЬी рдХंрдкрдиिрдпों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рдмाрдж рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рд╕्рдХрди्рдз рд╡िрдкрдгि рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा 1775 рдоें рд▓ंрджрди рдоें рд╣ुрдИ। рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рдердо рд╕्рдХрди्рдз рд╡िрдкрдгि рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा 1887 рдоें рдмрдо्рдмрдИ рдоें рд╣ुрдИ।

рд╕्рдХрди्рдз рд╡िрдкрдгि рд╕े рдЖрд╢рдп рдРрд╕े рд╕ंрдЧрдаिрдд рдмाрдЬाрд░ рд╕े рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдЕंрд╢ों, рдЛрдг рдкрдд्рд░ों рд╕рд░рдХाрд░ी рдПрд╡ं рдЕрд░्рдж्рдз рд╕рд░рдХाрд░ी рдк्рд░рддिрднूрддिрдпों рдХा рдХ्рд░рдп-рд╡िрдХ्рд░рдп рд╣ोрддा рд╣ै।

рд╕्рдХрди्рдз рд╡िрдкрдгि рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░्рдп рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-

  • рдк्рд░рддिрднूрддिрдпों рд╣ेрддु рд╕ंрдЧрдаिрдд рддैрдпाрд░ рдПрд╡ं рдиिрд░ंрддрд░ рд╡िрдкрдгрди рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा।
  • рдкूँрдЬी рдХो рддрд░рд▓рддा рдФрд░ рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा।
  • рдк्рд░рддिрднूрддिрдпों рдХा рдЙрдЪिрдд рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рдиा।
  • рдкूँрдЬी рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ।
  • рдмрдЪрдд рдХो рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा।

рд╕्рдХрди्рдз рд╡िрдкрдгिрдпाँ рдХेрд╡рд▓ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рджрд░्рд╢рдирдХрд░्рддा рд╣ी рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рд╡े рдоाрдкрджрдг्рдб рд╣ैं рдЬो рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рджрд╢ा рдХो рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЙрдирдХो рдкूँрдЬी рдХा рдЧрдв़ рд╡ рдоूрд▓्рдпों рдХा рдоंрджिрд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдкूँрдЬीрд╡ाрджी рджेрд╢ों рдоें рдЙрд╕рдХी рдорд╣рдд्рддрддा рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдмрдв़ рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рд╕्рдХрди्рдз рд╡िрдкрдгि рдХिрд╕ी рднी рджेрд╢ рдХी рд╕рдоृрдж्рдзि рдХा рдоाрдкрдХ рддрдд्рд╡ рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 3.
рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1986 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХे рд╢िрдХाрдпрдд рдХो рдХрдо рдХрд░рдиे рдХे рдпंрдд्рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं, рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХे рд╢िрдХाрдпрдд рдХो рдХрдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдд्рд░ि-рд╕्рддрд░ीрдп рдпंрдд्рд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै-
1. рдЬिрд▓ा рд╕ंрдШ- рдпрд╣ рдПрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрдпुрдХ्рддि рдХिрдпे рдЧрдпे рджो рд╕рджрд╕्рдп рдПрд╡ं рдПрдХ рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╡рд╕्рддु рдПрд╡ं рд╕ेрд╡ा рдХे рдоूрд▓्рдп рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡ैрд╕ी рд╢िрдХाрдпрдд рдЬिрд╕рдХा рдоूрд▓्рдп 20 рд▓ाрдЦ рд░ुрдкрдпे рд╕े рдЕрдзिрдХ рди рд╣ो рдЬिрд▓ा рд╕ंрдШ рдоें рдЬрдоा рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рдЬिрд▓ा рд╕ंрдШ рд╢िрдХाрдпрдд рджрд░्рдЬ рдХिрдпे рдЧрдпे рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕ूрдЪрдиा рднेрдЬрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХी рджрд▓ीрд▓ рдХो рд╕ुрдирддा рд╣ै рдФрд░ рдлिрд░ рдЖрджेрд╢ рдкाрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै।

2. рд░ाрдЬ्рдп рдХрдоीрд╢рди- рд╡рд╕्рддु рдПрд╡ं рд╕ेрд╡ा рдЬिрд╕рдХा рдоूрд▓्рдп 2 рд▓ाрдЦ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдПрд╡ं рдПрдХ рдХрд░ोрдб़ рд╕े рдХрдо рд╣ो, рдХी рд╢िрдХाрдпрдд рд░ाрдЬ्рдп рдХрдоीрд╢рди рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рд░ाрдЬ्рдп рдХрдоीрд╢рди рдЬिрдирдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╢िрдХाрдпрдд рджрд░्рдЬ рдХी рдЧрдИ, рдЙрди्рд╣ें рдиोрдЯिрд╕ рднेрдЬрддा рд╣ै, рдЙрдирдХी рджрд▓ीрд▓ рд╕ुрдирддा рд╣ै рдПрд╡ं рдкुрдиः рдЖрджेрд╢ рдкाрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдпрджि рдЬрд░ूрд░рдд рдкрдб़ी рддो рд╡рд╣ рд▓ेрдмोрд░ेрдЯрд░ी рдЬाँрдЪ рдХे рд▓िрдпे рднी рд╡рд╕्рддु рдпा рд╕ैрдо्рдкрд▓ рдХो рднेрдЬрддा рд╣ै।

3. рдиेрд╢рдирд▓ рдХрдоीрд╢рди- рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рджрд╕्рдпों рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рд╡рд╕्рддु рдПрд╡ं рд╕ेрд╡ा рдХा рдоूрдЦ्рдп рдХ्рд╖рддिрдкूрд░्рддि рдПрд╡ं рдм्рдпाрдЬ рд╕рд╣िрдд рдпрджि рдПрдХ рдХрд░ोрдб़ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХी рд╢िрдХाрдпрдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХрдоीрд╢рди рдоें рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рд╢िрдХाрдпрдд рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рднेрдЬ рджी рдЬाрддी рд╣ैं। рдЙрдирдХी рджрд▓ीрд▓ рд╕ुрдиी рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдлिрд░ рдЖрджेрд╢ рдкाрд░िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрд░ूрд░рдд рдкрдб़рдиे рдкрд░ рд╡рд╕्рддु рдПрд╡ं рд╕ैрдо्рдкрд▓ рдХो рд▓ेрдмोрд░ेрдЯрд░ी рдЬाँрдЪ рдХे рд▓िрдпे рднेрдЬा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХो рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдпंрдд्рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рдЬिрд▓ा рд╕ंрдШ, рд░ाрдЬ्рдп рдХрдоीрд╢рди рдПрд╡ं рдиेрд╢рдирд▓ рдХрдоीрд╢рди рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 4.
рдк्рд░рдмंрдз рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░्рдп рдХ्рдпा рд╣ैं ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдк्рд░рдмंрдз рдПрдХ рд╕ंрдЧрдаिрдд рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЕрдиेрдХ рдиिрд░्рдгрдп рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕ंрдЧрдарди рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै।
рдк्рд░рдмंрдз рдХे рд╡िрднिрди्рди рдХाрд░्рдпों рдХो рдкाँрдЪ рднाрдЧों рдоें рдмाँрдЯा рдЧрдпा рд╣ै-
1.рдиिрдпोрдЬрди – рдкूрд░्рд╡ рдоें рд╣ी рдиिрд░्рдзाрд░िрдд. рдХрд░рдиा рдХि рдХ्рдпा рдХрд░рдиा рд╣ै, рдХिрддрдиा рдХрд░рдиा рд╣ै, рдХैрд╕े рдХрд░рдиा рд╣ै, рдХрдм рдХрд░рдиा рд╣ै рдФрд░ рдХ्рдпों рдХрд░рдиा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдЕрдиिрд╢्рдЪिрддрддा рдХो рдЕрдзिрдХ рдпोрдЧ्рдп рддрд░ीрдХे рд╕े рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдХी рддрдд्рдкрд░рддा рд╣ै।

2. рд╕ंрдЧрдарди – рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХाрд░्рдп рдиिрд╖्рдкाрджрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै-

  • рдХाрд░्рдп рдХा рд╡िрддрд░рдг।
  • рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХा рд╡िрднाрдЬрди।
  • рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рд╡िрддрд░рдг।
  • рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рд╡िрднाрдЬрди।

рдпрд╣ рдк्рд░рдпाрд╕ рд╕ंрдЧрдарди рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдоें рдорджрдж рдХрд░рддा рд╣ै। рдиिрдпोрдЬрди рдХे рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рдХे рд▓िрдпे рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╣ै।

3. рд╕्рдЯाрдлिंрдЧ – рдк्рд░рдмंрдз рдХा рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░्рдп, рд╕рд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕рд╣ी рдХाрдо рдкрд░ рд▓рдЧाрдиा рд╣ै। рдпрд╣ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЪुрдиाрд╡, рдиिрдпुрдХ्рддि, рд╕्рдеाрдиाрди्рддрд░рдг, рдкोрд╕्рдЯींрдЧ рдПрд╡ं рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ै।

4. рдиिрд░्рджेрд╢рди – рдпрд╣ рдирддृрдд्рд╡ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдПрд╡ं рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рдХा рддрд░ीрдХा рд╣ै рддाрдХि рд╡े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ी рддрд░ीрдХे рд╕े рдЕрдкрдиे рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХा рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдХрд░ рд╕рдХे। рдпрд╣ рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рд╕े рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рдХ्рд╖рдорддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै।

5. рдиिрдпंрдд्рд░рдг-рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं-

  • рдиिрд╖्рдкाрджрди рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг।
  • рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдиिрд╖्рдкाрджрди рдХी рдЬाँрдЪ।
  • рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдк्рд░рддिрдлрд▓ рдХी рддुрд▓рдиा рдкूрд░्рд╡ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдк्рд░рддिрдлрд▓/рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдХрд░рдиा।
  • рд╡िрдЪрд▓рди рдХो рдХрдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рд╕ुрдзाрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рдиा।

рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ंрд╕ाрдзрди рдХे рджुрд░ुрдкрдпोрдЧ рдХो рд░ोрдХрдиा рд╣ै, рд╕ंрдЧрдарди рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдЙрд╕рдХे рдЙрдд्рдкाрджрдХрддा рдХो рдмрдв़ाрдиा рд╣ै।

