Advertica

 Bihar Board 12th Music Important Questions Long Answer Type Part 3

Bihar Board 12th Music Important Questions Long Answer Type Part 3

рдк्рд░рд╢्рди 1.
рд╕्рд╡ाрдоी рд╣рд░िрджाрд╕ рдХी рдЬीрд╡рдиी рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░:
‘рднрдХ्рдд рдЪрд░िрддाрдоृрдд’ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣рд░िрджाрд╕ рдЬी рдХा рдЬрди्рдо 1537 рдоें рдЬрди्рдоाрд╖्рдЯрдоी рдоें рд╣ुрдЖ рдеा рдЬो рд╕ाрд░-рд╕्рд╡рдд рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдеे। рдЙрдирдХे рдкिрддा рдХा рдиाрдо рдЖрд╢ुрдзीрд░ рддрдеा рдоाрддा рдХा рдиाрдо рдЧंрдЧा рджेрд╡ी рдеा। рджोрдиों рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХे рдФрд░ рд╕ाрдзु рд╕рди्рддों рдХे рдмрдб़े рднрдХ्рдд рдеे। рд╕्рд╡ाрдоी рд╣рд░िрджाрд╕ рдоें рдмाрд▓्рдп рдХाрд▓ рд╕े рд╣ी рдИрд╢्рд╡рд░ рднрдХ्рддि рдХी рднाрд╡рдиा рдЬाрдЧृрдд рд╣ुрдИ। рдЙрди्рд╣ोंрдиे 25 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдоें рд╣ी рд╕ंрди्рдпाрд╕ рд▓े рд▓िрдпा। рдХुрдЫ рд╕рдордп рдмाрдж рд╡े рд╡ृрди्рджाрд╡рди рдЪрд▓े рдЧрдП рдФрд░ ‘рдиिрдзिрд╡рди рдиिрдХुंрдЬ’ рдоें рдХुрдЯिрдпा рдмрдиाрдХрд░ рд░рд╣рдиे рд▓рдЧे। рдЬीрд╡рди рдХी рдХрдо-рд╕े-рдХрдо рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдЙрди्рд╣ें рдЕрдзिрдХрддрдо рд╕ंрддोрд╖ рджेрддी। рд╡े рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рдЖрд░ाрдзрдиा рдФрд░ рд╕ंрдЧीрдд рд╕ाрдзрдиा рдоें рд▓рдЧे рд░рд╣рддे।

рд╕्рд╡ाрдоी рд╣рд░िрджाрд╕ рдХे рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЙрди рджिрдиों рдХोрдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╡ рд╕ंрдЧीрддрдЬ्рдЮ рдЕрдкрдиे рд╡िрд╖рдп рдоें рдХुрдЫ рд▓िрдЦрдиा рдкрд╕ंрдж рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдеे। рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рдХी рдЬрди्рдо рддिрдеि рдФрд░ рдЬрди्рдорд╕्рдеाрди рдХे рдмाрд░े рдоें рдмрд╣ुрдд рдорддрднेрдж рд╣ै। рдПрдХ рдордд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЙрдирдХा рдЬрди्рдо рдкंрдЬाрдм рдХे рдоुрд▓рддाрди рдЕрдерд╡ा рд╣ोрд╢िрдпाрд░рдкुрд░ рдЕрдерд╡ा рд╣рд░िрдпाрдгा рдХे рдХिрд╕ी рдЧाँрд╡ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдХुрдЫ рд▓ोрдЧों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдЙрдирдХे рдкूрд░्рд╡рдЬ рдкंрдЬाрдм рдХे рдЕрд╡рд╢्рдп рдеे рд▓ेрдХिрди рдЙрдирдХा рдЬрди्рдо рдЙрдд्рддрд░-рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдЕрд▓ीрдЧрдв़ рдЬिрд▓े рдоें рдЦेрд░े-рд╕्рд╡рд░ рдорд╣ाрджेрд╡ рдХे рд╕рдоीрдк рд╣ुрдЖ рдеा। рд╕्рд╡ाрдоी рд╣рд░िрджाрд╕ рдЕрдкрдиी рдХुрдЯिрдпा рдЫोрдб़рдХрд░ рдХрд╣ीं рдирд╣ीं рдЬाрддे рдеे। рдЕрдХрдмрд░, рддाрдирд╕ेрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░ोрдЬ рдЙрдирдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рд╕ुрдиा рдХрд░рддा рдеा।

рдЕрддः рдЙрдирдХे рдорди рдоें рд╣рд░िрджाрд╕ рдЬी рдХा рдЧाрдпрди рд╕ुрдирдиे рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд╣ुрдИ। рд╡े рддाрдирд╕ेрди рдХे рд╕ाрде рд╡ृрди्рджाрд╡рди рдЧрдП рдФрд░ рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рдХी рдЭोрдкрдб़ी рдХे рдиिрдХрдЯ рдПрдХ рдЭाрдб़ी рдоें рдЫिрдкрдХрд░ рдмैрда рдЧрдП। рддрдм рддाрдирд╕ेрди рдиे рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рдХे рд╕ाрдордиे рдЬाрдирдмुрдЭрдХрд░ рдПрдХ рдз्рд░ुрдкрдж рдХो рдЕрд╢ुрдж्рдз рдЧाрдиा рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХिрдпा рддो рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рдиे рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдоें рдЖрдХрд░ рддाрдирд╕ेрди рдХो рдбांрдЯा рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╢ुрдж्рдз рд░ूрдк рдЙрдирдХो рд╕ुрдиाрдпा। ‘рдмाрд╣рд░ рдЫिрдкे рдмाрджрд╢ाрд╣ рдЕрдХрдмрд░ рдЖрдд्рдо-рд╡िрднोрд░ рд╣ो рдЧрдпा। рдЕрдкрдиे рдЧाрдпрди рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рдиे рддाрдирд╕ेрди । рд╕े рдХрд╣ा рдХि рддुрдордиे рдЫрд▓ рд╕े рдоेрд░ा рдЧाрдпрди рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдЕрдХрдмрд░ рдХो рд╕ुрдиाрдпा рд╣ै, рдпрд╣ рдЕрдЪ्рдЫा рдирд╣ीं рдХिрдпा। рдЦैрд░, . рдЕрдм рдЬाрдУ рдФрд░ рдмाрджрд╢ाрд╣ рдХो рдЕрди्рджрд░ рдмुрд▓ा рд▓ाрдУ। рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдЕрдХрдмрд░, рдЙрдирдХे рдЧाрдпрди рдоें рдРрд╕ा рдЖрдд्рдо рдЕрдоृрдд рдеा рдХि рдЙрд╕рдиे рдЖрдХрд░ рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рдХे рдЪрд░рдг рдкрдХрдб़ рд▓िрдпा। рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рдЧाрдпрди рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╡ाрджрди рдФрд░ рдиृрдд्рдп рдоें рднी рдкाрд░ंрдЧрдд рдеे। рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рдЬो рдХुрдЫ рднी рд╕ंрдЧीрдд рдЖрдЬ рд╣рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै, рд╡рд╣ рд╕рдм рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै।

рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рд╕्рд╡ाрдоी рд╣рд░िрджाрд╕рдЬी рдХे рд╢िрд╖्рдп рддाрдирд╕ेрди, рдмिрд░рдЬू рдмाрдмрд░े, рд░ाрдорджाрд╕, рджिрд╡ाрдХрд░ рддрдеा рд░ाрдЬा рд╕ौрд░рд╕ेрди рдеे, рдХिрди्рддु рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдХिрд╕ी рднी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рддाрдирд╕ेрди рдФрд░ рдмिрд░рдЬू рдмाрд╡рд░े (рдмैрдЬू рдмाрд╡рд░ा) рдХो рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рдХा рд╢िрд╖्рдп рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рддाрдирд╕ेрди рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдХрд╣ीं рднी рд╣рд░िрджाрд╕ рдЬी рдХी рднрдХ्рддि рднाрд╡рдиा рдХा рджрд░्рд╢рди рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рд╣рд░िрджाрд╕ рдЬी рдХा рдЬрди्рдо рдРрд╕े рдХाрд▓ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा рдХि рдЬрдм рднाрд░рддीрдп рд╕ंрдЧीрдд рдЕрд╕्рддрдк्рд░ाрдп рд╣ो рдЪुрдХा рдеा, рдХिрди्рддु рд╕्рд╡ाрдоीрдЬी рдиे рд╣ी рдЙрд╕рдоें рдкुрдиः рдк्рд░ाрдг рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рджी। рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдзрдоाрд░, рд▓िрд╡рд░ рдФрд░ рдЪрддुрд░ंрдЧ рдХी рднी рд░рдЪрдиा рдХी।

рдк्рд░рд╢्рди 2.
рд╡िрд╖्рдгु рджिрдЧрдо्рдмрд░ рдкрд▓ुрд╕्рдХрд░ рдХी рдЬीрд╡рдиी рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдШрд░ाрдиे рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕ंрдЧीрддрдЬ्рдЮ рд╕्рд╡реж рдкंреж рд╡िрд╖्рдгु рджिрдЧрдо्рдмрд░ рдкрд▓ुрд╕्рдХрд░ рдХा рдЬрди्рдо 1872 рдХे 18 рдЕрдЧрд╕्рдд, рд╢्рд░ाрд╡рдг рдкूрд░्рдгिрдпा рдХे рдХुрд░ूрджрд╡ाрдб़ рд░िрдпाрд╕рдд рдХे рдмेрд▓рдЧाँрд╡ рдиाрдордХ рд╕्рдеाрди рдоें рдЕрдЪ्рдЫे рдХीрд░्рддрдирдХाрд░ рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкंрдбिрдд рдЬी рдХो рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫे рд╕्рдХूрд▓ рдоें рднेрдЬрдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा, рдХिрди्рддु рдЕрднाрдЧ्рдпрд╡рд╢, рджीрдкाрд╡рд▓ी рдХे рджिрди рдЖрддिрд╢рдмाрдЬी рд╕े рдЙрдирдХी рдЖँрдЦे рдЦрд░ाрдм рд╣ो рдЧрдпी рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрдирдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдмрди्рдж рдХрд░ рджेрдиा рдкрдб़ा। рдЖँрдЦ рдХे рдмिрдиा рдХोрдИ рдЙрдЪिрдд рдзрди्рдзा рди рдоिрд▓рдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдХे рдкिрддा рд╕ंрдЧीрдд рд╕िрдЦाрдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ें рдоिрд░рдЬ рдХे рдкंрдбिрдд рдмाрд▓ рдХृрд╖्рдг рдмुрдЖ рдЗрдЪрд▓рдХрд░ंрдЬीрдХрд░ рдХे рдкाрд╕ рд╕ंрдЧीрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рднेрдЬ рджिрдпा। рд╡рд╣ाँ рдоिрд░рдЬ рд░िрдпाрд╕рдд рдХे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдорд╣ाрд░ाрдЬ рдиे рдЙрди्рд╣ें рд░ाрдЬाрд╢्рд░рдп рджिрдпा рдФрд░ рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░ा рджी।

