Advertica

Bihar Board 12th Psychology Important Questions Long Answer Type Part 5

Bihar Board 12th Psychology Important Questions Long Answer Type Part 5

рдк्рд░рд╢्рди 1.
рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдПрдХ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдХौрд╢рд▓ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЪाрд╣े рдХिрд╕ी рднी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ो рд╡рд╣ рдЕрдзिрдХ-рд╕े-рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рдз्рдпाрди рд╕े рд╕ुрдирдиे рддрдеा рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдоें рд▓рдЧा рджेрддे рд╣ैं। рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЕрдкрдиी рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рджेрдЦрдиे, рд╕ुрдирдиे, рд╕्рд╡ाрдж рд▓ेрдиे рдпा рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рдиे рдоें рд▓ेрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдПрдХ рдЙрдкрдХрд░рдг рд╣ै। рдЬो рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЖрдиेрд╡ाрд▓ी рд╕рдорд╕्рдд рд╕рдЪрдиाрдУं рдХा рдЕрд╡рд╢ोрд╖рдг рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै।

рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рднौрддिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рдЙрди рд╣िрд╕्рд╕ों рдХे рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХे рдЙрдкрд░ांрдд рд╢ीрдХ्рдд рддрдеा рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рднी рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рднौрддिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рдЗрди рд╣िрд╕्рд╕ों рдХे рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХे рдЙрдкрд░ांрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рддрдеा рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рднी рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЖрдп, рд▓िंрдЧ, рдХрдж, рдЙрд╕рдХा рджूрд╕рд░े рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиे рдХा рддрд░ीрдХा рдЖрджि рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।

рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХे рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рд╣ैं-

  1. рдк्рд░рдХृрддिрд╡ाрджी рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг
  2. рд╕рд╣рднाрдЧी рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг।

(i) рдк्рд░рдХृрддिрд╡ाрджी рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг-рдЙрд╕ рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣рдо рдпрд╣ рд╕ीрдЦрддे рд╣ैं рдХि рд▓ोрдЧ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ाрдердоिрдХ рддрд░ीрдХा рд╣ै।

(ii) рд╕рд╣рднाрдЧी рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг- рдЗрд╕ рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдоें рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдХ рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдПрдХ рд╕рдХ्рд░िрдп рд╕рджрд╕्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╣ोрддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдХ рдЬो рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЦुрдж рдЕрдкрдиे рдКрдкрд░ рднी рдРрд╕ा рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕ेрд╡ाрдУं рдХी рджрд╢ा рдоें рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдХौрд╢рд▓ рдПрдХ рдоूрд▓ рдХौрд╢рд▓ рд╣ै। рдоुрдЦ्рдпрддः рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдХौрд╢рд▓ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдХрддाрдПँ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдХाрд░्рдпों рдХो рдХрд░рдиे рдоें рд╣ोрддी рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдгाрд░्рде, рдиैрджाрдиिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдХाрдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдХो рдЪिрдХिрдд्рд╕ाрдкрд░рдХ рддрдХрдиीрдХ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдПрд╡ं рдкрд░ाрдорд░्рд╢ рдоें рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╕ंрдЧрдардиाрдд्рдордХ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬो рдХेрд╡рд▓ рд╕ंрдЧрдарди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрди рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХो рднी рд╢ोрдз, рдХौрд╢рд▓ों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдоूрд▓्рдпांрдХрди рд╕ुрдЧрдоीрдХрд░рдг, рдкрд░ाрдорд░्рд╢ рддрдеा рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░рдкрд░рдХ рдХौрд╢рд▓ों рдХी рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡рд╣ рд╡्рдпрдХ्рддि, рд╕ंрдЧрдардиों рд╕рдоूрд╣ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рд╕рд░рд▓рддा рд╕े рдЬाрди рд▓ें। рдпे рд╕рднी рдХौрд╢рд▓ рдЖрдкрд╕ рдоें рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдЬुрдб़े рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдХौрд╢рд▓ों рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕рдХ्рд╖рдорддाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рдиिрдо्рдирд╡рдд рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै-