рдк्рд░рдмंрдз рдХे рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд╕рднी рдХाрд░्рдп рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ैं рдПрд╡ं рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдкрд░ рдЖрд╢्рд░िрдд рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि … рдк्рд░рдмंрдз рдПрдХ рдПрдХीрдХृрдд рдХ्рд░िрдпाрд╡िрдзि рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 5.
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмंрдз рдоें рдХ्рдпा рд╕ंрдмंрдз рд╣ै ?
(a) рдкрдж्рдзрддि рдЕрдз्рдпрдпрди (Method Study) (b) рдЧрддि рдЕрдз्рдпрдпрди (Motion Study) (c) рд╕рдордп рдЕрдз्рдпрдпрди (Time Study) (d) рдердХाрди рдЕрдз्рдпрдпрди (Fatigue Study)।
рдЙрдд्рддрд░:
рдмेрдХрд░ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпे рдЧрдпे рдпे рдЪाрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмंрдз рдХे рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддрдХрдиीрдХ рд╣ै-
(a) рдкрдж्рдзрддि рдЕрдз्рдпрдпрди-рдкрдж्рдзрддि рдЕрдз्рдпрдпрди рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рддрд░ीрдХे рдХो рдвूँрдврдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ – рд╣ै। рдпрд╣ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХрдЪ्рдЪे рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╕े рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ोрдХрд░ рддैрдпाрд░ рдоाрд▓ рдХो рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХे рд╣ाрдеों рдкрд╣ुрдЪाрдиे рддрдХ рдЪрд▓рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХे рд▓ाрдЧрдд рдХो рдХрдо рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рд╕ंрддुрд╖्рдЯि рдХे рд╕्рддрд░ рдХो рдмрдв़ाрддा рд╣ै।

(b) рдЧрддि рдЕрдз्рдпрдпрди-рдЧрддि рдЕрдз्рдпрдпрди рдПрдХ рдХाрд░्рдп рдХो рдХрд░рдиे рдоें рд▓рдЧрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕рдордп рдХो рдХрдо рдХрд░рддा рд╣ै рддाрдХि рд╕рдордп рдФрд░ рд╢рдХ्рддि рдХो рдмрдЪाрдпा рдЬा рд╕рдХे।

(c) рд╕рдордп рдЕрдз्рдпрдпрди-рд╕рдордп рдЕрдз्рдпрдпрди рдПрдХ рдХाрд░्рдп рдХो рдХрд░рдиे рдоें рд▓рдЧрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рдоाрдк рд╕рдордп рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рдХाрд░्рдп рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдпрд╣ рдк्рд░рдоाрдк рдХाрд░्рдп рдФрд░ рд╕ंрднाрд╡िрдд рд╕рдордп рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрддुрд▓рди рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।

(d) рдердХाрди рдЕрдз्рдпрдпрди-рдпрд╣ рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХे рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдПрд╡ं рдоाрдирд╕िрдХ рдердХाрди рдХो рдХрдо рдХрд░рддा рд╣ै। рдЖрд░ाрдо рдХा рдЙрдЪिрдд рд╕рдордп рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рдпрд╣ рд▓ोрдЧों рдХे рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХे рдХ्рд╖рдорддा рдХा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै।

рдЬैрд╕ा рдХि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЕрдз्рдпрдпрди рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै, рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмंрдз рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рднी рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ै рддाрдХि рд╕ंрдЧрдарди рдоें рдЙрдд्рдкाрджрди рдХे рд╕्рддрд░ рдХो рдмрдв़ाрдпा рдЬा рд╕рдХे।

рдк्рд░рд╢्рди 6.
рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдХिрд╕ी рднी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै, рдЕрди्рдпрдеा рдЙрдд्рдкाрджрди рдХा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ी рдЕрд╕рдлрд▓ рд╣ो рдЬाрдпрдЧा рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде-

  • рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХो рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ рдФрд░ рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдЪेрдд рдХрд░рдиा।
  • рд╕рд╣ी рддрд░ीрдХे рд╕े рдЙрд╕рдХे рд╢िрдХाрдпрдд рдХो рдХрдо рдХрд░рдиा।
  • рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдФрд░ рдПрдХीрдХृрдд рдХाрд░्рдп рдХे рд▓िрдпे рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд╕ंрдШ рдмрдиाрдиा।

рдпрд╣ рдоुрдЦ्рдпрддः рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд╢ोрд╖рдг рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд▓рдб़ाрдИ рд╣ै। рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдФрд░ рдЙрдкрднोрдХ्рддा рджोрдиों рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै।

рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд▓ाрдн рд╣ैं-

  • рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХो рдЕрдзिрдХрддрдо рд╕ंрддुрд╖्рдЯि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рд╣ै рдЬो рдЦ्рдпाрддि, рд▓ाрдн, рдмाрдЬाрд░ рдоें рд╣िрд╕्рд╕ेрджाрд░ी, рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╡ृрдж्рдзि рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ै। рдЬрдмрддрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпी рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХे рдЗрдЪ्рдЫा рдФрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХो рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рддрдм рддрдХ рдЙрдирдХा рд╕рд╣рдпोрдЧ рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।
  • рджीрд░्рдШрдХाрд▓िрди рдЕрдзिрдХрддрдо рд▓ाрдн рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд╕ंрддुрд╖्рдЯि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рд╕े рд╡िрдХ्рд░рдп рдХी рдкुрдирд░ाрд╡ृрдд्рддि рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдЧ्рд░ाрд╣рдХ рдХा рдЖрдзाрд░ рдмрдв़рддा рд╣ै।
  • рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдкूрд░्рддि рдХिрдпे рдЧрдпे рд╕ाрдзрдиों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрдм рдЗрд╕рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ै рдХि рд╡े рд╡рд╕्рддु рдФрд░ рд╕ेрд╡ा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓ोрдЧों рдХे рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ें рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╢िрдХाрдпрдд рдХो рдХрдо рдХрд░ें।
  • рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд╕рдоाрдЬ рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕंрд╢ рд╣ै। рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХा рдпрд╣ рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХो рдк्рд░рднाрд╡ी рд╕ेрд╡ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░ें। рдХेрд╡рд▓ рдЗрд╕ी рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡िрдХ्рд░рдп рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░ рдФрд░ рд▓ाрдн рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдпे рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХे рд╣िрддों рдХा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
  • рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХा рдпрд╣ рдиैрддिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ рднी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╕ाрдл-рд╕ुрдерд░ा рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХा рд╕ंрдЪाрд▓рди рдХрд░ें। рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХे рд╣िрддों рдХा рд╢ोрд╖рдг, рдоिрде्рдпा рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди, рдЧрд▓рдд рдЙрдд्рдкाрджрди, рдЕрдзिрдХ рдоूрд▓्рдп, рдЬрдоाрдЦोрд░ी, рдПрд╡ं рдоिрд▓ाрд╡рдЯ рдХा рдкрд░िрдд्рдпाрдЧ рдХрд░ें।
  • рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдоें рд╕рд░рдХाрд░ी рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे, рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдХो рд╕्рд╡рдпं рд╣ी рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХे рд╣िрддों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиी рдЪाрд╣िрдП। рддрднी рдЬाрдХрд░ рд╕्рд╡рдпं рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЗрдХाрдИ рдХे рдЦ्рдпाрддि рдХी рд░рдХ्рд╖ा рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै।

рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг, рдЗрд╕рд▓िрдпे рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдФрд░ рдЙрдкрднोрдХ्рддा рджोрдиों рдХे рд▓िрдпे рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 7.
рдкूँрдЬी рдмाрдЬाрд░ рдФрд░ рдоुрдж्рд░ा рдмाрдЬाрд░ рдоें рдЕрди्рддрд░ рдмрддाрд╡ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдкूँрдЬी рдмाрдЬाрд░ рдФрд░ рдоुрдж्рд░ा рдмाрдЬाрд░ рдоें рдЕрди्рддрд░ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЪाрд░्рдЯ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рджрд░्рд╢ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै-
Bihar Board 12th Business Studies Important Questions Long Answer Type Part 3, 2

рдк्рд░рд╢्рди 8.
рдк्рд░рдмंрдз рдХे рдЖрдзाрд░рднूрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдк्рд░рдмंрдз рдХे рдЖрдзाрд░рднूрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдпें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-
1. рдЙрдж्рджेрд╢्рдп-рдЙрди्рдоुрдЦी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा – рдпрд╣ рд╕ंрдЧрдарди рдХे рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдХो рд╕рдоूрд╣ рдоें рдмाँрдзрддा рд╣ै।
2. рд╡िрд╕्рддृрдд рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк – рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЬрдЧрд╣ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ंрдЧрдарди рдХे рд▓िрдп рдпрд╣ рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं।
3. рд╡िрднिрди्рди-рдкрд░िрдоाрдг рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк-

  • рдиिрдпोрдЬрди, рдиिрд░्рдгрдп, рдмрдЬрдЯ, рджाрдпिрдд्рд╡ рдФрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд╖्рдкाрджрди рдк्рд░рдмंрдз рдХा рдХाрд░्рдп।
  • рд╕рдоूрд╣ рдХे рд╕рджрд╕्рдп рдХी рд╣ैрд╕िрдпрдд рд╕े рд▓ोрдЧों рдХे рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдФрд░ рдЖрдЪрд░рдг рдХे рдХाрд░рдг рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдп рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдгा।
  • рдЙрдкрднोрдЧ рдХे рд▓िрдП рд╡рд╕्рддु рдФрд░ рд╕ेрд╡ा рдХा рдиिрдпोрдЬिрдд рдЙрдд्рдкाрджрди рдХा рд╕ंрдЪाрд▓рдиीрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди।

4. рдХाрд░्рдпों рдХा рд╕рдоेрдХिрдд рдиिрдпोрдЬрди, рд╕ंрдЧрдарди, рдиिрд░्рджेрд╢рди, рд╕्рдЯाрдлिंрдЧ рдПрд╡ं рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХी рдПрдХ рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा।
5. рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдЬो рдЙрдирдХे рдЗрдЪ्рдЫा рдФрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдПрдХ рдиिрд░्рджेрд╢ рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХो рдмाрдз्рдп рд╣ोрддा рд╣ै।
6. рдЖрд╢ा рдФрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдмрджрд▓рддे рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рд╕рдоाрдпोрдЬिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдПрдХ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдХाрд░्рдп рд╣ै।
7. рдЕрднौрддिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдЬो рдкृрдердХ рд░ूрдк рд╕े рднौрддिрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рджिрдЦाрдИ рдирд╣ीं рджेрддे рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рд╕ंрдЧрдарди рдХी рд╢ांрддि, рд╢्рд░рдо-рд╕ंрддुрд╖्рдЯि рдПрд╡ं рдиिрдпोрдЬिрдд рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै।

рдпрд╣ рдоुрдЦ्рдпрддः рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдЖрдзाрд░рднूрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдЬीрд╡ंрддрддा рдПрд╡ं рд╡ृрдж्рдзि рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕рдордЭी рдЬाрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 9.
рдк्рд░рдмंрдз рдоें рд╕рдорди्рд╡рдп рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдПрд╡ं рдк्рд░рдХृрддि рдХ्рдпा рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕рдорди्рд╡рдп рд╕ाрдоाрди्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рд╡िрднिрди्рди рдХाрд░्рдпों рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рдЬोрдб़рдиे рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрддुрд▓िрдд рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ैं-