рдПрдХ рдмाрд░ рдоिрд░рдЬ рдоें рдПрдХ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕рднा рдЖрдпोрдЬिрдд рд╣ुрдИ рдФрд░ рд░िрдпाрд╕рдд рдХे рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдкंреж рд╡िрд╖्рдгु рджिрдЧрдо्рдмрд░ рдЬी рдХो рд░ाрдЬाрд╢्рд░рдп рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рддो рдХिрдпा рдЧрдпा рд▓ेрдХिрди рдЙрдирдХे рдЧुрд░ुрдЬी рдХो рдирд╣ीं рдмुрд▓ाрдпा рдЧрдпा। рдЙрди्рд╣ें рдмрдб़ा рд╣ी рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рд╣ुрдЖ рдкूрдЫрдиे рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЖрд╢्рдЪрд░्рдпрдЬрдирдХ рдЙрдд्рддрд░ рдоिрд▓ा рдХि рдЕрд░े ! рд╡े рддो рдЧрд╡ैрдпे рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ें рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рдХ्рдпों рдХिрдпा рдЬाрдП ! рдЕрдкрдиे рдЧुрд░ुрдЬी рдХे рдмाрд░े рдоें рдРрд╕ा рдХрд╣े рдЬाрдиे рдкрд░ рдЙрдирдХे рд╣ृрджрдп рдоें рдШрд░ рдХрд░ рдЧрдпा। рдЬो рдЙрди्рд╣ें рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рд╣ुрдЖ рдХि рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕ंрдЧीрддрдЬ्рдЮों рдХी рдпрд╣ рджрд╢ा рд╣ै рдкंреж рдЬी рдиे рдЙрд╕ी рдХ्рд╖рдг рд╕ंрдЧीрддрдЬ्рдЮों рдХी рджрдпрдиीрдп рджрд╢ा рдХो рд╕ुрдзाрд░рдиे, рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕ंрдЧीрдд рдХी рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рдеाрди рджिрд▓ाрдиे рддрдеा рд╕ंрдЧीрдд рдХा рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХрд░рдиे рдХा рджृрдв़ рдиिрд╢्рдЪрдп рдХिрдпा।

1896 рдоें рд░ाрдЬाрд╢्рд░рдп рдХे рд╕рднी рд╕ुрдЦों рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рд╕ंрдЧीрдд рдХो рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рдеाрди рджिрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдкंреж рдЬी рджेрд╢ाрдЯрди рдХे рд▓िрдП рдЪрд▓ рдкрдб़े। рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рд╡े рд╕рддाрд░ा рдЧрдП। рдЙрдирдХा рд╡рд╣ाँ рднрд╡्рдп рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЙрдирдХा рдЧाрдпрди рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рд╡े рднाрд░рдд рдХे рдЕрдиेрдХ рд╕्рдеाрдиों рдХा рдн्рд░рдордг рдХिрдпा рдФрд░ рд╣рд░ рдЬрдЧрд╣ рдЕрдкрдиी рд╕ंрдЧीрдд рд╕े рд▓ोрдЧों рдХा рдоंрдд्рд░рдоुрдЧ्рдз рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрдб़ौрджा, рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░, рджिрд▓्рд▓ी, рднрд░рддрдкुрд░, рдЖрдЧрд░ा, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, рдЬрдпрдкुрд░, рд▓ाрд╣ौрд░, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдЖрджि рдХा рдн्рд░рдордг рдХिрдпा।

рд╕ंрдЧीрдд рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдФрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╖्рдгु рджिрдЧрдо्рдмрд░ рдЬी рдиे рдпрд╣ рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдХि рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдЧीрддों рд╕े рд╢ृंрдЧाрд░ рд░рд╕ рдХे рднрдж्рджे рд╢рдм्рджों рдХो рдиिрдХाрд▓ рдХрд░ рднрдХ्рддि рд░рд╕ рдХे рд╕ुрди्рджрд░ рд╢рдм्рджों рдХो рд░рдЦा рдЬाрдП। рд╕ंрдЧीрдд рдХे рдХुрдЫ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЬाрдП рдЬрд╣ाँ рдмाрд▓рдХ рдФрд░ рдмाрд▓िрдХाрдУं рдХो рд╕ंрдЧीрдд рдХी рд╕рдоुрдЪिрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рджी рдЬा рд╕рдХे। 5 рдордИ, 1901 рдХो рд▓ाрд╣ौрд░ рдоें рдк्рд░рдердо рд╕ंрдЧीрдд рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЧांрдзрд░्рд╡ рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХिрдпा। 1908 рдоें рдкंрдбिрддрдЬी рдиे рдмрдо्рдмрдИ рдоें рдЧांрдзрд░्рд╡ рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рдПрдХ рдФрд░ рд╢ाрдЦा рдЦोрд▓ी। рд╡рд╣ाँ рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рд▓ाрд╣ौрд░ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЕрдзिрдХ рд╕рдлрд▓рддा рдоिрд▓ी। рд▓рдЧрднрдЧ 15 рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХा рдХाрд░्рдп рд╕ुрдЪाрд░ू рд░ूрдк рд╕े рдЪрд▓рддा рд░рд╣ा। рд▓ेрдХिрди рдХुрдЫ рд╣ी рд╕рдордп рдмाрдж рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдмрди्рдж рд╣ो рдЧрдпा। рддрдм рдкं. рдЬी рдХा рдз्рдпाрди рд░ाрдо-рдиाрдо рдХी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рд╣ुрдЖ। рд╡े рдЧेрд░ूрдЖ рд╡рд╕्рдд्рд░ рдзाрд░рдг рдХрд░ “рд░рдШुрдкрддिрд░ाрдШрд╡ рд░ाрдЬा рд░ाрдо ………” рдХी рдЯेрдХ рд▓े рд▓ी। рд╣рд░ рд╕рдордп рдЗрд╕ी рдоें рдорд╕्рдд рд░рд╣рддे। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рд╡े рдиाрд╕िрдХ рдЪрд▓े рдЧрдП рдФрд░ рд╡рд╣ाँ ‘рд░ाрдордиा рдЖрд╢्рд░рдо’ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХिрдпा।

рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдЖрд╢्рд░рдо рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдкрд▓ुрд╕्рдХрд░ рдЬी рдиे рд▓рдЧрднрдЧ рд╕ौ рд╢िрд╖्рдпों рдХो рддैрдпाрд░ рдХिрдпा। рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╢िрд╖्рдп рд░рд╣рдиे рд▓рдЧे, рдЙрдирдХे рдЦाрдиे-рдкीрдиे, рд░рд╣рдиे рддрдеा рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз рд╡े рдиिःрд╢ुрд▓्рдХ рдХрд░рддे। рдЙрдирдХे рд╢िрд╖्рдпों рдоें рд╕्рд╡реж рд╡ीреж рдПреж рдХрд╢ाрд▓рдХрд░, рд╕्рд╡. рдкं. рдУрдордХाрд░ рдиाрде рдаाрдХुрд░, рд╡ीреж рдЖрд░реж рджेрд╡рдзрд░, рдмीреж рдПрдиреж рдаाрдХुрд░, рдмीреж рдПрдиреж рдкрдЯрд╡рд░्рдзрди рдЖрджि рдХा рдиाрдо рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдПрдХ рд╕्рд╡рд░рд▓िрдкि рдкрдж्рдзрддि рдХी рд░рдЪрдиा рдХी, рдЬो рд╡िрд╖्рдгु рджिрдЧрдо्рдмрд░ рд╕्рд╡рд░ рд▓िрдкि рдкрдж्рдзрддि рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै।

рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓рдЧрднрдЧ 50 рдкुрд╕्рддрдХें рд▓िрдЦीं। рдЙрдирдХे рдиाрдо рд╣ै, рд╕ंрдЧीрдд рдмाрд▓ рдк्рд░рдХाрд╢, рдмीрд╕ рднाрдЧों рдоें рд░ाрдЧ рдк्рд░рд╡ेрд╢, рд╕ंрдЧीрдд рд╢िрдХ्рд╖ा-рдорд╣िрд▓ा рд╕ंрдЧीрдд рдЖрджि। рдХुрдЫ рд╕рдордп рддрдХ ‘рд╕ंрдЧीрддрдоृрддрдп рдк्рд░рд╡ाрд╣’ рдиाрдордХ рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХрд░рддे рд░рд╣े। 1930 рдоें рдЙрди्рд╣ें рд▓рдХрд╡ा рдоाрд░ рдЧрдпा, рдлिрд░ рднी рдЕрдкрдиी рдХाрд░्рдп рдХ्рд╖рдорддा рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓. рд╡े рд╕ंрдЧीрдд рдХी рд╕ेрд╡ा рдХрд░рддे рд░рд╣े। рдЕрди्рдд рдоें 21 рдЕрдЧрд╕्рдд, 1931 рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиा рдк्рд░ाрдг рдд्рдпाрдЧ рджिрдпा। рдЙрдирдХे 12 рдкुрдд्рд░ рд╣ुрдП। рдЙрдирдХे рдкुрдд्рд░ों рдХा рдоृрдд्рдпु рдмाрд▓्рдпाрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ी рд╣ो рдЧрдпा। рдкंрдбिрддрдЬी рдХे рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдкुрдд्рд░ рджрддाрдд्рд░рдп рд╡िрд╖्рдгु рдкрд▓ुрд╕्рдХрд░ рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХे 35 рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рд╕ंрдЧीрдд рдХी рд╕ेрд╡ा рдХрд░рддे рд░рд╣े рдХिрди्рддु 1955 рдХी рд╡िрдЬрдпाрджрд╢рдоी рдХो рдЙрдирдХा рднी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдпा।