  1. рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХौрд╢рд▓
  2. рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХौрд╢рд▓
  3. рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХौрд╢рд▓
  4. рдкрд░ाрдорд░्рд╢ рдХौрд╢рд▓
  5. рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рдХौрд╢рд▓।

рдк्рд░рд╢्рди 2.
рдЪिрди्рддा рд╡िрдХृрддि рдХे рд▓рдХ्рд╖рдг рдПрд╡ं рдХाрд░рдгों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЪिрди्рддा рдордиः рд╕्рдиाрдпुрд╡िрдХृрддि рдПрдХ рдРрд╕ा рдоाрдирд╕िрдХ рд░ोрдЧ рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд░ोрдЧी рд╣рдоेрд╢ा рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдХाрд░рдгों рд╕े рдЪिрди्рддिрдд рд░рд╣ा рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕ाрдоाрди्рдп рдЪिрди्рддा рдПрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп, рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдФ. рд╕рд░्рд╡рд╕ाрдзाрд░рдг рдоाрдирд╕िрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╣ै। рдЬीрд╡рди рдоें рдЬрдЯिрд▓ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдпрд╣ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд░ूрдк рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рднрдпाрд╡рд╣ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рд╕े рдбрд░рдиा рдпा рдЪिрди्рддिрдд рд╣ोрдиा рд╕ाрдоाрди्рдп рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпрдХ्рддि рдбрд░ рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЬैрд╕े-рдмाрдШ рдХो рд╕ाрдордиे рдЖрддा рджेрдЦрдХрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕ाрдоाрди्рдп рдЪिंрддा рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рднрдпрднीрдд рд╣ोрдиे рдпा рднाрдЧрдиे рдХी рдХ्рд░िрдпा рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдРрд╕ी рднрдпाрд╡рд╣ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдХी рдЕрд╡рдЧрддि рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЙрд╕ी рдХे рд╕ंрддुрд▓рди рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕ाрдоाрди्рдп рдЪिрди्рддा рдХा рд╕ंрдмंрдз рд╡рд░्рддрдоाрди рднрдпाрд╡рд╣ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рд╕े рд░рд╣рддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд╕ाрдоाрди्рдп рдЪिрди्рддा рд╕े рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рдЪिрди्рддा рдкूрд░्рдгрддः рднिрди्рди рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдЪिрди्рддिрдд рдпा рднрдпрднीрдд рд░рд╣рддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╕ाрдоाрди्рдп рдЪिрди्рддा рдХे рд╕рдоाрдиे рдЙрд╕рдХी рдЪिрди्рддा рдХा рд╡िрд╖рдп рдирд╣ीं рд░рд╣рддा। рдЙрд╕рдХी рдЕрдкрдиी рдЪिрди्рддा рдХा рдХाрд░рдг рдЬ्рдЮाрдд рдирд╣ीं рд░рд╣рддा।

рдЙрд╕рдХी рдЪिрди्рддा рдкрджाрд░्рдерд╣ीрди рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрддः рдЕрдкрдиे рд╡िрднिрди्рди рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдЙрдкрдж्рд░рд╡ों рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рдЙрд╕े рдЕрдкрдиे рдоाрдирд╕िрдХ рдЙрдкрдж्рд░рд╡ рдХा рдЬ्рдЮाрди рдирд╣ीं рд░рд╣рддा। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЙрд╕рдХी рдЪिрди्рддा рдХा рд╕ंрдмंрдз рд╣рдоेрд╢ा рднрд╡िрд╖्рдп рд╕े рд░рд╣рддा рд╣ै, рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕े рдирд╣ीं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕рдоें рдиिрд░ाрдХрд░рдгाрдд्рдордХ рд╕ाрдоाрди्рдп рдЪिрди्рддा рдХी рддрд░рд╣ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рджेрдЦрдиे рдоें рдирд╣ीं рдЖрддी рд╣ै, рдЕрдд: рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рд╕ाрдоाрди्рдп рдЪिрди्рддा рднрдпाрд╡рд╣ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рд╣ै। рд╕ाрдоाрди्рдп рдЪिрди्рддा рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рдЪिрди्рддा рдЖрди्рддрд░िрдХ рднрдпाрд╡рд╣ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рд╣ै।