  • рд╕рдоूрд╣ рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХो рдХाрд░्рдпों рдХे рд╕рд╣ी рд╡िрддрд░рдг рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг।
  • рдпрд╣ рджेрдЦрдиा рдХी рдХाрд░्рдп рд╕्рд╡рд╕्рде рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рд╕рдо्рдкाрджिрдд рдХिрдпे рдЧрдпे рд╣ैं।

рд╕ाрдоाрди्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХे рд▓िрдП рд╕рдорди्рд╡рдп рдХ्рд░िрдпा рдХी рдПрдХрддा рд╣ै рд╕рдорди्рд╡рдп рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं-

  • рд╕рдоूрд╣ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХा рдПрдХीрдХрд░рдг।
  • рд╕ंрдЧрдарди рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि।
  • рдиिрдпोрдЬрди рдФрд░ рдХाрд░्рдпाрди्рд╡рдпрди рдХी рдиिрд░ंрддрд░рддा।
  • рд╡िрднिрди्рди рд╡िрднाрдЧ, рдХाрд░्рдпрджрд▓ рдФрд░ рдХ्рд░िрдпा рдХे рдордз्рдп рдордзुрд░ рд╕ंрдмंрдз।
  • рд╕ंрдЧрдарди рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рджाрдпिрдд्рд╡।
  • рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХी рд╕ंрддुрд╖्рдЯि рдХे рд▓िрдП рд╕рд╣рдпोрдЧी рдХ्рд░िрдпा рдХा рд╕ंрдЪाрд▓рди।

рд╕рдорди्рд╡рдп рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рдЗрд╕рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╡िрднाрдЧों рдПрд╡ं рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХो рдЬोрдб़рдиे рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдЬो рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдкрд░ рдкूрд░्рдгрддः рдЖрд╢्рд░िрдд рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕рдоाрдоेрд▓рди рдХा рдПрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╣ै, рдк्рд░рдмंрдз рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдоें рд╕рдорди्рд╡рдп рдХा рдпोрдЧрджाрди рдоुрдЦ्рдпрддः рддीрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╣ै-

  • рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдПрд╡ं рд╕ंрдЧрдарди рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХे рд▓िрдП рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рдХाрд░्рдп рдХ्рд╖рдорддा рдХा рд╕рдоाрдпोрдЬрди।
  • рд╕ंрдЪाрд▓рди, рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдПрд╡ं рдиीрддि рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡िрднाрдЧीрдп, рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп (Divisional) рд╡िрд╡ाрдж рдХो рдХрдо рдХрд░рдиा।
  • рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮों рдХे рд╡िрдЪाрд░, рд╣िрдд рдпा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдоें рдорддрднेрдж рдХा рд╕рдоाрдоेрд▓рди।

рдордзुрд░ рд╕ंрдмंрдз рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे, рд╕рдоूрд╣ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рдиे, рд╕ंрдЧрдарди рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиे, рд╕ंрдЪाрд▓рдиीрдп рдХाрд░्рдп рдХ्рд╖рдорддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे, рд╡िрд╡ाрдж рдХो рдХрдо рдХрд░рдиे, рд╡िрднिрди्рди рджृрд╖्рдЯिрдХोрдгों рдХो рд╕рдоाрдоेрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╕рдорди्рд╡рдп, рдк्рд░рдмंрдз рдХा рдоूрд▓ рддрдд्рд╡ рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 10.
рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рдоिрд╢्рд░рдг рдХे рддрдд्рд╡ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХ्рд░рдп рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рдХी рднूрдоिрдХा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЙрдЪ्рдЪ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзी рдмाрдЬाрд░ рдоें рд╡िрдХ्рд░рдп рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк рд╣ैं। рд╡िрдХ्рд░рдп рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдХे рдХ्рд░рдп рдиिрд░्рдгрдп рдХा рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рдпा рдк्рд░рд▓ोрднрди рд╣ै, рдпрд╣ рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рд╕े рддुрд░рди्рдд рд╡рд╕्рддु рдПрд╡ं рд╕ेрд╡ा рдХो рдХ्рд░рдп рдХрд░рд╡ाрдиे рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЕрдкрдиा рд╡िрдХ्рд░рдпं рдмрдв़ाрдиा рд╣ै। рд╡िрдХ्рд░рдп рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рдХे рд▓िрдпे рдирдЧрдж рдХрдЯौрддी, рд╡िрдХ्рд░рдп рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा, рдоुрдл्рдд рдкाрд░िрддोрд╖िрдХ, рдоुрдл्рдд рд╕ैрдо्рдкрд▓ рдЖрджि рдкрдж्рдзрддि рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рдпрд╣ рдкрдж्рдзрддि рдЕрд▓्рдкрдХाрд▓ीрди рд╡िрдХ्рд░рдп рд╡ृрдж्рдзि рдХे рд▓िрдпे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рд╡िрдХ्рд░рдп рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рддीрди рдоुрдЦ्рдп рдпोрдЧрджाрди рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрдкрдгрди рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХрд░рддी рд╣ै।

  • рдоूрд▓्рдп рдЖрдХрд░्рд╖рдг – рдк्рд░рд▓ोрднрди рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдХ्рд░рдп рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рд▓ोрдЧों рдХो рд╡рд╕्рддु рдПрд╡ं рд╕ेрд╡ा рдХे рдк्рд░рддि рдз्рдпाрди рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
  • рдоूрд▓्рдп рдЙрдкрдпोрдЧिрддा – рдЬрдм рдирдпे рдЙрдд्рдкाрдж рдмाрдЬाрд░ рдоें рдЖрддे рд╣ैं рддो рд╡िрдХ्рд░рдп рд╕ंрд╡ंрд░्рдзрди рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдХो рдкुрд░ाрдиे рдЙрдд्рдкाрдж рдХे рдмрджрд▓े рдирдпे рдЙрдд्рдкाрдж рдЦрд░ीрджрдиे рдХो рдмाрдз्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं рддाрдХि рдЙрдирдХे рдЗрдЪ्рдЫा рдФрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХो рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे।
  • рдоिрд╢्рд░рдг-рдоूрд▓्рдп – рд╡िрдХ्рд░рдп рд╕ंрд╡рд░्рдзрди, рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╡िрдХ्рд░рдп рдПрд╡ं рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрдХ्рд░рдп рдкрдж्рдзрддि рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡िрдХ्рд░рдп рд╕ंрд╡рд░्рдж्рдзрди, рдЗрд╕рд▓िрдП, рдПрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдоें рд╕ंрд╡рд░्рдж्рдзрди рдоिрд╢्рд░рдг рдХे рддрдд्рд╡ рдХे рд░ूрдк рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХрд░рддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 11.
рд╡िрдд्рддीрдп рдк्рд░рдмंрдз рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░ें рдПрд╡ं рдЗрд╕рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡िрдд्рддीрдп рдк्рд░рдмंрдз рдХा рд╕ंрдмंрдз рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХी рд╡िрдд्рдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं рд╕े рд╣ै рдЬो рдЙрд╕рдХे рдХुрд╢рд▓ рд╕ंрдЪाрд▓рдХ рдПрд╡ं рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХो рд╕рдлрд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рд╡िрдд्рддीрдп рдк्рд░рдмंрдз рдиिрдо्рди рджो рд╢рдм्рджों рдХा рд╕рдоूрд╣ рд╣ै-‘рд╡िрдд्рддीрдп’ рдФрд░ ‘рдк्рд░рдмंрдз’। рд╡िрдд्рддीрдп рдХा рдЖрд╢рдп рд╡िрдд्рдд рд╕ंрдмंрдзी рд╣ै рдФрд░ рдк्рд░рдмंрдз рдХा рдЖрд╢рдп рдХिрд╕ी рдХाрд░्рдп рдХी рдХुрд╢рд▓ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиे рд╕े рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╡िрдд्рдд рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХा рдЬीрд╡рди рд░рдХ्рдд рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиे рдЬैрд╕े- рднूрдоि, рднрд╡рди, рдХрдЪ्рдЪा-рдоाрд▓, рдк्рд▓ाрдг्рдЯ, рдорд╢ीрдирд░ी, рдлрд░्рдиीрдЪрд░ рдЖрджि рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрдпों рдХा рднुрдЧрддाрди рдХрд░рдиे рддрдеा рдЙрд╕рдХे рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рдХे рд▓िрдП рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╡िрдд्рдд рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдХाрд░्рдп рд╡िрдд्рддीрдп рдк्рд░рдмंрдз рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै।

рд╡िрдд्рддीрдп рдк्рд░рдмंрдз рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп (Objectives of Financial Management) – рд╡िрдд्рддीрдп рдк्рд░рдмंрдз рдХा рдоूрд▓ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рд╕्рд╡ाрдоिрдпों рдХा рдЕрдзिрдХрддрдо рд╣िрдд рдХрд░рдиा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХो рд╣рдо рдиिрдо्рди рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
1. рд▓ाрднों рдХो рдЕрдзिрдХрддрдо рдХрд░рдиा- рдЗрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд▓ाрдн рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рдиा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХा рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдЕрдзिрдХрддрдо рд▓ाрдн рдХрд░рдХे рд╣ी рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рд╕्рд╡ाрдоिрдпों рдХा рдЕрдзिрдХрддрдо рд╣िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

2. рд╕ंрдкрджा рдХो рдЕрдзिрдХрддрдо рдХрд░рдиा- рд╡िрдд्рддीрдп рдк्рд░рдмंрдз рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рдЕंрд╢рдзाрд░िрдпों рдЕрдерд╡ा рд╕्рд╡ाрдоिрдпों рдХी рд╕ंрдкрджा рдХो рдЕрдзिрдХрддрдо рдХрд░рдиा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдЕंрд╢ рдмाрдЬाрд░ рдоें рдЙрдирдХे рдЕंрд╢ों рдХे рдоूрд▓्рдп рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ो। рдЙрдирдХे рдЕंрд╢ों рдХे рдоूрд▓्рдп рдоें рдЬिрддрдиी рдЕрдзिрдХ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрдЧी рдЕंрд╢рдзाрд░िрдпों рдХी рд╕ंрдкрджा рдоें рдЙрддрдиी рд╣ी рдЕрдзिрдХ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрдЧी।

3. рдЕрди्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп- рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рджोрдиों рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХे рдЕрд▓ाрд╡े рд╡िрдд्рддीрдп рдк्рд░рдмंрдз рдХे рдиिрдо्рди рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рднी рд╣ोрддे рд╣ैं-

  • рди्рдпूрдирддрдо рд▓ाрдЧрдд рдкрд░ рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдХोрд╖ों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рдПрд╡ं рдЙрдирдХी рдиिрдпрдоिрдд рдкूрд░्рддि рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиा рд╣ै।
  • рдХोрд╖ों рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा।
  • рдХोрд╖ों рдХा рдЕрдиुрдХूрд▓рддрдо рдЙрдкрдпोрдЧ।
  • рд╡िрдд्рддीрдп рдиिрдпंрдд्рд░рдг।
  • рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдк्рд░рдд्рдпाрдп рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा।