рдк्рд░рд╢्рди 3.
рдЙрд╕्рддाрдж рдмिрд╕्рдоिрд▓ाрд╣ рдЦाँ рдХी рдЬीрд╡рдиी рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЙрд╕्рддाрдж рд╡िрд╕्рдоिрд▓्рд▓ाрд╣ рдЦाँ рдХा рдЬрди्рдо рднाрд░рдд рдХे рдЧौрд░рд╡рд╢ाрд▓ी рдк्рд░ाрди्рдд рдмिрд╣ाрд░ рдХे рднोрдЬрдкुрд░ рдЬिрд▓ाрди्рддрд░्рдЧрдд рдбुрдорд░ांрд╡ рдоें 1908 рдоें рд╣ुрдЖ। рдЗрдирдХे рдкिрддा рдХा рдиाрдо рдЙреж рдкैрдЧाрдо्рдмрд░ рдмрдЦ्рд╢ рдЦाँ рдеा рдЬो рдЗрдирдХे рдЧुрд░ू рднी рдеे। рдЗрдирдХे рдкूрд░्рд╡рдЬ рдбुрдорд░ांрд╡ рдорд╣ाрд░ाрдЬ рдХे рджрд░рдмाрд░ рдоें рд╢рд╣рдиाрдИ рд╡ाрджрди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдХрд░рддे рдеे। рдмрдЪрдкрди рд╕े рд╣ी рдЗрди्рд╣ें рдкрдв़ाрдИ-рд▓िрдЦाрдИ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рд╕ंрдЧीрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рд▓рдЧाрд╡ рд░рд╣ा। рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдоाрдоा рдЙреж рдЕрд▓िрдмрдЦ्рд╢ рдЦाँ рд╕ाрд╣рдм рд╕े рднी рд╢рд╣рдиाрдИ рд╡ाрджрди рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХी рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЗрди्рд╣ें рдЧाрдпрди рдХी рднी рд╢िрдХ्рд╖ा рджी। рдЙрд╕्рддाрдж рдЕрд▓िрдмрдЦ्рд╢ рдЬрд╣ाँ рднी рдЬाрддे рдЗрдирдХो рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рд▓े рдЬाрддे। рдЕрддः рдЕрд▓्рдкाрдпु рдоें рд╣ी рдЗрди्рд╣ें рдЗрдирдХे рд╕ंрдЧीрдд рд╕рдо्рдоेрд▓рдиों рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрдкрдиे рдЦ्рдпाрд▓ рдЧाрдпрди рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рд▓рдЦрдирдК рдЬाрдХрд░ рдЙреж рдоुрд╣рдо्рдордж рд╣ुрд╕ैрди рд╕ाрд╣рдм рдХा рд╢िрд╖्рдпрдд्рд╡ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा।

1718 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдоें рд╣ी рдЦ्рдпाрддि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд▓ाрдХाрд░ рдмрди рдЧрдП। рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдк्рд░рдпाрдЧ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╕ंрдЧीрдд рд╕рдоाрд░ोрд╣ рдоें 1926 рдоें рд╢рд╣рдиाрдИ рд╡ाрджрди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा, рдЬिрд╕рд╕े рд╡рд╣ाँ рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╕ंрдЧीрддрд╡िрдж् рддрдеा рдЕрди्рдп рд╢्рд░ोрддाрдЧрдг рдоंрдд्рд░рдоुрдЧ्рдз рд╣ो рдЧрдП। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЗрди्рд╣ें рдЕрдиेрдХ рдкрджрдХों, рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ों рддрдеा рдк्рд░рдоाрдг рдкрдд्рд░ों рд╕े рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдпे рд╢рд╣рдиाрдИ рдХे рд╕ाрде рддрдмрд▓ा рдХे рдмрдЬाрдп рдЦुрд░्рджрдХ рдмрдЬрд╡ाрдиा рдЕрдзिрдХ рдкрд╕рди्рдж рдХрд░рддे рдеे। рдЗрдирдХा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рднाрд░рдд рд╡рд░्рд╖ рдоें рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рджेрд╢-рд╡िрджेрд╢ों рдоें рдЕрдоिрдЯ рдЫाрдк рдЫोрдб़ рдЪुрдХा рд╣ै। рдЖрдЬ рднी рдЗрдирдХा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХो рд▓ोрдЧ рджूрд░рджрд░्рд╢рди рддрдеा рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рдкрд░ рдоंрдд्рд░рдоुрдЧ्рдз рд╣ो рджेрдЦрддे рдФрд░ рд╕ुрдирддे рд╣ैं। 86 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЙрдо्рд░ рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी рдЗрдирдХी рдлूंрдХ рдоें рд╡рд╣ рджрдо рдФрд░ рдХрд╢िрд╢ рдеा рдХि рд╢्рд░ोрддा рдЖрдд्рдо-рд╡िрднोрд░ рд╣ो рдЬाрддे рдеे। рд╕ाрде рд╣ी рдпे рдЕрдд्рдпंрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХुрд╢рд▓ рдПрд╡ं рдоृрджुрднाрд╖ी рдХрд▓ाрдХाрд░ рдеे рддрдеा рдЬाрддि-рдзрд░्рдо рдЖрджि рдХी рд╕ंрдХीрд░्рдг рдмंрдзрдиों рд╕े рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдКрдкрд░ рдеे। рдЗрдирдХा рджेрд╣ाрд╡рд╕ाрди рд╕рди् 2006 рдоें рд╣ो рдЧрдпा।

рдк्рд░рд╢्рди 4.
рдиाрдж рдХ्рдпा рд╣ै ? рд╕ंрдЧीрдд рдоें рдиाрдж рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓ें। рдпा, рдиाрдж рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рдХाрд░ рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
‘рдиाрдж’ рд╢рдм्рдж ‘рдиा’ рдФрд░ ‘рдж’ рдХे рдоिрд▓рдиे рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ै। рдпे рджोрдиों ‘рдирдХाрд░’ рдФрд░ ‘рджрдХाрд░’ рдХ्рд░рдорд╢: рд╡ाрдпुрд╡ाрдЪрдХ рдФрд░ рдЕрдЧ्рдиिрд╡ाрдЪрдХ рдоाрдиे рдЧрдпे рд╣ैं। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рд╡ाрдпु рдФрд░ рдЕрдЧ्рдиि рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рд╕े рд╣ी рдиाрдж рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрдЧ्рдиि рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рдкрди्рди рдиाрдж рд╡ाрдпु рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╕рд░िрдд рдФрд░ рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЧ्рд░ंрде ‘рд╕ंрдЧीрдд рд░рдд्рдиाрдХрд░’ рдоें рд╢ाрд░ंрдЧрджेрд╡ рдиे рдПрдХ рд╕्рдерд▓ рдкрд░ рд▓िрдЦा рднी рд╣ै рдХि,

“рдирдХाрд░ं рдк्рд░ाрдгрдиाрдоाрдиं рджрдХाрд░рдордирд▓ं рд╡िрджुः। :
рдЬाрддः рдк्рд░ाрдгाрдЧ्рдиि рд╕ंрдпोрдЧाрддेрди рдиाрджोрд╜рдоिрдзीрдпрддे ॥

рдиाрдж рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╕ुрдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЖрдЗंрд╕्рдЯीрди рдиे рдХрд╣ा рд╣ै рдХि, ‘рдиाрдж рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХрдо्рдк рдФрд░ рдХрдо्рдк рдЬрдм рд▓рд╣рд░ों рдоें рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрддा рд╣ै рддрдм рдЙрд╕рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै।’

рд╕ंрдЧीрддрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдиाрдж рдХे рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦिрдд рд╣ुрдпे рд╣ैं, рд╡े рд╣ैं-
(i) рдЖрд╣рдд рдиाрдж рддрдеा
(ii) рдЕрдиाрд╣рдд рдиाрджा

(i) рдЖрд╣рдд рдиाрдж – рдЖрд╣рдд рдиाрдж рдЙрд╕ рдиाрдж рдХो рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рд╕्рдеूрд▓ рдХाрдиों рд╕े рд╕ुрдиाрдИ рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╡рд╣ рд╕ुрдиिрдпोрдЬिрдд рдПрд╡ं рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд╕ंрдЧीрддोрдкрдпोрдЧी рдз्рд╡рдиि рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рджो рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдЯрдХрд░ाрдиे рдЕрдерд╡ा рдШрд░्рд╖рдг рд╕े рд╣ो। рдЗрд╕ी рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕рдорд╕्рдд рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рд╢्рд░рд╡्рдп рд╕ंрдЧीрдд рдЧृрд╣ीрдд рд╣ोрддा рд╣ै।

(ii) рдЕрдиाрд╣рдд рдиाрдж – рдЕрдиाрд╣рдд рд╢рдм्рдж ‘рдЕрди’ рдФрд░ ‘рдЖрд╣рдд’ рдХे рдоिрд▓рдиे рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ै। рдпрд╣ рд╡рд╣ рдиाрдж рд╣ै рдЬो рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдЯрдХрдб़ाрд╣рдЯ рдЕрдерд╡ा рдШрд░्рд╖рдг рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдХे рдЕрди्рддрд░्рд╣рджрдп рдоें рддрд░ंрдЧिрдд рд╣ोрдиेрд╡ाрд▓ा рдиाрдж рд╣ी рдЕрдиाрд╣рдд рдиाрдж рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рд╕ाрдзрдХ рдХो рдЕрдкрдиी рд╕ाрдзрдиा рдЕрдерд╡ा рдЕрдз्рдпाрдд्рдо рд╕ाрдзрдиा рдХे рдХ्рд░рдо рдоें рдПрдХाрдЧ्рд░рддा рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╕рдоाрдзि рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рддрдХ рдпाрдд्рд░ा рдХрд░рдиी рдкрдб़рддी рд╣ै рддрднी рдЕрди्рддрд╣ंрджрдп рдХी рдз्рд╡рдиिрдпाँ рд╕ुрдиाрдпी рджेрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрди्рддрд░्рд╣ृрджрдп рдХी рдЙрдардиे рд╡ाрд▓ी рдордзुрд░ рдз्рд╡рдиिрдпों рдХी рдЕрдиुрднूрддि рд╣ी рдЕрдиाрд╣рдд рдиाрдж рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рд╕े рдЕрднिрд╣िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рд╣рдоाрд░े рдкूрд░्рд╡рдЬों рдПрд╡ं рдЛрд╖ि-рдорд╣рд░्рд╖िрдпों рдХो рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдЕрдирд╡рд░рдд рдХрдаिрди рддрдкрд╕्рдпा рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рд╣ी рд╣ोрддी рдеी। рдЗрд╕ рдиाрдж рдХो рд╣ी ‘рдиोрдж рдм्рд░рд╣्рдо’ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।

рд╕ंрдЧीрддрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдиाрдж рдХी рдЬिрди рддीрди рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рд╡े рд╣ैं-
(i) рдиाрдж рдХा рдЫोрдЯा рдЕрдерд╡ा рдмрдб़ा рд╣ोрдиा,
(ii) рдиाрдж рдХी рдКँрдЪाрдИ рдЕрдерд╡ा рдиिрдЪाрдИ рддрдеा
(iii) рдиाрдж рдХी рдЬाрддि рдЕрдерд╡ा рдЧрдг