рдк्рд░рд╢्рди 12.
рд╡िрдкрдгрди рдоिрд╢्рд░рдг рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рддрдд्рд╡ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡िрдкрдгрди рдоिрд╢्рд░рдг рдХा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╡िрднिрдирди рд╡िрдкрдгрди рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рд╕рдлрд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рдиीрддिрдпों рдХे рдпोрдЧ рд╕े рд╣ै। рдЬैрд╕े-рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рдХिрд╕्рдо рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдХंрдкрдиी рдХी рдиीрддि рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рддीрди рдХिрд╕्рдо рдХा рдоाрд▓ рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдЙрдд्рддрдо рдХिрд╕्рдо, рдордз्рдпрдо рдХिрд╕्рдо рдПрд╡ं рдиिрдо्рди рдХिрд╕्рдо рдЗрд╕ рдиीрддि рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдХो рдЕрдкрдиी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рдиा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।

рд╡िрдкрдгрди рдоिрд╢्рд░рдг рдХे рддрдд्рд╡ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ै-
(i) рдЙрдд्рдкाрджрди рдоिрд╢्рд░рдг – рдЙрдд्рдкाрджрди рдоिрд╢्рд░рдг рдХा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдЙрдд्рдкाрдж рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд▓िрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдиिрд░्рдгрдпों рдХे рдпोрдЧ рд╕े рд╣ै। рдпे рдиिрд░्рдгрдп рдоुрдЦ्рдпрддः рдиाрдордХрд░рдг, рдкैрдХेрдЬिंрдЧ, рд▓ेрд╡рд▓िंрдЧ, рд░ंрдЧ, рдбिрдЬाрдЗрди, рдк्рд░рдХाрд░, рдЖрдХाрд░, рд╡िрдХ्рд░рдп рдХे рдмाрдж рд╕ेрд╡ा, рд╡рд╕्рддु рдХे рднाрд░ рдЖрджि рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╣ोрддे рд╣ैं, рдпे рдиिрд░्рдгрдп рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдХो рдЕрдкрдиी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХрд░рддे рд╣ैं।

(ii) рдорд▓्рдп рдоिрд╢्рд░рдг – рдоूрд▓्рдп рдоिрд╢्рд░рдг рдХा рдЕрд░्рде рдЙрди рд╕рднी рдиिрд░्рдгрдпों рд╕े рд╣ै рдЬो рдХिрд╕ी рд╡рд╕्рддु рдЕрдерд╡ा рд╕ेрд╡ा рдХे рдоूрд▓्рдп рдиिрд░्рдзाрд░рдг рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдоूрд▓्рдп рдоिрд╢्рд░рдг рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╡рд╕्рддु рдЕрдерд╡ा рд╕ेрд╡ा рдХा рдоूрд▓्рдп рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЙрдзाрд░ рд╡िрдХ्рд░рдп, рдЫूрдЯ рдЖрджि рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдиिрд░्рдгрдп рднी рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।

(iii) рд╕ंрд╡рд░्рдж्рдзрди рдоिрд╢्рд░рдг – рд╕ंрд╡рд░्рдж्рдзрди рдоिрд╢्рд░рдг рдХा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХो рдЙрдд्рдкाрдж рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░рдиे рдПрд╡ं рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиाрдИ рдЬाрдиेрд╡ाрд▓ी рд╡िрдзिрдпों рдХे рдпोрдЧ рд╕े рд╣ै। рдпрд╣ рдХाрд░्рдп рдХंрдкрдиी рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╡िрдХ्рд░рдп, рд╡िрдХ्рд░рдп-рд╕ंрд╡рд░्рдж्рдзрди рдПрд╡ं рдк्рд░рдЪाрд░ рд╡िрдзिрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХрд░рддी рд╣ै।

(iv) рд╕्рдеाрди рдоिрд╢्рд░рдг – рд╕्рдеाрди рдоिрд╢्рд░рдг рдХा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдЙрди рд╕рднी рдиिрд░्рдгрдпों рдХे рдпोрдЧ рд╕े рд╣ै рдЬो рдЙрдд्рдкाрдж рдХो рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░рд╡ाрдиे рд╣ेрддु рд▓िрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдпрджि рдЙрдд्рдкाрдж рдаीрдХ рд╕рдордп рдкрд░, рдаीрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╡ рдаीрдХ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рди рд╣ो рддो рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдЙрд╕े рдХ्рд░рдп рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрдПँрдЧे। рдЕрддः рд╡िрдкрдгрди рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рд╕ाрд░्рдердХ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕्рдеाрди рдоिрд╢्рд░рдг рдЕрддि рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 13.
“рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдкрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╡्рдпрдп рдмрд░्рдмाрджी рд╣ै।” рдХ्рдпा рдЖрдк рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рд╕рд╣рдордд рд╣ैं ? рдЕрдкрдиे рдЙрдд्рддрд░ рдХे рд╕рдорд░्рдерди рдоें рдХाрд░рдг рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдкрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╡्рдпрдп рдмрд░्рдмाрджी рд╣ै। рд╣рдо рдЗрд╕ рдХрдерди рд╕े рдмिрд▓्рдХुрд▓ рднी рд╕рд╣рдордд рдирд╣ीं рд╣ैं।

рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдкрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╡्рдпрдп рдмрд░्рдмाрджी рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╡िрдиिрдпोрдЧ рд╣ै। рдпрд╣ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╡िрдЪाрд░-рдмिрди्рджुрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै-

рдЧрд▓ाрдХाрдЯ рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдХे рдпुрдЧ рдоें рдЖрдЬ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдХे рдЙрдд्рдкाрдж (Product) рдпा рд╕ेрд╡ा рдХा рд╡िрдХ्рд░рдп рдмрдв़ाрдиे рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдмрдб़े рдкैрдоाрдиे рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рдХी рдоिрддрд╡्рдпрдпрддाрдПँ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХो рд╕рд╕्рддी рдПрд╡ं рдк्рд░рдоाрдгिрдд рд╡рд╕्рддु рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╡рд╕्рддु рдХी рдоाँрдЧ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдХрдерди рд╕рдд्рдп рд╣ै рдХि, “рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдкрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╡्рдпрдп рд╡िрдиिрдпोрдЧ рд╣ोрддा рд╣ै, рд╡्рдпрдп рдирд╣ीं।” рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдХрд╣ा рдХि рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рдХेрд╡рд▓ рдЙрдд्рдкाрджрди рд▓ाрднाрди्рд╡िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░ рд╕рдд्рдп рдирд╣ीं рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рдеोрдХ рд╡्рдпाрдкाрд░ी, рдлुрдЯрдХрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ी, рдЙрдкрднोрдХ्рддा рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рд╕рднी рд▓ोрдЧ рдХो рд▓ाрдн рд╣ोрддा рд╣ै, рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдЗрдирдХे рд▓िрдП рдЙрддрдиा рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рдЬिрддрдиा рдХि рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдХे рд▓िрдП рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рдЗрди рд╕рднी рдХो рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ाрднों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ै-

I. рдЙрдд्рдкाрджрдХों рдХो рд▓ाрдн (Advantages of Producers)-

  • рдирд╡рдиिрд░्рдоिрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдоांрдЧ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рдиा – рдиिрд░्рдоाрддा рдЕрдкрдиी рдирдИ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХрд░рдХे рдЕрдкрдиी рд╡рд╕्рддु рдХी рдоाँрдЧ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
  • рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдмिрдХ्рд░ी рдоें рд╡ृрдж्рдзि – рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡рд╕्рддु рдХी рдоाँрдЧ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рдиा рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡рд╕्рддु рдХे рдирдП рдЧ्рд░ाрд╣рдХ рдмрдирддे рд╣ैं। рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдмिрдХ्рд░ी рдмрдв़рддी рд╣ै।
  • рдоाँрдЧ рдоें рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡ (Stability in Demand) – рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдоौрд╕рдоी рдоाँрдЧ рдХे рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рди्рдпूрдирддрдо рдХрд░рдХे рдкूрд░े рд╡рд░्рд╖ рдоाँрдЧ рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрддा рд╣ै рдЬैрд╕े-рдмिрдЬрд▓ी рдХे рдкंрдЦे рдЧрд░्рдоिрдпों рдоें рддो рдмिрдХрддे рд╣ी рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рд╕рд░्рджिрдпों рдоें рднी рдкंрдЦों рдХी рдоांрдЧ рднाрд░ी рдЫूрдЯ рдХे рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдХाрд░рдг рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै।
  • рд╢ीрдШ्рд░ рдмिрдХ्рд░ी рддрдеा рдХрдо рд╕्рдЯॉрдХ – рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рдмाрдЬाрд░ рдоें рд╡рд╕्рддु рдХी рдоाँрдЧ рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╕्рддु рдХी рдмिрдХ्рд░ी рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрддी рд╣ै। рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡рд╕्рддु рдХा рд╕्рдЯॉрдХ рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं рд░рдЦрдиा рдкрдб़рддा।
  • рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдХा рдЕंрдд – рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡рд╕्рддु рдХी рдоाँрдЧ рдмाрдЬाрд░ рдоें рд╕्рдеाрдпी рдмрдиाрдпी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдпрджि рдХोрдИ рд╣рдоाрд░ी рд╡рд╕्рддु рдХा рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рд╣ै рднी рддो рдЙрд╕рдХी рджाрд▓ рдирд╣ीं рдЧрд▓ेрдЧी рдХ्рдпोंрдХि рд╣рдо рдЕрдкрдиी рд╡рд╕्рддु рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХो рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдХो рд╕рдордЭा рд╕рдХрддे рд╣ैं।
  • рдХрдо рд▓ाрдЧрдд – рдмрдб़े рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХрд░рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рд▓ाрдЧрдд рдФрд░ рд╡िрддрд░рдг рд▓ाрдЧрдд рджोрдиों рдоें рдХрдоी рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рдоाँрдЧ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдмрдв़ी рд╣ुрдИ рдоाँрдЧ рдХी рдкूрд░्рддि рдмрдб़े рдкैрдоाрдиे рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рд╕े рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै।
  • рд╕ंрд╕्рдеा рдХी рдЦ्рдпाрддि рдоें рд╡ृрдж्рдзि – рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рд╕ंрд╕्рдеा рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рдкाрджिрдд рд╡рд╕्рддु рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ी рдирд╣ीं, рдРрд╕ी рд╕ंрд╕्рдеा рдЕрдкрдиे рд╕рд╣ाрдпрдХ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХो рдмेрдЪрдиे рдоें рднी рд╕рдлрд▓ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।
  • рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХो рдк्рд░ेрд░рдгा – рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рдЬрдм рд╡рд╕्рддु рдХी рдоाँрдЧ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрддी рд╣ै рддो рд╕ंрд╕्рдеा рдоें рдХाрдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдоें рднी рдЧрд░्рд╡ рдХी рднाрд╡рдиा рдЖрддी рд╣ै।
  • рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХे рд╕рдордп рд╕े рдмрдЪрдд – рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдХрдо рд╕рдордп рдоें рдЙрдЪिрдд рдоूрд▓्рдп рдкрд░ рд╕рд╣ी рд╡рд╕्рддु рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХो рдоिрд▓ рдЬाрддी рд╣ै।