(i) рдиाрдж рдХा рдЫोрдЯा рдЕрдерд╡ा рдмрдб़ा рд╣ोрдиा – рдЬिрд╕ рдиाрдж рдХो рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЙрдд्рдкрди्рди рдХिрдпा рдЬाрдп рдЕрдерд╡ा рдЙрдЪ्рдЪрд░िрдд рдХिрдпा рдЬाрдп рдпा рдЬो рдХрдо рджूрд░ी рддрдХ рд╕ुрдиाрдпी рджे рд╡рд╣ рдЫोрдЯा рдиाрдж рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।

(ii) рдиाрдж рдХी рдКंрдЪाрдИ рдЕрдерд╡ा рдиिрдЪाрд░्рдб-рдЬрдм рдЧाрдиे-рдмрдЬाрдиे рдХे рдХ्рд░рдо рдоें рд╕्рд╡рд░ рдХो рдКंрдЪा рдЕрдерд╡ा рдиीрдЪे рд▓ाрдпा рдЬाрдп рддрдм рдЗрд╕ рдХ्рд░рдо рдоें рдмрдв़рдиे-рдШрдЯрдиे рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рд╣ी рдиाрдж рдХी рдКंрдЪाрдИ-рдиिрдЪाрдИ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।

(iii) рдиाрдж рдХी рдЬाрддि рдЕрдерд╡ा рдЧрдг-рд╡िрднिрди्рди рд╡ाрдж्рдпрдпंрдд्рд░ों рдХी рдЖрд╡ाрдЬ рдоें рднिрди्рдирддा рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрди्рд╣ें рд╣рдо рд╕ुрдирддे рд╣ी рдкрд╣рдЪाрди рд▓ेрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕ी рдХो рдиाрдж рдХी рдЬाрддि рдЕрдерд╡ा рдЧुрдг рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।

рдиि:рд╕ंрджेрд╣ рдиाрдж рд╕ंрдЧीрдд рдХा рдПрдХ рднौрддिрдХ рдЖрдзाрд░ рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдоाрдирд╡ рдХंрда рдЕрдерд╡ा рд╡ाрдж्рдпрдпрди्рдд्рд░ों рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдкрд░ рдЗрд╕рдоें рднौрддिрдХ рдЙрдкрдХрд░рдг рдиाрдо рдХा рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ंрдЧीрдд рдоें рдиाрдж рдХा рдиिрдпрдо рдХुрдЫ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕िрдж्рдзांрддों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдХोрдИ рднी рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдЕрдкрдиे рдоाрдирд╕ рдоें рд╕्рдеिрдд рднाрд╡ों рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдиाрдж рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╕рдн्рдп рдордиुрд╖्рдп рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╡рди्рдп-рдкрд╢ुрдУं рддрдХ рдкрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рдд: рд╕ंрдЧीрдд рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдиाрдж рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕ी рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рд╣ी рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдЕрдкрдиे рд╕ंрдЧीрдд рд╕े рд╣рдоाрд░ी рдЖрдд्рдоा рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рд╕ंрдЧीрдд рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рднी рд╣рдоाрд░ी рдЖрдд्рдоा рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиा рд╣ै। рдЕрддः рд╕ंрдЧीрдд рдоें рдиाрдж рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рд╕े рдХрддрдИ рдЗрди्рдХाрд░ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 5.
рд╕्рд╡рд░ рдФрд░ рддाрд▓ рдкрд░ рдПрдХ рд▓ेрдЦ рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ंрдЧीрдд рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕्рд╡рд░ рдЙрд╕ рдордзुрд░ рдз्рд╡рдиि рдХो рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдиिрдпрдоिрдд рдФрд░ рдЖрд╡рд░्рдд рдХрдо्рдкрди्рдиों рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै। ‘рд╕ंрдЧीрдд рд░рдд्рдиाрдХрд░’ рдоें рд╢ाрд░ंрдЧрджेрд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рд╡рд░ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЧрдпी рд╣ै-

“рд╢्рд░ुрдд्рдпрди्рддрд░ рднाрд╡ी рдпः рд╕्рдиिрдЧ्рдзोрд╜рдиुрд░рдгрдиाрдд्рдордХः।
рд╕्рд╡рддो рд░ंрдЬрдпрддिрд╢्рд░ोрддृрдХ्рддिं рд╕ рд╕्рд╡рд░ рдЙрдЪ्рдпрддे ॥

рдЕрд░्рдеाрдд् рдЬो рдмрд░ाрдмрд░ рд╕्рдеिрд░ рд░рд╣े рддрдеा рдЬिрдирдХी рдЭंрдХाрд░ рд╢्рд░ोрддा рдХे рдЪिрдд्рдд рдХा рд░ंрдЬрди рдХрд░े рд╡े рдордзुрд░ рдз्рд╡рдиिрдпाँ рд╕्рд╡рд░ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ैं।
рд╕ंрдЧीрддाрди्рддрд░्рдЧрдд рдПрдХ рд╕рдк्рддрдХ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕्рдеिрдд рдз्рд╡рдиि рдХे рдЙрди рд╕ाрдд рдЦंрдбों рдХो рд╕्рд╡рд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрди्рд╣ें рд╖рдбрдЬ, рдЛрд╖рдн, рдЧрди्рдзाрд░, рдордз्рдпрдо, рдкंрдЪрдо, рдзैрд╡рдд рдФрд░ рдиिрд╖ाрдж рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрди्рд╣ें рд╣ी рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╕рдк्рдд рд╕्рд╡рд░ рд╕ा рд░े рдЧ рдо рдк рдз рдиि рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ैं। рдпे рд╕्рд╡рд░ рдЕрдЧ्рдиि рдФрд░ рд╡ाрдпु рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЕрдЧ्рдиि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡ाрдпु рдиाрднि рд╕े рдЙрдардХрд░ рд╣ृрджрдп, рдХंрда, рд╢ीрд░्рд╖ рдЖрджि рд╕े рдЯрдХрд░ाрддी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЕрдЧ्рдиि рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рддрдм рд╕्рд╡рд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддे рд╣ैं।
рд╕्рд╡рд░ों рдХे рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдмрддाрдпे рдЧрдпे рд╣ैं рдЬो рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-
(i) рдк्рд░ाрдХृрдд рдЕрдерд╡ा рд╢ुрдж्рдз рд╕्рд╡рд░
(ii) рдЕрдЪрд▓ рд╕्рд╡рд░
(iii) рдЪрд▓ рдЕрдерд╡ा рд╡िрдХृрдд рд╕्рд╡рд░’

(i) рдк्рд░ाрдХृрдд рдЕрдерд╡ा рд╢рдж्рдз рд╕्рд╡рд░-рдЕрдкрдиे рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╢्рд░ुрддिрдпों рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╕ाрдд рд╕्рд╡рд░ рдХो рдк्рд░ाрдХृрдд рдЕрдерд╡ा рд╢ुрдж्рдз рд╕्рд╡рд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।

(ii) рдЕрдЪрд▓ рд╕्рд╡рд░-рдЕрдкрдиे рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕्рдеाрди рд╕े рдКрдкрд░ рдиीрдЪे рдирд╣ीं рдЦिрд╕рдХрдиे рд╡ाрд▓े рд╕्рд╡рд░ рдЕрдЪрд▓ рд╕्рд╡рд░ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдпрдеा-‘рд╕ा’ рдФрд░ ‘рдк’। рдЗрдирдХा рдХोрдИ рд╡िрдХृрдд рд╕्рд╡рд░ рдирд╣ीं рд╣ै।

(iii) рдЪрд▓ рдЕрдерд╡ा рд╡िрдХрдд рд╕्рд╡рд░-рд╡ैрд╕े рд╕्рд╡рд░ рдЬो рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕्рдеाрди рд╕े рдКрдкрд░-рдиीрдЪे рдЦिрд╕рдХ рдХрд░ рд╡िрдХृрдд рдпा рдЙрдкрд╕्рд╡рд░ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧे, рдЙрди्рд╣ें рдЪрд▓ рдЕрдерд╡ा рд╡िрдХृрдд рд╕्рд╡рд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдпрдеा рд░े рдЧ рдз рдФрд░ рдиि рд╕्рд╡рд░ рдЕрдкрдиे рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕्рдеाрди рд╕े рдиीрдЪे рдЦिрд╕рдХ рдХрд░ рдХोрдорд▓ рд╕्рд╡рд░ों рдХे рдиाрдо рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╣ृрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рддрдеा рдо рдКрдкрд░ рдЦिрд╕рдХрдХрд░ рддीрд╡्рд░ ‘рдо’ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпрд╡рд╣ृрдд рд╣ोрддा рд╣ै।

рд░ाрдЧों рдоें рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕्рд╡рд░ рдкाँрдЪ рддрд░рд╣ рд╕े рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ें рдХ्рд░рдорд╢: рд╡ाрджी, рд╕ंрд╡ाрджी, рдЕрдиुрд╡ाрджी, рд╡िрд╡ाрджी рддрдеा рд╡рд░्рдЬिрдд рд╕्рд╡рд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдЗрди рдкाँрдЪों рд╕्рд╡рд░ों рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╣ै-

(i) рд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░-рдХिрд╕ी рд░ाрдЧ рдоें рдЬिрд╕ рд╕्рд╡рд░ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ो рд╡рд╣ рд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै, рдпрдеा-рд░ाрдЧ рдХрд▓्рдпाрдг рдоें ‘рдЧ’ рд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рд╣ै। рд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рдХो рд░ाрдЧ рд░ूрдкी рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд░ाрдЬा рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै।

(ii) рд╕ंрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░-рдХिрд╕ी рд░ाрдЧ рдоें рд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рджूрд╕рд░ा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ो рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рдЙрдкрдоुрдЦ्рдп рд╕्рд╡рд░ рд╕ंрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै, рдпрдеा-рд░ाрдЧ рдХрд▓्рдпाрдг рдоें ‘рдиि’ рд╕ंрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рд╣ै। рд╕ंрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рдХो рд░ाрдЧ рд░ूрдкी рд░ाрдЬ्рдп рдХे. рд░ाрдЬा рдХा рдоंрдд्рд░ी рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै।