II. рдордз्рдпрд╕्рдеों рдХो рд▓ाрдн (Advantages of Middlemen)-

  • рд╕рдоाрдЪाрд░-рдкрдд्рд░ों рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рд╣ाрдпрддा-рд╕рдоाрдЪाрд░-рдкрдд्рд░ рдПрд╡ं рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХो рднाрд░ी рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХрд░ाрдиे рд╕े рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рдЖрдп рд╣ोрддी рд╣ोрддी рд╣ै, рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдХрдо рд▓ाрдЧрдд рдкрд░ рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдЬрдирддा рдХो рдоिрд▓ рдЬाрддी рд╣ैं। рд╕рдоाрдЪाрд░-рдкрдд्рд░ों рдХी рдХुрд▓ рдЖрдп рдХे рднाрдЧ рдоें рд╕े 75% рдЖрдп рдХा рднाрдЧ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрдиों рд╕े рдоिрд▓рддा рд╣ै।
  • рд╡िрдХ्рд░ेрддाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддा рд╣ै-рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╡рд╕्рддु рдХी рдоाँрдЧ рдХा рд╕ृрдЬрди (Create) рдХрд░рддा рд╣ै рдпाрдиी рд╡िрдХ्рд░ेрддाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी рдЧрдИ рдЕрдзिрдХ рдмिрдХ्рд░ी рдХे рд▓िрдП рдмिрдХ्рд░ी рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдмрдиाрддा рд╣ै।
  • рдЕрдЪ्рдЫे рдордз्рдпрд╕्рдеों рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि-рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдЪ्рдЫे рдордз्рдпрд╕्рдеों рдФрд░ рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
  • рдЙрдд्рдкाрджрдХों рд╕े рд╕рдо्рдкрд░्рдХ-рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдордз्рдпрд╕्рде рдФрд░ рдЙрдд्рдкाрджрдХों рдХे рдмीрдЪ рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдПрдХ рдХрдб़ी рдХा рдХाрдо рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдФрд░ рдордз्рдпрд╕्рде рдХे рдмीрдЪ рдХрд░рддा рд╣ै।

III. рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХा рд▓ाрдн (Advantages of Consumers)-

  • рдирд╡-рдиिрд░्рдоिрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी-рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХो рдирдИ-рдирдИ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЬैрд╕े- Vespa XE – 170, рдХोрди्рдЯेрд╕ा рдХाрд░ рдЖрджि।
  • рдХ्рд░рдп рдоें рд╕ुрдЧрдорддा- рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡рд╕्рддु рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХो рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЬ्рдЮाрди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдЙрд╕рдХो рд╡рд╕्рддु рдЦрд░ीрджрдиे рдоें рд╕ुрдЧрдорддा рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।
  • рдЕрдЪ्рдЫी рдХिрд╕्рдо рдХी рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि- рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдк्рд░рддि рдЬрдирддा рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдЬрдо рдЬाрддा. рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдЬрдирддा рдХे рдЙрд╕ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдирд╣ीं рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫी рдХिрд╕्рдо рдХी рд╡рд╕्рддрдУं рд╣ी рдмाрдЬाрд░ рдоें рджेрддा рд╣ै।
  • рдЬ्рдЮाрди рдоें рд╡ृрдж्рдзि- рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдХो рдиिрдд рдирдИ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХे рдЬ्рдЮाрди рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрддी рд╣ै।

IV. рд╕рдоाрдЬ рдХो рд▓ाрдн (Advantages to Society)-

  • рдЖрдЬीрд╡िрдХा рдХा рд╕ाрдзрди- рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдзрди्рдзे рдоें рдЕрд╕ंрдЦ्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рд▓рдЧे рд╣ुрдП рд╣ैं рдЬोрдХि рдЗрд╕ рдзрди्рдзे рд╕े рд░ोрдЬी рдкाрддे рд╣ैं।
  • рдЖрд╢ाрд╡ाрджी рд╕рдоाрдЬ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг- рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдХाрдо рдоें । рд▓рдЧाрдП рд░рд╣рдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрддा рд░рд╣рддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╡िрдЬ्рдЮाрдкिрдд рд╡рд╕्рддु рдХो рдЦрд░ीрджрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдзिрдХ рдзрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 14.
рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рддрдеा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕рдорд╕्рдд рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд▓ोрдЪрдкूрд░्рдг рд╣ैं рди рдХि рдЕрдХाрдЯ्рдп рдПрд╡ं рд╕्рдеिрд░। рдЗрди рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╕рдордп рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рдХो рдмрджрд▓рддी рд╣ुрдИ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдПрд╡ं рджрд╢ाрдУं рдкрд░ рд╕рдоुрдЪिрдд рдз्рдпाрди рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдЙрд╕े рд╡рд░्рддрдоाрди рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рд╣ी рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░рдмрди्рдзрдХीрдп рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп рдХे рд╕рдоुрдЪिрдд рд╕рдо्рдкाрджрди рдоें рдмाрдзрдХ рдмрдирддी рд╣ै рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЗрдирдХा рдЕрд╡िрд╡ेрдХрдкूрд░्рдг рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ाрдиिрдк्рд░рдж рд╕िрдж्рдз рд╣ोрддा рд╣ै। рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХे рд▓ोрдЪрдкूрд░्рдг рд╣ोрдиे рдХा рдЖрд╢рдп рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХी рдХोрдИ рдЕрди्рддिрдо рд╕ूрдЪी рдирд╣ीं рд╣ै। рдк्рд░рдмрди्рдзрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХाрд╕ рдЕрд▓्рдкрдХाрд▓ीрди рд╣ै рдпрдеा рдЗрд╕рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдЕрднी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ैं рди рдХि рдкрд░िрдкрдХ्рд╡рддा рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें। рдпрд╣ рд╡िрдХाрд╕ рджिрди рдкрд░ рджिрди рдЕрдзिрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣ोрддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдкुрд░ाрдиे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдЕрдиुрднрд╡ рдХी рдХрд╕ौрдЯी рдкрд░ рдХрд╕े рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं рдФрд░ рдирдпे-рдирдпे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдпे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдЕрдд्рдпрди्рдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं рдФрд░ рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рдХे рд▓िрдП рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕िрдж्рдз рд╣ोंрдЧे рдЬैрд╕ा рдХि рдиिрдо्рди рддрде्рдпों рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै-

рдЬाрд░्рдЬ рдЯैрд░ी рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рдПрдХ рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рдЙрддрдиा рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै рдЬिрддрдиा рдХि рд╕िрд╡िрд▓ рдЗрди्рдЬीрдиिрдпрд░ рдХे рд▓िрдП рд╕्рдЯ्рд░ेрди्рде рд╕ाрд░рдгी рдХा।”

1. рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рдХो рдЙрдкрдпोрдЧी рдЬ्рдЮाрди рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиा (Provides Useful Insights to Managers)- рдк्рд░рдмрди्рдзрдХीрдп рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рдХे рд▓िрдП рджिрд╢ा рдиिрд░्рджेрд╢ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдмрди्рдзрдХीрдп рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рдХे рдЬ्рдЮाрди, рдпोрдЧ्рдпрддा.рдПрд╡ं рд╕рдордЭ рдХो рдмрдв़ाрддे рд╣ैं। рдЗрди рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХे рдкрд░िрдгाрдо рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рдХो рдЙрдирдХी рдЧрд▓рддिрдпों рд╕े рд╕ीрдЦрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рдХो рд╕рд╣ी рд╕рдордп рдкрд░ рд╕рд╣ी рдиिрд░्рдгрдп рд▓ेрдиे рдоें рдЕрдкрдиा рдоाрд░्рдЧ рджрд░्рд╢рди рджेрддे рд╣ैं।

2. рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рдЕрдиुрдХूрд▓рддрдо рдЙрдкрдпोрдЧ рддрдеा рдк्рд░рднाрд╡ी рдк्рд░рд╢ाрд╕рди (Optimum Utilisation of Resources and Effective Administration)- рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдоें рднौрддिрдХ рд╡ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрддा рд╣ै। рдк्рд░рдмрди्рдз рдХा рдХाрдо рдХुрдЫ рдФрд░ рдирд╣ीं рд╡рд░рди् рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХे рдЕрдкрд╡्рдпрдп рдХो рд░ोрдХрдиा рдПрд╡ं рдЗрдирдХा рдЕрдиुрдХूрд▓рддрдо рдЙрдкрдпोрдЧ (Optimum Use) рдХрд░рдиा рд╣ै। рдРрд╕ा рддрднी рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै рдЬрдм рдПрдХ рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХो рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рд▓ाрдпे। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЖрджेрд╢ рдХी рдПрдХрддा (Unity of Command), рд╢्рд░рдо рдХा рд╡िрднाрдЬрди (Division of Labour), рдЕрдзिрдХाрд░ рдПрд╡ं рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ (Authority and Responsibility), рд╕ोрдкाрди рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा (Scalar Chain) рдЗрдд्рдпाрджि рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рдпрджि рдкाрд▓рди рдХिрдпा рдЬाрдпेрдЧा рддो рдХрдо-рд╕े-рдХрдо рд▓ाрдЧрдд рдкрд░ рдЕрдзिрдХрддрдо рд▓ाрдн рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ो рд╕рдХेрдЧा। рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ рдЕрдкрдиे рдиिрд░्рдгрдпों рдПрд╡ं рдХाрд░्рдпों рдоें рдХाрд░рдг рдПрд╡ं рдкрд░िрдгाрдо рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХा рдкूрд░्рд╡ाрдиुрдоाрди рд▓рдЧा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдк्рд░рднाрд╡ी рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХे рд▓िрдпे рдк्рд░рдмрдзрдХीрдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рддाрдХि рдк्рд░рдмрди्рдзрдХीрдп рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рд╕ुрд╡िрдзाрдиुрд╕ाрд░ рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे।

3. рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдиिрд░्рдгрдп (Scientific Decisions)-рдиिрд░्рдгрдп, рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рдПрд╡ं рди्рдпाрдпोрдЪिрдд рддрде्рдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП। рд╡े рд╕рдордпाрдиुрдХूрд▓ (Timely), рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдПрд╡ं рдоाрдкрди рддрдеा рдоूрд▓्рдпांрдХрди (Measurement and Evaluation) рдХे рдпोрдЧ्рдп рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП। рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╡िрдЪाрд░рдкूрд░्рдг рдиिрд░्рдгрдп рд▓ेрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП। рд╡े рдЖँрдЦ рдоूंрдж рдХрд░ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рдиे рдкрд░ рдирд╣ीं рд╡рд░рди् рддрд░्рдХ . (Logic) рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП। рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рдЬिрди рдиिрд░्рдгрдпों рдХो рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдж्рд╡ेрд╖ рднाрд╡рдиा рдПрд╡ं рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП। рд╡े рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдХे рддрд░्рдХрд╕ंрдЧрдд рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП।