(iii) рдЕрдиुрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░-рдХिрд╕ी рд░ाрдЧ рдоें рд╡ाрджी рддрдеा рд╕ंрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ों рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рд▓рдЧрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрди्рдп рд╕рднी рд╕्рд╡рд░ рдЕрдиुрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं, рдпрдеा-рд░ाрдЧ рднूрдкाрд▓ी рдоें рд╕ा, рд░े, рдЧ, рдк рдФрд░ рдз рдХुрд▓ рдкाँрдЪ рд╕्рд╡рд░ рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдЗрдирдоें рд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рдЧ рдФрд░ рд╕ंрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рдз рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрди्рдп рддीрди рд╕्рд╡рд░ рд╕ा, рд░े рдФрд░ рдк рдЗрд╕ рд░ाрдЧ рдХे рдЕрдиुрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ें рдЕрдиुрдЪрд░ рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं।

(iv) рд╡िрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ – рдХिрд╕ी рд░ाрдЧ рдоें рд╡े рд╕्рд╡рд░ рд╡िрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬो рдЙрд╕ рд░ाрдЧ рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдирд╣ीं рд╣ोрддे рд╣ैं, рдпрдеा рд░ाрдЧ рднूрдкाрд▓ी рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХुрд▓ рдкाँрдЪ рд╕्рд╡рд░ों рд╕ा, рд░े, рдЧ, рдк, рдз рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╢ेрд╖ рд╢ुрдж्рдз рдФрд░ рд╡िрдХृрдд рдХुрд▓ рд╕ाрддों рд╕्рд╡рд░ рдЙрд╕ рд░ाрдЧ рдХे рд╡िрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ рд╣ोंрдЧे рдЬिрд╕рдХो рд░ाрдЧ рд░ूрдкी рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╢рдд्рд░ु рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬрдмрдХि рдкंреж рд╡िрд╖्рдгु рдиा. рднाрддрдЦंрдбे рдиे рд░ाрдЧ рдХी рд░ंрдЬрдХрддा рдмрдв़ाрдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд╡िрд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХो рдХ्рд╖рдо्рдп рдмрддाрдпा рд╣ै।

(v) рд╡рд░्рдЬिрдд рд╕्рд╡рд░ – рдХिрд╕ी рд░ाрдЧ рдоें рдЬिрди рд╕्рд╡рд░ों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕े рдкрд░рд╣ेрдЬ рд░рдЦा рдЬाрдп рдЙрди्рд╣ें рд╡рд░्рдЬिрдд рд╕्рд╡рд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдпрдеा-рд░ाрдЧ рднूрдкाрд▓ी рдоें рдордз्рдпрдо ‘рдо’ рдФрд░ рдиिрд╖ाрдж ‘рдиि’ рдпे рджोрдиों рд╡рд░्рдг्рдп рдЕрдерд╡ा рд╡рд░्рдЬिрдд рд╕्рд╡рд░ рд╣ैं।

рддाрд▓, рдЧाрдпрди, рд╡ाрджрди рдПрд╡ं рдирд░्рддрди рдоें рдЙрди рдоाрдд्рд░ाрдУं рдХे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕ंрдЪрдпрди рдХो рдХрд╣рддे рд╣ैं рдЬो рдоाрдд्рд░ाрдПँ рд╕рдордп рдХी рдоाрдк рдХी рдЗрдХाрдЗрдпाँ рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ीं рдЗрдХाрдЗрдпों рд╕े рд╣ी рддाрд▓ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै, рдпрдеा-рд╕ोрд▓рд╣ рдоाрдд्рд░ा рдХे рд╕ंрдЪрдпрди рд╕े. рддीрди рддाрд▓, рддिрд▓рд╡ाрдб़ा. рдЖрджि рддाрд▓ो рдХा рдиिрд░्рдоाрдг।

рдк्рд░рд╢्рди 6.
рдЙрд╕्рддाрдж рдмिрд▓ाрдпрдд рдЦाँ рдХी рдЬीрд╡рдиी рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕िрддाрд░ рд╡ाрджрдХों рдоें рдЙреж рдмिрд▓ाрдпрдд рдЦाँ рдХा рдиाрдо рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╡ाрджрдХों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै।  рдЗрдирдХा рдЬрди्рдо 1926 рдоें рдЧौрд░ीрдкुрд░ рдХे рдиिрд╡ाрд╕ी рд╕ुрдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕िрддाрд░ рд╡ाрджрдХ рд╕्рд╡. рдЗрдиाрдпрдд рдЦाँ рд╕ाрд╣рдм рдХे рдШрд░ рдоें рдкुрдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ। рдШрд░ рдоें рд╡ंрд╢-рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╕िрддाрд░ рд╡ाрджрди рдХे рдХाрд░рдг рдЗрдирдХे рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдоें рд╕ंрдЧीрдд рд╕рдоाрд╣िрдд рдеा। рдЗрдирдХे рдкिрддा рд╕े рд╕ंрдЧीрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рдоाрдд्рд░ 12 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдоें рдк्рд░рдпाрдЧ рд╕ंрдЧीрдд рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдХрд░ рд╢्рд░ोрддाрдУं рдХो рдоंрдд्рд░рдоुрдЧ्рдз рдХрд░ рджिрдпा। рдкुрдиः рдЙрд╕ी рд╢рд╣рд░ рдоें рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдмाрдж рдк्рд░рдпाрдЧ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдпोрдЬिрдд рд╕ंрдЧीрдд рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдоें рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХे рдХाрд░рдг рдХाрдлी рдк्рд░рд╢ंрд╕िрдд рдПрд╡ं рдЪрд░्рдЪिрдд рд╣ुрдП। 1930 рдоें рдЗрдирдХे рдкिрддा рдХे рджेрд╣ांрдд рдХे рдмाрдж рдЗрдирдХी рдоाрддा рдЗрдирдХो рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░ рдХрд▓рдХрддा рд╕े рджिрд▓्рд▓ी рдЪрд▓े рдЧрдП। рдЗрдирдХी рдоाрддा рднी рд╕िрдж्рдзрд╕्рде рдЧाрдпिрдХा рдеी। рдЕрдд: рд╡े рдЕрдкрдиे рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рдоें рдЗрдирд╕े рдк्рд░рддिрджिрди 1012 рдШंрдЯे рд╕िрддाрд░ рдХा рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХрд░ाрддी। рдпрд╣ीं рдкрд░ рдЕрдкрдиे рдиाрдиा рдмрди्рджे рд╣рд╕рди рдЦां рд╕ाрд╣рдм рд╕े рдЧाрдпрди рддрдеा рд╕ुрд░-рдмрд╣ाрд░ рдХी рднी рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी।

1914 рдоें рдмрдо्рдмрдИ рдоें рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХी рдУрд░ рд╕े рдПрдХ рд╕ंрдЧीрдд рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХिрдпा рдЬिрд╕рдоें рдмрдб़े-рдмрдб़े рдЙрд╕्рддाрдж рдЧुрд▓ाрдо рдЕрд▓ी рдЦाँ, рдлैрдпाрдЬ рдЦां, рдЕрд╣рдордж рдЬाрди рдШिрд░рдХрд╡ा, рдмुрди्рджु рдЦाँ рдЖрджि рдЬैрд╕े рджेрд╢ рдХे рдЪोрдЯी рдХे рдХрд▓ाрдХाрд░ों рдХे рд╕ाрде рдпे рднी рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рдХिрдП рдЧрдП। рдЗрд╕ рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдоें рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд╕िрддाрд░ рд╡ाрджрди рд╕े рд╢्рд░ोрддाрдУं рдХो рдоंрдд्рд░рдоुрдЧ्рдз рдХрд░ рджिрдпा рддрдеा рдЙрдирдХे рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдкрд░ рдЗрди्рд╣ें рд╕िрддाрд░-рд╡ाрджрди рдХे рд▓िрдП рдкांрдЪ рдмाрд░ рдоंрдЪ , рдкрд░ рдЖрдиा рдкрдбा। рдпрд╣ рдЗрдирдХे рд▓िрдП рдЬीрд╡рди рдХा рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдк्рд░рднाрдд рдеा। рдпे рдЧрддрдХाрд░ी рдЕंрдЧ рд╕े рд╕ुрд░-рдмрд╣ рдмрдб़ी рдХुрд╢рд▓рддा рд╕े рд░ाрдЧों рдХा рдЖрд▓ाрдк, рдЬोрдб़, рдЭाрд▓ा рдЖрджि рдХे рдмाрдж рдорд╕ीрддрдЦाрдиी рддрдеा рд░рдЬाрдЦाрдиी рдЧрддों рдХी рдкांрдбिрдд्рдпрдкूрд░्рдг рдк्рд░рд╕्рддुрддि рдХрд░рддे рд╣ैं।

рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдоें рдмрдб़े-рд╕े-рдмрдб़े рд╕ंрдЧीрдд рд╕рдо्рдоेрд▓рдиों рдоें рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрдиेрдХ рдпूрд░ोрдкीрдп рджेрд╢, рдЕрдоेрд░िрдХा, рдЕрдл्рд░ीрдХा рдЖрджि рдорд╣ाрджेрд╢ों рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡िрднिрди्рди рджेрд╢ों рдоें рдЕрдкрдиा рдордиोрд╣ाрд░ी рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдЦ्рдпाрддि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी।

рдЗрдирдХे рдкूрд░्рд╡рдЬ рд╣िрди्рджू-рдзрд░्рдоाрд╡рд▓рдо्рдмी рд╕ंрдд рдорд▓ुрдХрджाрд╕ рдХे рд╡ंрд╢рдЬ рд░ाрдЬрдкुрдд рдеे рдЬिрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╡ंрд╢ рдХे рдЕрди्рдп рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрдХрдмрд░ рдХे рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдоें рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдзрд░्рдо рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓ेрдиा рдкрдб़ा।