4. рдмрджрд▓рддी рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиा (Meeting Changing Environmental Requirement)- рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдпрдж्рдпрдкि рд╕ाрдоाрди्рдп рджिрд╢ा рдиिрд░्рджेрд╢ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╣ोрддे рд╣ैं, рддрдеाрдкि рдЗрдирдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрддा рд░рд╣рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдпрд╣ рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рдХी рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдкрд░ рдмрджрд▓рддी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд▓ोрдЪрдкूрд░्рдг рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЬो рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдвाрд▓े рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдпे рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╢्рд░рдо-рд╡िрднाрдЬрди рдПрд╡ं рд╡िрд╢िрд╖्рдЯीрдХрд░рдг рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрддे рд╣ैं। рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдордп рдоें рдпрд╣ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдкрд░ рд▓ाрдЧू рд╣ोрддे рд╣ैं।

5. рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиा (Fulfilling Social Responsibility)- рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд, рдк्рд░рдмрди्рдзों рдХी рдХाрд░्рдп-рдХुрд╢рд▓рддा рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рдХे рдЙрдирдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЕрдзिрдХ рдХुрд╢рд▓ рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ рдЕрдЪ्рдЫी рдХिрд╕्рдо рдХी рд╡рд╕्рддुрдпें, рдЙрдЪिрдд рдоूрд▓्рдп рдкрд░ рд╣рд░ рд╕рдордп рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП, рдЙрдЪिрдд рдкाрд░िрд╢्рд░рдоिрдХ рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд (Principle of Fair Remuneration), рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХो рдЙрдЪिрдд рдкाрд░िрд╢्рд░рдоिрдХ рджेрдиे рдХी рд╡рдХाрд▓рдд рдХрд░рдХे рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддा рд╣ै।

6. рдк्рд░рдмрди्рдз рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг, рд╢िрдХ्рд╖рдг рдПрд╡ं рд╢ोрдз (Management Training Education and Research)- рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рдХे рд╕ैрдж्рдзाрди्рддिрдХ рдПрд╡ं рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЬ्рдЮाрди рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рдХे рдЙрди्рд╣ें рд╢िрдХ्рд╖рдг рдПрд╡ं рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ा рд░рд╣े рд╣ैं। рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдиिрд░्рдгрдп рдФрд░ рддрд░्рдХ рд╕рдо्рдмрди्рдзी рд╕ोрдЪ рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддे рд╣ैं। рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдпे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдк्рд░рдмрди्рдзрдХीрдп рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рдЕрдиुрд╕рди्рдзाрди рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдзाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдЕрдиुрд╕рди्рдзाрди рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдЬ्рдЮाрди-рдиिрдХाрдп рдПрд╡ं рдЕрдзिрдХ-рд╕े-рдЕрдзिрдХ рдЬ्рдЮाрди рдХा рд╕рдЬрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдирдпे рд╡िрдЪाрд░. рдХрд▓्рдкрдиा рдФрд░ рдЕрдиुрд╕рди्рдзाрди рдПрд╡ं рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдпे рдЖрдзाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдоें рдЖрдП рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рд▓ाрдн рдЙрдаाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдиेрдХ рдмрдб़ी-рдмрдб़ी рдХрдо्рдкрдиिрдпों рдиे рд╢ोрдз рдПрд╡ं рд╡िрдХाрд╕ (Research and Development) рд╡िрднाрдЧ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 15.
рдлेрдпोрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рд╕ाрдоाрди्рдп рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдл्рд░ांрд╕ рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЙрдж्рдпोрдЧрдкрддि рд╢्рд░ी рд╣ेрдирд░ी рдлेрдпोрд▓ (Henry Fayol) рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХ्рд░िрдпाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рдк्рд░рддिрдкाрджрдХ рдеे। рдЙрдирдХी рдоाрди्рдпрддा рдеी рдХि рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рдк्рд░рдмрди्рдзों рдХो рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рдХुрдЫ рдЖрдзाрд░рднूрдд рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдХि рдмिрдиा рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХे рдк्рд░рдмрди्рдз рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕рдо्рднрд╡ рдирд╣ीं। рдлेрдпोрд▓ рдиे рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рд╕ाрдоाрди्рдп рдПрд╡ं рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз’ рдоें рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे 14 рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХिрдпा рдеा рдЬो рдиिрдо्рди рд╣ैं-

1. рдХाрд░्рдп рд╡िрднाрдЬрди (Division of Work)- рдпрд╣ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯीрдХрд░рдг рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╣ै। рдлेрдпोрд▓ рдХाрд░्рдп-рдХुрд╢рд▓рддा рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢िрд╖्рдЯीрдХрд░рдг рдХो рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХाрд░्рдп рд╡िрднाрдЬрди рдХा рдиिрдпрдо рдХेрд╡рд▓ рдХाрд░्рдпрд╢ाрд▓ा рд╕्рддрд░ (Workshop Level) рдкрд░ рд╣ी рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рдЗрд╕े рд╕рднी рдХाрд░्рдпों рдЪाрд╣े рд╡े рдк्рд░рдмрди्рдз рд╕рдо्рдмрди्рдзी рд╣ों рдЕрдерд╡ा рддрдХрдиीрдХी рдкрд░ рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рд▓ाрдЧू рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП।

2. рдЕрдзिрдХाрд░ рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ (Authority and Responsibility)- рдЕрдзिрдХाрд░ рдФрд░ рдХрд░्рддрд╡्рдп рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЪрд▓рддे рд╣ैं। рдоैрдиेрдЬрд░ рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд░ूрдк рд╕े рдФрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдФрд░ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдмिрдиा рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдк्рд░рднाрд╡рд╣ीрди рдмрдиा рджेрддे рд╣ैं, рдаीрдХ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдмिрдиा рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдЙрдЪिрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдлेрдпोрд▓ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ी рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдкрд░िрдгाрдо рдФрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЕрдзिрдХाрд░ рдХा рд╣ी рджूрд╕рд░ा рдкрд╣рд▓ू рд╣ै рддрдеा рдЬрдм рднी рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдХा рдЬрди्рдо рд╕्рд╡рддः рд╣ी рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।”

3. рдЕрдирд╢ाрд╕рди (Discipline)- рдк्рд░рдмрди्рдз рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдЧрдарди рдоें рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиा рдиिрддाрди्рдд рдЬрд░ूрд░ी рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рд╕े рдЬрд╣ाँ рд╣рдоाрд░ा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдиिрдпрдоों рдХे рдк्рд░рддि рдЖрд╕्рдеा рд╡ рдЙрдирдХे рдкाрд▓рди рд╕े рд╣ै। рдХिрд╕ी рднी рд╕ंрд╕्рдеा рдпा рд╕ंрдЧрдарди рдоें рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рд╡рд╣ाँ рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХे рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдХ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпे рдЬाрдПँ। рдЖрджेрд╢ों рдпा рдиिрдпрдоों рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдХो рдЙрдЪिрдд рджрдг्рдб рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ो।

4. рдЖрджेрд╢ рдХी рдПрдХाрдд्рдордХрддा (Unity of Command)- рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдХो рдПрдХ рд╣ी рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╕े рдЖрджेрд╢ рдоिрд▓рдиे рдЪाрд╣िрдП рдпрджि рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рд╕े рдЖрджेрд╢ рдоिрд▓ेंрдЧे рддो рдЙрдирдХा рдаीрдХ рд╕े рдкाрд▓рди рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХेрдЧा। рдлेрдпोрд▓ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдХिрд╕ी рд╕ंрдЧрдарди рдоें рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХे рдХुрд╢рд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдХाрд░्рдпों рдХे рд▓िрдпे рдЖрджेрд╢ рдХी рдПрдХрддा рдХा рд╣ोрдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै।” рдЕрди्рдп рд╢рдм्рджों рдоें, рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдХा рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╣ी рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП, рдЕрди्рдпрдеा рдЕрдзिрдХाрд░ рддрдеा рдЖрджेрд╢ों рдоें рдШрдкрд▓ा рддрдеा рдорддрднेрдж (Conflict and Confusion) рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рдЬाрдПрдЧा।

5. рдиिрд░्рджेрд╢ рдХी рдПрдХाрдд्рдордХрддा (Unity of Direction)- рдХिрд╕ी рдПрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдпे рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рднी рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рд╕ंрдЪाрд▓рди рдПрд╡ं рдиिрд░्рджेрд╢рди рдПрдХ рд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рддрдеा рдЙрди рд╕рдмрдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╣ी рдпोрдЬрдиा рдмрдиाрдпी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдПрдХ рд╕рдоूрд╣ рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╣ी рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдлेрдпोрд▓ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдиिрд░्рджेрд╢ рдХी рдПрдХाрдд्рдордХрддा рд╕े рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕рдоूрд╣ рдХो, рдЬिрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдПрдХ рд╕рдоाрди рд╣ो, рдПрдХ рд╣ी рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рд╕े рдПрдХ рд╣ी рдпोрдЬрдиा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиा рд╣ै।”

6.рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд╣िрддों рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╣िрддों рдХा рд╕рдорд░्рдкрдг (Sub-ordination of Individual Interest to General Interest)- рд╕ंрд╕्рдеा рдХे рд╣िрддों рдХे рд▓िрдпे рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╣िрддों рдХा рд╕рдорд░्рдкрдг рд╕ंрд╕्рдеा рдХे рд╣िрдд рдоें рд╣ोрддा рд╣ै। рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ рдХो рдпрдеाрд╕рдо्рднрд╡ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╣िрдд рдПрд╡ं рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╣िрдд рдоें рд╕рдорди्рд╡рдп (Coordination) рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдпрджि рдХिрд╕ी рд╕рдордп рджोрдиों рд╣िрддों рдоें рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рдЬाрдпे рддो рд╕ाрдоाрди्рдп рд╣िрдд рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╣िрдд рдХी рдмрд▓ि рдЪрдв़ा рджेрдиी рдЪाрд╣िрдП।

7.рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХा рдкाрд░िрд╢्рд░рдоिрдХ (Remuneration of Personnel)- рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ рдХा рдпрд╣ рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╣ै рдХि рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХो рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпे рдЧрдпे рдХाрд░्рдп рдХे рд▓िрдП рдЙрдЪिрдд рдкाрд░िрд╢्рд░рдоिрдХ рдоिрд▓рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдпрджि рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХो рд╡ेрддрди рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╕рди्рддोрд╖ рд╣ोрдЧा рддो рдЙрдд्рдкाрджрдХрддा рдмрдв़ेрдЧी। рд▓ाрдн рдоें рд╣िрд╕्рд╕ा (Share in Profit), рд╢्рд░рдо-рдХрд▓्рдпाрдг рдпोрдЬрдиाрдпें (Labour Welfare Schemes) рддрдеा рдЕрди्рдп рдк्рд░ेрд░рдгाрджाрдпрдХ рдпोрдЬрдиाрдУं (Incentives) рдХो рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП।