рдк्рд░рд╢्рди 7.
рд╕्рд╡рд░рд▓िрдкि рдкрдж्рдзрддिрдпाँ рдХ्рдпा рд╣ै ?
рдЕрдерд╡ा, рднाрддрдЦрдг्рдбे рдкрдж्рдзрддि рдпा рд╡िрд╖्рдгु рджिрдЧрдо्рдмрд░ рдкрдж्рдзрддि рдоें рдЕрди्рддрд░ рдмрддाрдПं।
рдЙрдд्рддрд░:
рднाрддрдЦрдг्рдбे рдкрдж्рдзрддि – рд╡िрд╖्рдгु рджिрдЧंрдмрд░ рдкрдж्рдзрддि
рд╕्рд╡рд░ рдЪिрд╣्рди
рд╢ुрдж्рдз рд╕्рд╡рд░ – рд░े рдЧ рдо рдк – рд░े рдЧ рдо (рдХोрдИ рдЪिрд╣्рди рдирд╣ीं)
(рдЪिрд╣्рди рд░рд╣िрдд)
рдХोрдорд▓ рд╕्рд╡рд░ рд░े рдЧ – рд░े рдЧ
рддीрди рд╕्рд╡рд░ рдоें – рдо (рдЕрдерд╡ा рдЙрд▓рдЯाрд╣рд▓ंрдд)
рд╕рдк्рддрдХ рдЪिрд╣्рди –
рдордз्рдп рд╕рдк्рддрдХ рдЧ рдо рдк – рдЧ рдо рдк (рдХोрдИ рдЪिрд╣्рди рдирд╣ीं)
рдорди्рдж्рд░ рд╕рдк्рддрдХ рдиि рдз рдк – рдиीं рдзं рдкं
рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ рдЧं рдоं рдкं – рдЧे рдоै рдкे
рд╕्рд╡рд░ рдоाрди
рдПрдХ рдоाрдд्рд░ा-рд░े рдЧ – рд░े рдЧ
11/2 рдоाрдд्рд░ा-рд╕ा-рд░े рдЕрд░्рдеाрдд् – рд╕ा рд░े
рд╕ा = 1 рдФрд░ рд░े = 1/2
рджो рдХी рдоाрдд्рд░ा-рд░े-рдЧ – рд░े рдЧ

рдЕрд░्рдж्рдз рд╡िрд░ाрдо рд╕ा, рд░े рдЧ – рд╕ा, рд░े рдЧ
рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕ा = 1/2 рдФрд░ рд░े, рдЧ
рдХ्рд░рдорд╢ः 1/4 рдоाрдд्рд░ा
рддाрд▓рд▓िрдкि-
рд╕рдо – × 1
рдЦाрд▓ी  – 0 +
рд╡िрднाрдЧ 1 рд╡िрднाрдЧ рдирд╣ीं рд╣ोрддा
рддाрд▓ी-рддाрд▓ी-рд╕ंрдЦ्рдпा рдЬैрд╕े – рдоाрдд्рд░ा рд╕ंрдЦ्рдпा рдЬैрд╕े
2,3,4 – 1,5, 11
рд╕्рд╡рд░ рд╕ौрди्рджрд░्рдг –
рдоीрдб-рдк рдЧ – рдк рдЧ
рдХрдг-рдз – рдз
‘рдк – рдк
рдЦрдЯрдХा (рдк) = рдк рдз рдоें рдк – (рдк)
рдЧीрдд рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг-рд╢्рдпा рд╜ рд╜ рдо – рд╢्рдпा 0 0 рдо

рдк्рд░рд╢्рди 8.
рд╕рдк्рддрдХ рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं ? рдЙрдирдХे рдк्рд░рдХाрд░ों рдХे рд╕्рд╡рд░ों рдХो рднाрддрдЦрдг्рдбे рддрдеा рд╡िрд╖्рдгु рджिрдЧंрдмрд░ рд╕्рд╡рд░ рд▓िрдкि рдоें рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдХ्рд░рдоाрдиुрд╕ाрд░ рд╕ाрдд рд╢ुрдж्рдз рд╕्рд╡рд░ों рдХे рд╕рдоूрд╣ рдХो рд╕рдк्рддрдХ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рд╕ाрддों рд╕्рд╡рд░ों рдХे рдиाрдо рдХ्рд░рдорд╢ः рд╕ा рд░े рдЧ, рдо, рдк рдз рдФрд░ рдиि рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ा рд╕े рдиि рддрдХ рдХा рдПрдХ рд╕рдк्рддрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।

рд╕рдк्рддрдХ рдХे рддीрдиों рдк्рд░рдХाрд░ों рдоंрдж्рд░, рдордз्рдп рдФрд░ рддाрд░ рдХे рд╕्рд╡рд░ों рдХी рджोрдиों рд╕्рд╡рд░рд▓िрдкिрдпों рдоें рд▓िрдЦा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै-
рднाрддрдЦрдг्рдбे рд╕्рд╡рд░ рд▓िрдкि рдоें-
рдорди्рдж्рд░ рд╕рдк्рддрдХ-рд╕ा, рд░े, рд░े, рдЧ рдоे’, рдк, рдз рдз, рдиि, рдиि
рдордз्рдп рд╕рдк्рддрдХ-рд╕ा, рд░े, рд░े, рдЧ, рдЧ, рдо, рдоे, рдк, рдз, рдз рдиि, рдиि
рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ-рд╕ां, рд░, рд░े, рдЧं, рдЧं, рдоं, рдоे, рдкं рдзं, рдзं, рдиि, рдиिं
рд╡िрд╖्рдгु рджिрдЧंрдмрд░ рд╕्рд╡рд░ рд▓िрдкि рдоें
рдорди्рдж्рд░ рд╕्рдкрддрдХ-рд╕ां, рд░े, рд░े, рдЧं, рдЧं, рдоं, рдоे, рдкं, рдзू, рдиि, рдиि
рдордз्рдп рд╕рдк्рддрдХ-рд╕ा, рд░े, рд░े, рдЧ, рдЧ, рдо, рдо्, рдк, рдз्, рдз рдиि, рдиि
рддाрд░ рд╕рдк्рддрдХ-рд╕ो, рд░े’, рдЧू, рдоे, рдоे, рдоे рдкे, рдзे’ рдиि, рдиि। .

рдк्рд░рд╢्рди 9.
рдЖрдкрдХे рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рдХौрди-рдХौрди рд░ाрдЧ рдХिрди-рдХिрди рдеाрдЯों рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдоाрдиे рдЧрдП рд╣ैं ? рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░:
рдеाрдЯों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рджрд╕ рдоाрдиी рдЧрдИ।

рдеाрдЯрд░ाрдЧ
рдХрд▓्рдпाрдг рдеाрдЯ рд╕ेрдХрд▓्рдпाрдг, рдмिрд╣ाрдЧ, рднूрдкाрд▓ी рд░ाрдЧ।
рдЦрдоाрдЬ рдеाрдЯ рд╕ेрдЦрдоाрдЬ, рджेрд╢, рддिрд▓ंрдЧ, рддिрд▓рдХ рдХाрдоोрдж рд░ाрдЧ।
рдХाрдлी рдеाрдЯ рд╕ेрд╡ृрди्рджाрд╡рдиी рд╕ाрд░ंрдЧ, рднीрдордкрд▓ाрд╕ी, рдмाрдЧेрд╢्рд░ी рд░ाрдЧ।
рднैрд░рд╡ рдеाрдЯ рд╕ेрднैрд░рд╡, рдХाрд▓िंрдЧрдб़ा рд░ाрдЧ।
рдмिрд▓ाрд╡рд▓ рдеाрдЯ рд╕ेрдЕрд▓्рд╣ैрдпा рдмिрд▓ाрд╡ рд░ाрдЧ।
рдЖрд╕ाрд╡рд░ी рдеाрдЯ рд╕ेрдЖрд╕ाрд╡рд░ी, рдЬौрдирдкुрд░ी рд░ाрдЧ।
рднैрд░рд╡ी рдеाрдЯ рд╕े рднैрд░рд╡ी рд░ाрдЧा।

рдЗрди рдеाрдЯों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдкूрд░्рд╡ी, рдоाрд░рд╡ा рдФрд░ рддोрдб़ी рдпे рддीрди рдеाрдЯ рдРрд╕े рдмрдЪ рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрдирдХे рдХोрдИ । рд░ाрдЧ рд╣рдоाрд░े рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рдирд╣ीं рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 10.
рдиिрдо्рди рдЧीрдд рдХे рдк्рд░рдХाрд░ों рдХी рддुрд▓рдиा рдХрд░ें :
(рдХ) рдз्рд░ुрдкрдж-рдЦ्рдпाрд▓,
(рдЦ) рдЦ्рдпाрд▓-рддрд░ाрдиा,
(рдЧ) рдз्рд░ुрдкрдж-рдзрдоाрд░
рдЙрдд्рддрд░:
(рдХ) рдз्рд░ुрдкрдж-рдЦ्рдпाрд▓ рдХी рддुрд▓рдиा ,
рд╕рдорддा- рдЗрди рджोрдиों рд░ाрдЧों рдоें рдиिрдо्рди рд╕рдоाрдирддा рд╣ै-
(i) рдпे рджोрдиों рдЧाрдпрди-рд╢ैрд▓िрдпाँ рдЕрдерд╡ा рдЧीрдд рдХे рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै рдЬो рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै।
(ii) рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдз्рд░ुрдкрдж рдФрд░ рдЦ्рдпाрд▓ рдХे рджो рдЦрдг्рдб рдкाрдП рдЬाрддे рд╣ैं, рд╕्рдеाрдпी рдФрд░ рдЕрди्рддрд░ा।

рд╡िрднिрди्рдирддा – рдЗрди рджोрдиों рд░ाрдЧों рдоें рдиिрдо्рди рд╡िрднिрди्рдирддा рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै-