8. рдХेрди्рдж्рд░ीрдпрдХрд░рдг рд╡ рд╡िрдХेрди्рдж्рд░ीрдпрдХрд░рдг (Centralisation and Decentralisation)- рдпрдж्рдпрдкि рдлेрдпोрд▓ (Fayol) рдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдХेрди्рдж्рд░ीрдпрдХрд░рдг рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд╣ीं рдирд╣ीं рдХिрдпा, рддрдеाрдкि рдХेрди्рдж्рд░ीрдпрдХрд░рдг рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХिрд╕ी рд╕ंрд╕्рдеा рдоें рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдХेрди्рдж्рд░ीрдпрдХрд░рдг рдЕрдерд╡ा рд╡िрдХेрди्рдж्рд░ीрдпрдХрд░рдг рдХी рдоाрдд्рд░ा рдХी рдУрд░ рдЗंрдЧिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕рд╣ी рд╣ो рддो рд╕ाрдзрдиों рдХा рдЙрдЪिрдд рд╡ рд╕рд╣ी рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕ंрд╕्рдеा рдХे рдк्рд░рдмрди्рдз рдоें рдХिрд╕ рд╕ीрдоा рддрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдХेрди्рдж्рд░ीрдпрдХрд░рдг (Centralisation) рдЕрдерд╡ा рд╡िрдХेрди्рдж्рд░ीрдпрдХрд░рдг (Decentralisation) рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП, рдпрд╣ рд╕ंрд╕्рдеा рдХी рдиिрдЬी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों, рдХाрд░्рдп рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдЖрджि рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдкूрд░्рдг рдХेрди्рдж्рд░ीрдпрдХрд░рдг рдЕрдерд╡ा рдкूрд░्рдг рд╡िрдХेрди्рдж्рд░ीрдХрд░рдг рдХрднी рднी рд╕рдо्рднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрддा।

9. рд╕ोрдкाрди рд╢ृंрдЦрд▓ा (Scalar Chain)- рдЙрдЪ्рдЪाрдзिрдХाрд░िрдпों рд╕े рдЕрдзिрдХाрд░ рдиीрдЪे рдХी рддрд░рдл рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХो рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ाрд╕्рддे рд╕े рдЧुрдЬрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЕрдзीрдирд╕्рдеों рдХो рднी рдЕрдкрдиे рд╡िрд╡ेрдХ рд╕े рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдЕрдзिрдХाрд░ों рдПрд╡ं рд╕рди्рджेрд╢рд╡ाрд╣рди рдХी рдПрдХ рд╕ोрдкाрдиिрдХ рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा рд╣ोрддी рд╣ै рдЬो рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╕े рдиिрдо्рди рд╕्рддрд░ рдХे рдЕрдзीрдирд╕्рде рддрдХ рд╕ीрдзी рд░ेрдЦा рдоें рдЪрд▓рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╢ृंрдЦрд▓ा рдЕрдерд╡ा рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рд░ेрдЦा (Line of Authority) рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕рди्рджेрд╢рд╡ाрд╣рди рдКрдкрд░ рд╕े рдиीрдЪे рд╡े рдиीрдЪे рд╕े рдКрдкрд░ рдПрдХ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЪрд▓рддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдгाрд░्рде, рдпрджि рдПрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рд░ेрдЦा рдоें A, B, C, D, E, рдкाँрдЪ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ैं рдФрд░ рд╕рди्рджेрд╢ A рд╕े E рдХो рдкрд╣ुँрдЪाрдиा рд╣ै рддो рдпрд╣ рд╕рди्рджेрд╢ рдкрд╣рд▓े A рд╕े B рдХो, B рд╕े C рдХो, C рд╕े D рдХो рддрдеा рдЕрди्рдд рдоें D рд╕े E рдХो рдкрд╣ुँрдЪाрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдз्рдпाрди рд░рд╣े рдХिрд╕ी рднी рдкрдж рдпा рд╕ीрдв़ी рдХे рдмीрдЪ рдоें рдЕрдирджेрдЦा рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдлेрдпोрд▓ рдиे рд╕ोрдкाрди рд╢ृंрдЦрд▓ा рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХो рдиिрдо्рди рджोрд╣рд░ी рд╕ीрдв़ी рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा рд╣ै-
Bihar Board 12th Business Studies Important Questions Long Answer Type Part 3, 3
10. рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд (Principle of Order)- рд╣рд░ рдЪीрдЬ рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╕्рдеाрди рдХा рдЪुрдиाрд╡ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЬрдЧрд╣ рд╕ाрдл-рд╕ुрдерд░ी рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП рдЬो рдЬिрддрдиा рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╣ोрдЧा рдЬрдЧрд╣ рдЙрддрдиी рд╣ी рд╕ाрдл-рд╕ुрдерд░ी рд╣ोрдЧी। рд╣рд░ рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕्рдеाрди рд╣ो। рд╕рд╣ी рдЖрджрдоी рд╕рд╣ी рдЬрдЧрд╣ рдкрд░ рд╣ो। рдЙрдЪिрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП, рдЬिрддрдиी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ो рдЙрддрдиे рд╣ी рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдлेрдпोрд▓ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЙрдкрдХ्рд░рдо рдоें рджो рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдПँ рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдЬैрд╕े-рднौрддिрдХ рд╕ाрдзрдиों рдХे рд▓िрдП рднौрддिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рддрдеा рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ाрдзрдиों рдХे рд▓िрдП рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा। рднौрддिрдХ рд╕ाрдзрдиों рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рд╣рд░ рд╡рд╕्рддु рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЙрдЪिрдд рд╕्рдеाрди рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдПрд╡ं рд╣рд░ рд╡рд╕्рддु рдЕрдкрдиे рдЙрдЪिрдд рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╣ी рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП।

рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ाрдзрдиों рдХो рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕्рдеाрди рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдПрд╡ं рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╣ी рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдлेрдпोрд▓ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЙрдкрдХ्рд░рдо рдоें рджो рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдпें рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдЬैрд╕े-рднौрддिрдХ рд╕ाрдзрдиों рдХे рд▓िрдП рднौрддिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рддрдеा рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ाрдзрдиों рдХे рд▓िрдП рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा। рднौрддिрдХ рд╕ाрдзрдиों рдХो рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рд╣рд░ рд╡рд╕्рддु рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЙрдЪिрдд рд╕्рдеाрди рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдПрд╡ं рд╣рд░ рд╡рд╕्рддु рдЕрдкрдиे рдЙрдЪिрдд рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╣ी рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ाрдзрдиों рдХो рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕्рдеाрди рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдПрд╡ं рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।

11.рд╕рдорддा рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд (Principle of Equity)- рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХे рд╕ाрде рди्рдпाрдпрдкूрд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХी рдиिрд╖्рдаा рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХрддा рдЦрд░ीрджी рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддी рдпрд╣ рддो рдЙрдирдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрди рдПрд╡ं рди्рдпाрдпोрдЪिрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै। рдЙрд╕े рд╕рдорд╕्рдд рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрдирддा рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рд▓िрдП рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╕े рдЕрдзिрдХ рдХрдаोрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдХूрдг्рдЯрдЬ рдПрд╡ं рдУ’ рдбौрдиेрд▓ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ рди्рдпाрдп рдПрд╡ं рджрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдХे рдЙрдирдХी рд╡рдл. рдкी рдФрд░ рд╕्рдиेрд╣ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।”

12. рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХे рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ рдоें рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡ (Stability of Tenure of Personel)- рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХो рдХाрд░्рдп рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рдордп рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЙрдирдХे рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ рдоें рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡ рд╣ोрдиा рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХो рдмाрд░-рдмाрд░ рдмрджрд▓рдиा рдаीрдХ рдирд╣ीं। рдПрдХ рд╕ाрдзाрд░рдг рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдмाрд░-рдмाрд░ рдЖрдиे-рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдХुрд╢рд▓ рдХрд░्рдордЪाрд░ी рд╕े рдЕрдЪ्рдЫा рд╣ै। рдлेрдпोрд▓ рдиे рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рдмрд▓ рджिрдпा рдХि рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ो рд╕рдХे рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХे рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ рдоें рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдЬिрд╕рд╕े рд╡े рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ोрдХрд░ рддрдд्рдкрд░рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд╕рдХें।

13. рдкрд╣рд▓ рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा (Principle of Initiative)- рдлेрдпोрд▓ рдиे рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рд╕े рдЕрдиुрд░ोрдз рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╡े рдЕрдкрдиे рдЭूрдаे рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рдд्рдпाрдЧ рджें рддрдеा рдЕрдкрдиे рдЕрдзीрдирд╕्рде рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХो рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХी рдкрд╣рд▓ рдХрд░рдиे рджें। рдЗрд╕рд╕े рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХी рд╢рдХ्рддि рдмрдв़рддी рд╣ै। рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рдХो рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╡े рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХो рдЕрдзिрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕ुрд╡िрдзाрдПं рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдПँ рдЬिрд╕рд╕े рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХा рд╣ौрд╕рд▓ा рдмрдв़ рд╕рдХे рдФрд░ рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рдХा рдХाрдо рднी рдЖрд╕ाрди рд╣ो рд╕рдХे।

14. рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХी рднाрд╡рдиा (Esprit Decorps)- рдХाрдо рдоें рдЬुрдЯ рдЬाрдиे рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХी рдЗрдЬ्рдЬрдд рдХे рд▓िрдП рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдлेрдпोрд▓ рдиे рдоिрд▓рдХрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рдЬोрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдЕрддрдПрд╡ рдЬрдм рддрдХ рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдоिрд▓рдХрд░ рдПрдХ рдЯोрд▓ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдирд╣ीं рдХрд░ेंрдЧे рддрдм рддрдХ рд╕рдлрд▓рддा рд╕ंрджिрдЧ्рдз рдмрдиी рд░рд╣ेрдЧी। рдлेрдпोрд▓ рдиे рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХी рднाрд╡рдиा рдХे рджो рд╢рдд्рд░ुрдУं рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕ाрд╡рдзाрди рд░рд╣рдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд╣ा рд╣ै (i) рдлूрдЯ рдбाрд▓ो рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХрд░ो (Divide and Rule) рдФрд░ (ii) рд▓िрдЦिрдд рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рдХा рджुрд░ुрдкрдпोрдЧ (Misuse of Written Communication)। рдлрд░्рдо рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиे рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдоें рдлूрдЯ рдбाрд▓рдиा рдЦрддрд░рдиाрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдмрд▓्рдХि рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рд╕рдо्рдмрдж्рдз рдФрд░ рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЕंрддः рдХ्рд░िрдпाрд╢ीрд▓ рдХाрд░्рдп-рд╕рдоूрд╣ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬोрдб़ рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд▓िрдЦिрдд рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рднрд░ोрд╕ा рдХрд░рдиे рд╕े рднी рджрд▓рдЧрдд рднाрд╡рдиा рд╡िрдЫिрди्рди рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рд▓िрдЦिрдд рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рдЬрд╣ाँ рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै, рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдоौрдЦिрдХ рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рднी рд╕рджैрд╡ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП, рдЖрдордиे-рд╕ाрдордиे рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕े рдЙрди्рдирддि, рд╕्рдкрд╖्рдЯрддा рдФрд░ рд╕рдорд░рд╕рддा рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 16.
рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХी рдкрд░िрднाрд╖ाрдПँ рджीрдЬिрдП рдПрд╡ं рдЗрд╕рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдПрдлреж рдбрдм्рд▓्рдпूреж рдЯेрд▓рд░ (F. W. Taylor), рдЬो рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рдЬрди्рдорджाрддा рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं .рдФрд░ рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрди рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХो рдЯेрд▓рд░рд╡ाрдж (Taylorism) рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджेрддे рд╣ैं, рдЕрд░्рдеाрдд् рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рд╣ी рдЯेрд▓рд░рд╡ाрдж рд╣ै, рдиे рдЕрдкрдиे рдкрд░ीрдХ्рд╖рдгों (Tests) рдПрд╡ं рдк्рд░рдпोрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рд╕िрдж्рдз рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै рдХि рдпрджि рд╢्рд░рдоिрдХों рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдпोрдЬрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХाрдо рд▓िрдпा рдЬाрдП, рдЙрди्рд╣ें рдЙрдЪिрдд рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рджिрдпा рдЬाрдП, рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХी рд╡िрдзि рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХिрдпा рдЬाрдП, рдЙрди्рд╣ें рд╣рд▓्рдХे рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдЙрдкрдХрд░рдг (Tools) рджिрдП рдЬाрдП рддो рдЙрдирдХी рдХाрд░्рдпрдХ्рд╖рдорддा рдкрд╣рд▓े рд╕े рдХाрдлी рдмрдв़ рдЬाрдПрдЧी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЯेрд▓рд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдпрд╣ рдЬाрдирдиे рдХी рдХрд▓ा рд╣ै рдХि рдЖрдк рд╢्рд░рдоिрдХों рд╕े рдХ्рдпा рдХाрдо рдХрд░рд╡ाрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдФрд░ рдлिрд░ рдпрд╣ рджेрдЦрдиा рдХि рд╡े рдЙрд╕рдХो рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рддрд░ीрдХे рд╕े рд╡ рдоिрддрд╡्рдпрдпिрддा рдХे рд╕ाрде рдкूрд░ा рдХрд░ें।”

рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рдЕрд░्рде рдХो рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЯेрд▓рд░ рдХिрд╕ी рджूрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं: “рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз, рдЕрдкрдиे рдоूрд▓ рд░ूрдк рдоें, рдПрдХ рдРрд╕ा рджрд░्рд╢рди рд╣ै рдЬो рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рдЪाрд░ рдиिрд╣िрдд рд╕िрдж्рдзांрддों рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै: рдк्рд░рдердо, рдПрдХ рдпрдеाрд░्рде рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд╡िрдХाрд╕; рдж्рд╡िрддीрдп, рд╢्рд░рдоिрдХ рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд░ीрддि рд╕े рдЪुрдиाрд╡; рддृрддीрдп, рдЙрд╕рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рддрдеा рд╡िрдХाрд╕; рдЪрддुрд░्рде, рдк्рд░рдмрди्рдз рдФрд░ рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХे рдмीрдЪ рдиिрдХрдЯрддрдо рдоैрдд्рд░ीрдкूрд░्рдг рд╕рд╣рдпोрдЧ।” рд╕рд░рд▓ рд╢рдм्рджों рдоें рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХा рдЕрд░्рде рдк्рд░рдмрди्рдз рдХाрд░्рдп рдоें рд░ूрдв़िрд╡ाрджी рдкрдж्рдзрддि (Rule of Thumb Method) рднूрд▓ рд╕ुрдзाрд░ рдк्рд░рдгाрд▓ी (Irial and Error Method) рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рддрд░्рдХ рд╕ंрдЧрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиा।

рдЕрди्рдп рдкрд░िрднाрд╖ाрдПँ (Other Definitions)-
1. рдкीрдЯрд░ рдПрдлреж рдбुрдХрд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХाрд░्рдп рдХा рд╕ंрдЧрдаिрдд рдЕрдз्рдпрдпрди рдХाрд░्рдп рдХा рдЕрдиेрдХ рддрдд्рдд्рд╡ों рдоें рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рддрдеा рд╢्рд░рдоिрдХ рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдП рдЧрдП рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рддрдд्рд╡ (рдХाрд░्рдп) рдоें рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рд╕ुрдзाрд░ рдХрд░рдиा рд╣ै।”

2. рдбाрдЗрдорд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рд╕े рдЖрд╢рдп рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рджрд╢ाрдУं, рдкрдж्рдзрддिрдпों, рд╡िрдзिрдпों, рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдПрд╡ं рдкрд░िрдгाрдоों рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдЬ्рдЮाрди рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рдПрд╡ं рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХрд░ рдЙрдкрдпोрдЧ рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХो рдПрдХ рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиा рд╣ै।”

3. рдПрдЪреж рдПрдлреж рдкрд░рд╕рди рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рд╕ंрдЧрдарди рдФрд░ рдкрдж्рдзрддि рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдпрдкूрд░्рдг рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ों рддрдеा рдоूрд▓ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХी рдЧрдИ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рдиीрддिрдпों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рддрдеा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХिрдП рдЧрдП рд╕िрдж्рдзांрддों рдФрд░ рдиिрдпрдоों рдкрд░ рдЖрд╢्рд░िрдд рд░рд╣рддा рд╣ै।”

4. рд▓ाрд░ेрди्рд╕ рдПреж рдПрдк्рдкрд▓ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рджिрди рдк्рд░рддिрджिрди рдХे рдЕंрдЧूрдаे рдХे рдиिрдпрдо рдпा рддीрд░ рдирд╣ीं рддो рддुрдХ्рдХा рд╣ी рд╕рд╣ी рдХी рдзाрд░рдгा рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХे рдиिрд╖्рдкाрджрди рдХी рдПрдХ рдЪेрддрдиाрдкूрд░्рдг рд╡ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдоाрдирд╡ीрдп рдзाрд░рдгा рд╣ै।”

рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рдоुрдЦ्рдп рд▓рдХ्рд╖рдг рдЕрдерд╡ा рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ- рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдкрд░िрднाрд╖ाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╣рдо рдЗрд╕ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ैं рдХि рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рдиिрдо्рди рдоुрдЦ्рдп рд▓рдХ्рд╖рдг (Features) рд╣ैं-

  • рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдпोрдЬрдиा (A Definite Plan)- рдиिрд╢्рдЪिрдд рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рдХो рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдпोрдЬрдиा рдмрдиाрдиी рдкрдб़рддी рд╣ै рддрдеा рдЙрд╕ी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै।
  • рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд▓рдХ्рд╖्рдп (A Definite Objective)- рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ рдХे рд╕ाрдордиे рдХिрд╕ी рдХाрд░्рдп рдХो рдХрд░рдиे рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдХोрдИ рди рдХोрдИ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд▓рдХ्рд╖्рдп рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдЬिрд╕े рд╕ाрдордиे рд░рдЦрдХрд░ рд╡рд╣ рдХाрд░्рдп рдХा рд╕ंрдЪाрд▓рди рдХрд░ рд╕рдХे।
  • рдиिрдпрдоों рдХा рд╕рдоूрд╣ (A Set of Rules)- рдпोрдЬрдиा рдХो рд╕рдлрд▓ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХुрдЫ рдиिрдпрдоों рдХा рд╕рдоूрд╣ рдЕрд░्рдеाрдд् рдиिрдпрдоाрд╡рд▓ी рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
  • рдоिрддрд╡्рдпрдпिрддा (Economy)- рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХा рдоूрд▓ рдЖрдзाрд░ рдоिрддрд╡्рдпрдпिрддा рд╣ै। рдЕрддः рдоिрддрд╡्рдпрдпिрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рдкाрджрди рдХे рд╕рднी рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рддрдд्рдд्рд╡ों рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рддрдеा рди्рдпूрдирддрдо рд╡्рдпрдп рдкрд░ рдЕрдзिрдХрддрдо рдЙрдд्рдкाрджрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
  • рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдПрд╡ं рдк्рд░рдпोрдЧ (Scientific Analysis and Experiment)- рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ рдЕрдкрдиी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдпोрдЬрдиा рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЕंрдЧ рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рдлिрд░ рдЙрд╕рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рднी рдХрд░рддा рд╣ै। рдРрд╕ा рдХрд░рдиे рд╕े рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ рдХो рдпрд╣ рдЬ्рдЮाрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХी рдпोрдЬрдиा рдХрд╣ाँ рддрдХ рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕िрдж्рдз рд╣ोрдЧी।
  • рдХाрд░्рдпрдХ्рд╖рдорддा рдоें рд╡ृрдж्рдзि (Increase in Efficiency)- рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХ्рд░िрдпा рдПрд╡ं рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХрд░्рдордЪाрд░ी рд╡ рд╢्рд░рдоिрдХ рдХी рдХाрд░्рдп-рдХ्рд╖рдорддा рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
  • рдиिрдпрдоों рдХे рдкाрд▓рди рдоें рджृрдв़рддा (Strict Observance of Rules)- рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдоें рдЬो рднी рдиिрдпрдо рдмрдиाрдП рдЬाрддे рд╣ैं рдЙрдирдХा рджृрдв़рддा рд╕े рдкाрд▓рди рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै। рдиिрдпрдоों рдоें рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрджाрдкि рдирд╣ीं рдХिрдП рдЬाрддे।
  • рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдХी рд╕ीрдоा (Extent of Responsibility)- рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдХे рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╡ рд╕ीрдоिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдд्рдкाрджрди рдХ्рд░िрдпाрдУं рдФрд░ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
  • рд╕ाрдордпिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ (Timely Study)- рдЙрдж्рдпोрдЧों рдоें рд╕рдордп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрдиेрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдЖрддी рд╣ैं рдЬिрдирдХा рд╣рд▓ рдк्рд░рдпोрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрдХाрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдоें рд╕ाрдордпिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै।
  • рд╕рд╣рдпोрдЧ (Co-operation)- рдХुрд╢рд▓ рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдоें рдоेрд▓-рдоिрд▓ाрдк рд╣ो, рдк्рд░рдмрди्рдзрдХों рддрдеा рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╣ो। рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рдоिрд▓рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
Previous Post Next Post