  1. рдз्рд░ुрдкрдж рдЧाрдпрди-рд╢ैрд▓ी рдЦ्рдпाрд▓ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЕрдзिрдХ рдк्рд░ाрдЪीрди рд╣ै। рддाрдирд╕ेрди, рд╕्рд╡ाрдоी рд╣рд░िрджाрд╕, рдмैрдЬू рдмाрд╡рд░ा рдЖрджि рдз्рд░ुрдкрдж рдЧाрддे рдеे, рдЦ्рдпाрд▓ рдирд╣ीं рдЧाрддे рдеे।
  2. рдз्рд░ुрдкрдж рдХे рд╕ाрде рдкрдЦाрдмाрдЬ рдФрд░ рдЦ्рдпाрд▓ рдХे рд╕ाрде рддрдмрд▓ा, рд╕ंрдЧрддि рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं।
  3. рдз्рд░ुрдкрдж рдЧाрдпрдХ рдХрд▓ाрд╡рди्рдд рдФрд░ рдЦ्рдпाрд▓ рдЧाрдпрдХ рдЦ्рдпाрд▓िрдП рд▓िрдП рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं।
  4. рдк्рд░ाрдЪीрди рдз्рд░ुрдкрджों рдХे рдЪाрд░ рдЕрд╡рдпрд╡ рдЦ्рдпाрд▓ी, рдЕंрддрд░ा, рд╕рдЪाрд░ी рдФрд░ рдЖрднोрдЧ рдкाрдП рдЬाрддे рд╣ैं, рдХिрди्рддु рдЦ्рдпाрд▓ рдХे рджोрд╣ी рдЕрд╡рдпрд╡ рд╣ोрддे рд╣ैं-рд╕्рдеाрдпी рдФрд░ рдЕंрддрд░ा।
  5. рдз्рд░ुрдкрдж рдЧाрдпрди рдоें рдЧीрдд рдХे рдкूрд░्рд╡ рдиोрдХ्рд░-рддोрдХ्рд░ рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рдЖрд▓ाрдк рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХिрди्рддु рдЦ्рдпाрд▓ рдоें рдЖрдХाрд░ рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЖрд▓ाрдк рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
  6. рдз्рд░ुрдкрдж рдоें рдоींрдб, рдЧрдордХ рдФрд░ рд▓рдпрдХाрд░ी рдк्рд░рдзाрди рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЦ्рдпाрд▓ рдоें рдоोंрдб, рдХрдг-рдордЯрдХा, рдоुрд░्рдХी рдФрд░ рд╕्рд╡рд░рдХाрд░ी рдк्рд░рдзाрди рд╣ोрддी рд╣ै।
  7. рдЦ्рдпाрд▓ рдХे рджो рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै-рдмрдб़ा рдФрд░ рдЫोрдЯा рдЦ्рдпाрд▓ рдЬिрд╕े рдХ्рд░рдорд╢ः рдмिрд▓ंрдмिрдд рдФрд░ рдз्рд░ुрдд рдЦ्рдпाрд▓ рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдХिрди्рддु рдз्рд░ुрдкрдж рдХे рдк्рд░рдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддे рд╣ैं।
  8. рдЪाрд░рддाрд▓, рд╢ूрд▓рддाрд▓, рддेрд╡рд░ा рдпा рддीрд╡्рд░ा рддाрд▓ों рдоें рдз्рд░ुрдкрдж рдЧाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдПрдХ рддाрд▓, рддिрд▓рд╡ाрдб़ा, рддीрдирддाрд▓, рдЭрдкрддाрд▓ рдЖрджि рддाрд▓ों рдоें рдЦ्рдпाрд▓ рдЧाрдП рдЬाрддे рд╣ैं।
  9. рдЦ्рдпाрд▓ рдоें рддाрдиे рд▓рдЧाрдИ рдЬाрддी рд╣ै, рдХिрди्рддु рдз्рд░ुрдкрдж рдоें рддाрдиें рдирд╣ीं рд▓рдЧाрдпी рдЬाрддी рд╣ै।
  10. рдз्рд░ुрдкрдж рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рд░ाрдЬा рдоाрдирд╕िंрд╣ рддोрдорд░ рдиे рдФрд░ рдмрдб़े рдЦ्рдпाрд▓ рдХी рд░рдЪрдиा рдЬौрдирдкुрд░ рдХे рд╕ुрд▓рддाрди рд╣ुрд╕ैрди рд╢рд░्рдХी рдиे рдФрд░ рдж्рд░ुрдд рдЦ्рдпाрд▓ рдХी рд░рдЪрдиा рдЕрдоीрд░ рдЦुрд╕рд░ो рдиे рдХिрдпा рдеा।

(рдЦ) рдЦ्рдпाрд▓ рддрд░ाрдиे рдХी рддुрд▓рдиाрд╕рдорддा –
рдЗрди рджोрдиों рд░ाрдЧों рдоें рдиिрдо्рди рд╕рдоाрдирддा рд╣ै-

  1. рджोрдиों рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ीрди рдЧाрдпрди рд╢ैрд▓िрдпाँ рд╣ै।
  2. рджोрдиों рдХे рдЕрд╡рдпрд╡ рдкाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं-рд╕्рдеाрдпी рдФрд░ рдЕрди्рддрд░ा।
  3. рджोрдиों рдХे рдЧाрдпрди-рд╢ैрд▓ी рд▓рдЧрднрдЧ рдПрдХ рд╣ी рд╣ै।
  4. рдЫोрдЯे рдЦ्рдпाрд▓ рдФрд░ рддрд░ाрдиे рджोрдиों рдПрдХрддाрд▓, рддीрди рддाрд▓, рдЭрдкрддाрд▓ рдЖрджि рддाрд▓ों рдоें рдЧाрдП рдЬाрддे рд╣ैं।
  5. рджोрдиों рдоें рдж्рд░ुрдд рддाрдиे рд▓ी рдЬाрддी рд╣ै।
  6. рдорд╣рдлिрд▓ों рдоें рдЦ्рдпाрд▓ рдФрд░ рддрд░ाрдиे рджोрдиों рд╕ुрдиाрдпी рдкрдб़рддे рд╣ैं।
  7. рддрд╡рд▓े рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рджोрдиों рдЧाрдпрди рд╢ैрд▓िрдпों рдХे рд╕ाрде рд╣ोрддा рд╣ै।

рд╡िрднिрди्рдирддा – рдЗрди рджोрдиों рддाрд▓ों рдоें рдиिрдо्рди рд╡िрднिрди्рдирддा рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै-

  1. рдЦ्рдпाрд▓ рдХे рд╢рдм्рдж рд╕ाрд░्рдердХ рдФрд░ рдФрд░ рддрд░ाрдиा рдХे рд╢рдм्рдж рдиिрд░рд░्рдердХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЕрд░्рдеाрдд् рдЦ्рдпाрд▓ рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рддрд░ाрдиा рдоें рдиोрдн, рддोрдо, рддрди рджेрд░े рдиा рдЖрджि рд╢рдм्рдж рд╣ोрддे рд╣ैं।
  2. рддрд░ाрдиा рдХी рдЧрддि рдзीрд░े-рдзीрд░े рдмрдв़ाрдИ рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдЕрдзिрдХрддрдо рд▓рдп рдоें рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХे рдмाрдж рдЙрд╕े рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं।

(рдЧ) рдз्рд░ुрдкрдж-рдзрдоाрд░ рдХी рддुрд▓рдиा – рдЗрди рджोрдиों рд░ाрдЧों рдоें рдиिрдо्рди рд╕рдоाрддрдиा рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै-

  1. рджोрдиों рдк्рд░ाрдЪीрди рдЧाрдпрди рд╢ैрд▓िрдпाँ рд╣ै।
  2. рджोрдиों рдХी рдЧाрдпрди рд╢ैрд▓ी рд▓рдпрдХाрд░ी рдк्рд░рдзाрди рд╣ै।
  3. рджोрдиों рдХी рд╕ंрдЧрддि рдкрдЦाрд╡рдЬ рд╕े рдХी рдЬाрддी рд╣ै।
  4. рджोрдиों рдоें рдиोрдн-рддोрдн рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рдЖрд▓ाрдк рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
  5. рджोрдиों рдоें рддाрдиे рддрдеा рдж्рд░ुрдд рд╕्рд╡рд░-рд╕рдоूрд╣ рд╡рдпं рд╣ै।

рд╡िрднिрди्рдирддा – рдЗрди рджोрдиों рд░ाрдЧों рдоें рдиिрдо्рди рд╡िрднिрди्рдирддा рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै-

  1. рдзрдоाрд░ рдиाрдордХ рдЧीрдд рдХेрд╡рд▓ рдзрдоाрд░ рддाрд▓ рдоें рд╣ोрддा рд╣ै, рдХिрди्рддु рдз्рд░ुрдкрдж рдЪाрд░рддाрд▓, рд╢ूрд▓рддाрд▓, рдЖрджि рдХрдИ рддाрд▓ों рдоें рд╣ोрддा рд╣ै।
  2. рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпो рдоें рдзрдоाрд░ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдз्рд░ुрдкрдж рдЕрдзिрдХ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдз्рд░ुрдкрдж рдзрдоाрд░ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рд╕рд░рд▓ рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 11.
рдиिрдо्рди рд╕े рдХिрди рддाрд▓ों рдХी рддुрд▓рдиा рдоिрд▓рддी рд╣ै ? рдЙрдирдХा рдкрд░िрдЪрдп рдФрд░ рдаेрдХा рд▓िрдЦिрдП। рдЗрди्рд╣ें рдХрдм рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै ?
Bihar Board 12th Music Important Questions Long Answer Type Part 3 2
рдЙрдд्рддрд░:
(рдХ) рд╕े рджाрджрд░ा рддाрд▓, (рдЦ) рд╕े рдЭрдкрддाрд▓, (рдЧ) рд╕े рдПрдХрддाрд▓, (рдШ) рд╕े рдЪाрд░рддाрд▓ рдХे рд╢ूрд▓рддाрд▓ рдХा рдмोрдз рд╣ोрддा рд╣ै।

(рдХ) рд╕े рджाрджрд░ा рддाрд▓ рдХा рдмोрдз рд╣ोрдиे рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рджाрджрд░ा рддाрд▓ рдоें рдЦाрд▓ी рд╡िрднाрдЧ рдХे рдкрд╣рд▓े рдиा рдЖрддा рд╣ै рдФрд░ рдЦाрд▓ी рд╡िрднाрдЧ рдоें рддीрди рдоाрдд्рд░ाрдПँ рд╣ोрддी рд╣ै рд╡ рдзा рддूрдиा рдХा рдмोрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै। рджाрджрд░ा рддाрд▓ рдоें 6 рдоाрдд्рд░ाрдПँ рд╡ 2 рд╡िрднाрдЧ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдкрд╣рд▓ी рдоाрдд्рд░ा рдкрд░ рддाрд▓ी рдФрд░ рдЪौрдеी рдоाрдд्рд░ा рдкрд░ рдЦाрд▓ी рдкрдб़рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рддाрд▓ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рднрдЬрди, рдЧीрдд рдФрд░ рдЪрд▓рддी рдлिрд░рддी рдЪीрдЬों рдХे рд╕ाрде рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдвोрд▓рдХ,. рдирдЧाрдб़ा, рдЦрдЬрд░ी рдЖрджि рд╡ाрдж्рдпों рдХा рдоुрдЦ्рдп рддाрд▓ рджाрджрд░ा рд╣ै।

рджाрджрд░ा рддाрд▓-рдд्рд░ा 6
Bihar Board 12th Music Important Questions Long Answer Type Part 3 3

(рдЦ) рд╕े рдЭрдкрддाрд▓ рдХा рдмोрдз рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рддाрд▓ рдХे рджूрд╕рд░े рд╡िрднाрдЧ рдоें рддीрди рдоाрдд्рд░ाрдПं рдзी рдзी рдиा рдХे рдмोрд▓ рддрдеा рдзी рдкрд░ рджूрд╕рд░ी рддाрд▓ी рдкрдб़рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЦ्рдпाрд▓ рдХे рд╕ाрде рд╣ोрддा рд╣ै।

(рдЧ) рд╕े рдПрдХ рддाрд▓ рдХा рдмोрдз рд╣ोрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЪौрдеी рддाрд▓ी рдзी рдкрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै рдЬो рджो рдоाрдд्рд░ाрдУं рдХा рд╡िрднाрдЧ рд╣ै।

рд╡िрд▓ंрдмिрдд рдПрдХ рддाрд▓ рдмрдб़े рдЦ्рдпाрд▓ рдХे рд╕ाрде рдФрд░ рдж्рд░ुрдд рдПрдХрддाрд▓ рдЫोрдЯे рдЦ्рдпाрд▓ рдХे рд╕ाрде рдмрдЬाрдпा рдЬाрддा – рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдаेрдХा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै-рдПрдХ рддाрд▓-рдоाрдд्рд░ा 12
рд╡िрднाрдЧ 6, рддाрд▓ी 1, 5, 9, 11 рдкрд░ рдФрд░ рдЦाрд▓ी 3, 7 рдкрд░
Bihar Board 12th Music Important Questions Long Answer Type Part 3 4

(рдШ) рд╕े рд╢ूрд▓рддाрд▓ рдФрд░ рдЪाрд░рддाрд▓ рджोрдиों рдХा рдмोрдз рд╣ोрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ 6 рдоाрдд्рд░ाрдПं рдФрд░ рдмोрд▓ рджोрдиों рдоें рд╕рдоाрдирддा рд╣ै। рд╢ूрд▓ рддाрд▓ рдоें рджो-рджो рдоाрдд्рд░ाрдПँ рдХे 5 рд╡िрднाрдЧ рдФрд░ рдЪाрд░рддाрд▓ рдоें 2-2 рдоाрдд्рд░ाрдУं рдХे 6 рд╡िрднाрдЧ рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╢ूрд▓рддाрд▓ рдоें 1,5,7 рдкрд░ рддाрд▓ी рдкрдб़рддी рд╣ै। рдзा рдзा । рджिрддा рд╕े рджोрдиों рдХी рд╢ुрд░ूрдЖрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рджोрдиों рдоें рдк्рд░рдердо рдзा рдкрд░ рд╕рдо рдкрдб़рддी рд╣ै рдФрд░ рджिं рдкрд░ рдЦाрд▓ी рдкрдб़рддी рд╣ै। рд╢ूрд▓рддाрд▓ рдФрд░ рдЪाрд░рддाрд▓ рджोрдиों рддाрд▓ों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдз्рд░ुрдкрдж рдХे рд╕ाрде рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 12.
рд░ूрдкрдХ-рддेрд╡рд░ा, рдПрдХрддाрд▓-рдЭрдкрддाрд▓ рддрдеा рд╢ूрд▓рддाрд▓-рдЪाрд░рддाрд▓ рдХी рддुрд▓рдиा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд░ूрдкрдХ-рддेрд╡рд░ा рдХी рддुрд▓рдиा :
рд╕рдоाрдирддा-
(i) рджोрдиों рдоें рд╕ाрдд рдоाрдд्рд░ाрдПँ рд╣ोрддी рд╣ै।
(ii) рджोрдиों рдоें рддीрди рд╡िрднाрдЧ рд╣ोрддे рд╣ैं।
(iii) рджोрдиों рдоें рдк्рд░рдердо рд╡िрднाрдЧ рддीрди рдоाрдд्рд░ाрдПँ рдХा рдФрд░ рд╢ेрд╖ рджो рд╡िрднाрдЧ рджो-рджो рдоाрдд्рд░ा рдХे рд╣ोрддे рд╣ैं।

рд╡िрднिрди्рдирддा-
(i) рд░ूрдкрдХ рдХी рдк्рд░рдердо рдоाрдд्рд░ा рдкрд░ рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдЦाрд▓ी рдоाрдирддे рд╣ैं, рдХिрди्рддु рддेрд╡рд░ा рдХी рдк्рд░рдердо рдоाрдд्рд░ा рдкрд░ рд╕рднी рд╡िрдж्рд╡ाрди рд╕рдо рдоाрдирддे рд╣ैं।।
(ii) рдЬो рд╡िрдж्рд╡ाрди рдк्рд░рдердо рдоाрдд्рд░ा рдкрд░ рдЦाрд▓ी рдоाрдирддे рд╣ैं, рдЙрдирдХे рд▓िрдП рд░ूрдкрдХ рддाрд▓ рдоें рдПрдХ рдЦाрд▓ी рдФрд░ рджो рддाрд▓ी рд╣ोрддी рд╣ै। рдХिрди्рддु рд╕рднी рд╡िрдж्рд╡ाрди рддेрд╡рд░ा рдоें рддीрдиों рд╡िрднाрдЧ рддाрд▓ी рдХा рдоाрдирддे рд╣ैं।
(iii) рд░ूрдкрдХ рддाрд▓ рдЦ्рдпाрд▓ рд╢ैрд▓ी рдФрд░ рддेрд╡рд░ा рддाрд▓ рдз्рд░ुрдкрдж рд╢ैрд▓ी рдХे рд▓िрдП рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै।
(iv) рд░ूрдкрдХ рддрд╡рд▓े рдХा рдФрд░ рддेрд╡рд░ा рдкрдЦाрд╡рдЬ рдХी рддाрд▓ рд╣ै।
(v) рддेрд░ाрд╡ рдЕрдерд╡ा рддीрд╡्рд░ा рддाрд▓ рдХा рдаेрдХा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै-
Bihar Board 12th Music Important Questions Long Answer Type Part 3 5
рд░ूрдкрдХ рддाрд▓ рдХा рдаेрдХा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै-
рд░ूрдкрдХ рддाрд▓ рдоाрдд्рд░ा – 7
рд╡िрднाрдЧ 3. рддाрд▓ी 1.4 рдФрд░ 6 рдкрд░
Bihar Board 12th Music Important Questions Long Answer Type Part 3 6

рдПрдХ рддाрд▓ рдФрд░ рдЭрдкрддाрд▓ рдХी рддुрд▓рдиा :
рдЗрди рджोрдиों рд░ाрдЧों рдоें рдиिрдо्рди рд╕рдоाрдирддा рд╣ै-
(i) рджोрдиों рддрдмрд▓े рдХे рддाрд▓ рд╣ै।
(ii) рджोрдиों рдоें рдж्рд░ुрдд рдФрд░ рд╡िрд▓ंрдмिрдд рдЦ्рдпाрд▓ рдЧाрдП рдЬाрддे рд╣ैं।
(iii) рджोрдиों рдХे рддрдмрд▓ा–рддाрд▓ों рдоें рдХाрдпрджा рдкрд▓рдЯा, рд░ेрд▓ा, рдЯुрдХрдб़ा рдЖрджि рдмрдЬाрдП рдЬाрддे рд╣ैं।

рд╡िрднिрди्рдирддा – рдЗрди рджोрдиों рд░ाрдЧों рдоें рдиिрдо्рди рд╡िрднिрди्рдирддा рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै-

  1. рдПрдХ рддाрд▓ рдоें рдмाрд░рд╣ рдФрд░ рдЭрдкрддाрд▓ рдоें рджрд╕ рдоाрдд्рд░ाрдПँ рд╣ोрддी рд╣ै।
  2. рдПрдХрддाрд▓ рдоें 6 рдФрд░ рдЭрдкрддाрд▓ рдоें 4 рд╡िрднाрдЧ рд╣ोрддा рд╣ै।
  3. рдПрдХ рддाрд▓ рдоें рджो рдЦाрд▓ी 3 рдФрд░ 7 рдкрд░ рддрдеा рдЭрдкрддाрд▓ рдоें рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдЦाрд▓ी 6 рдкрд░ рдоाрдиी ‘рдЬाрддी рд╣ै।
  4. рдПрдХрддाрд▓ рдоें рдЪाрд░ рддाрд▓ी 1.5.9.11 рдкрд░ рдФрд░ рдЭрдкрддाрд▓ рдоें рддीрди рддाрд▓ी 1, 3,8 рдкрд░ рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै।
  5. рджोрдиों рдХे рдмोрд▓ рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдЕрд▓рдЧ рд╣ै। рдЭрдкрддाрд▓ рдХे рдмोрд▓ рдФрд░ рдПрдХрддाрд▓ рдХे рдмोрд▓ рдиिрдо्рди рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╣ै-

Bihar Board 12th Music Important Questions Long Answer Type Part 3 7

рд╡िрднिрди्рдирддा – рдЗрди рджोрдиों рд░ाрдЧों рдоें рдиिрдо्рди рд╡िрднिрди्рдирддा рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै-

  1. рджोрдиों рддाрд▓ों рдХा рдаेрдХा рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ै।
  2. рдЪाрд▓ рддाрд▓ рдХे рдмोрд▓ рдЦुрд▓े рд╣ुрдП рдФрд░ рдПрдХ рддाрд▓ рдХे рдмрди्рдж рд╣ै, рдЕрдд: рдЪाрд░рддाрд▓ рдкрдЦाрд╡рдЬ рдХी рдФрд░ рдПрдХ рддाрд▓ рд╡рдмрд▓े рдХी рддाрд▓ рд╣ै।
  3. рдЪाрд░ рддाрд▓ рдоें рдкрдЯрди् рдЯुрдХрдб़े рдЖрджि рдмрдЬाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рддाрд▓ рдоें рдХाрдпрджा, рдкрд▓рдЯे, рд░ेрд▓ा рдЖрджि рдмрдЬाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं।
  4. рдЪाрд░ рддाрд▓ рдз्рд░ुрдкрдж рдХे рд╕ाрде рдФрд░ рдПрдХ рддाрд▓ рдЦ्рдпाрд▓ рдХे рд╕ाрде рдмрдЬाрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рддाрд▓ рд╣ै।
  5. рдЪाрд░ рддाрд▓ рдХा рдаेрдХा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै-

рдЪाрд░рддाрд▓ рдоाрдд्рд░ा – 12
рд╡िрднाрдЧ 6, рддाрд▓ी 1, 5, 9 рдФрд░ 11 рдкрд░ рддрдеा рдЦाрд▓ी 3 рдФрд░ 7 рдкрд░।
Bihar Board 12th Music Important Questions Long Answer Type Part 3 8
рдПрдХ рддाрд▓ рдХा рдаेрдХा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै-
рдПрдХ рддाрд▓-рдоाрдд्рд░ा 12
рд╡िрднाрдЧ 6, рддाрд▓ी 1, 5, 9, 11 рдкрд░ рдФрд░ рдЦाрд▓ी 3,7 рдкрд░
Bihar Board 12th Music Important Questions Long Answer Type Part 3 9

Previous Post Next Post