рд╕ाрдоाрди्рдп рдЪिрди्рддा рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдлिрд╢рд░ (Fisher) рдиे рдХрд╣ा-“рд╕ाрдоाрди्рдп рдЪिрди्рддा рдЙрди рдЙрд▓рдЭी рд╣ुрдИ рдХрдаिрдиाрдЗрдпों рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдкрд░िрдд्рдпाрдЧ рдХрд░рдиे рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдпोрдЧ्рдп рд░рд╣рддा рд╣ै।” (Normal anxiety is a reaction to an unapprochable difficults which the individual is unable to avoid.) vafot 37H14R fantil рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЙрдирдХा рд╡िрдЪाрд░ рд╣ै рдХि ‘рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рдЪिрди्рддा рдЙрди рдЖрди्рддрд░िрдХ рдпा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЙрд▓рдЭी рд╣ुрдИ рдХрдаिрдиाрдЗрдпों рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдирд╣ीं рд░рд╣рддा।” (Neurotic anxiety is a reaction to an unapproachable inner or sub-jective difficult of which the individual has no idea.)

рдЪिрди्рддा рдордиःрд╕्рдиाрдпु рд╡िрдХृрддि (Symptoms of anxiety neurosis)-рдЪिрди्рддा рдордиःрд╕्рдиाрдпु рд╡िрдХृрддि рдоें рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдФрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рджोрдиों рддрд░рд╣ рдХे рд▓рдХ्рд╖рдг рджेрдЦे рдЬाрддे рд╣ैं। рдоाрдирд╕िрдХ рд▓рдХ्рд╖рдг рдоें рднрдп рдФрд░ рдЖрд╢ंрдХा рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд░рд╣рддी рд╣ै, рдЬрдмрдХि рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд▓рдХ्рд╖рдг рдоें рд╣ृрджрдп рдЧрддि, рд░рдХ्рддрдЪाрдк, рд╢्рд╡ाрд╕ рдЧрддि, рдкाрдЪрди-рдХ्рд░िрдпा рдЖрджि. рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рджेрдЦे рдЬाрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рд╡рд░्рдгрди рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-

1. рдоाрдирд╕िрдХ рд▓рдХ्рд╖рдг (Mental symptoms)-рдоाрдирд╕िрдХ рд▓рдХ्рд╖рдгों рдоें рдЕрддिрд░рдЬिрдд рднрдп рдФрд░ рд╢ंрдХा рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд░рд╣рддी рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрдиिрд╢्рдЪिрдд рдФрд░ рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд░ोрдЧी рддрд░्рдХрдпुрдХ्рдд рдк्рд░рдоाрдг рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा, рдХिрди्рддु рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХे рд╕ाрде рдЬाрдирддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХा рд╕ोрдЪрдиा рд╕рд╣ी рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рд╢ंрдХा рдХिрд╕ी рджुрд░्рдШрдЯрдиा рд╕े рд╕ंрдмंрдз рд╣ोрддी рд╣ै। рдШрд░ рдоें рдЖрдЧ рд▓рдЧрдиे, рдорд╣ाрдоाрд░ी рдлैрд▓рдиे, рдЧाрдб़ी рдЙрд▓рдЯрдиे, рджंрдЧा рд╣ोрдиे рдпा рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЕрди्рдп рдШрдЯрдиाрдУं рдХे рдк्рд░рддि рд╡рд╣ рдЪिंрддिрди рд░рд╣рддा рд╣ै। рд╡рд╣ рд╣рдоेрд╢ा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдмрд╣ुрдд рдЬрд▓्рдж рд╣ी рдХुрдЫ рд╣ोрдиेрд╡ाрд▓ा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЕрдиेрдХ рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рд╡िрдЪाрд░ рдЙрд╕рдХे рдорди рдоें рдЖрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рджिрди-рд░ाрдд рдЗрд╕ी рд╡िрдЪाрд░ рд╕े рдкрд░ेрд╢ाрди рд░рд╣рддा рд╣ै рдЙрд╕рдоें рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рдХी рдХрдоी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рдЕंрддрд░्рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЪिрди्рддा рд╕े рдпा рддो рд╡рд╣ рдЕрдиिрдж्рд░ा рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдпा рдиींрдж рд▓рдЧрдиे рдкрд░ рддुрд░рди्рдд рдЬाрдЧ рдЬाрддा рд╣ै। рдРрд╕े рд░ोрдЧिрдпों рдоें рдоृрдд्рдпु, рдЕрдкрдоाрди рдЖрджि рднрдпाрд╡рд╣ рд╕्рд╡рдк्рдиों рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд░рд╣рддी рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡рднाрд╡ рдЪिрдб़рдЪिрдб़ा рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд░ोрдЧी рдХрднी-рдХрднी рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХा рднी рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै।

2. рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд▓рдХ्рд╖рдг (Physical symptoms)-рдЪिрди्рддा рдорди:рд╕्рдиाрдпु рд╡िрдХृрддि рдХे рд░ोрдЧिрдпों рдоें рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд▓рдХ्рд╖рдг рднी рдмрдб़ी рдЙрдЧ्рд░ рд╣ोрддे рд╣ैं। рд░ोрдЧी рдХे рд╣ृрджрдп рдХी рдЧрддि, рд░рдХ्рддрдЪाрдк, рдкाрдЪрди-рдХ्рд░िрдпा рдЖрджि рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдкूрд░े рд╢рд░ीрд░ рдоें рджрд░्рдж рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै। рдХрднी-рдХрднी рдЪрдХ्рдХрд░ рднी рдЖрддा рд╣ै। рд░ोрдЧी рдХे рд╢рд░ीрд░ рд╕े рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рдкрд╕ीрдиा рдиिрдХрд▓рддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдмोрд▓рдиे рдоें рд╣рд▓рдХाрддा рд╣ै рддрдеा рдмाрд░-рдмाрд░ рдкेрд╢ाрдм рдХрд░рддा рд╣ै, рдЙрд╕े рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╡рдЬрди рдШрдЯрддा рд╣ुрдЖ рдоाрд▓ूрдо рдкрдб़рддा рд╣ै। рдпौрди рднाрд╡ рдХी рдХрдоी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд░ोрдЧी рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХी рдЖрд╡ाрдЬें рд╕ुрдирддे рд╣ैं। рдХुрдЫ рд▓ोрдЧों рдХो рд╢िрд╢्рди рдЫोрдЖ рд╣ोрдиे рдХा рднрдп рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै।

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд░ोрдЧिрдпों рдоें рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЪिрди्рддा рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै-рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рдЪिрди्рддा рддрдеा рджीрд░्рдШрдХाрд▓िрдХ рдЪिрди्рддा। рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рдЪिрди्рддा рд░ोрдЧी рдоें рдмрд╣ुрдд рддीрд╡्рд░ рддрдеा рдЙрдЧ्рд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдЪिрди्рддा рддुрд░рди्рдд рдХी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд░ोрдЧी рдЪिрд▓्рд▓ाрддा рд╣ै рддрдеा рдкрдЫाрдб़ рдЦाрдХрд░ рдЧिрд░рддा рд╣ै। рджीрд░्рдШрдХाрд▓िрдХ рдЪिрди्рддा рдкुрд░ाрдиी рд╣ोрддी рд╣ै। рд░ोрдЧी рдЕрдЬ्рдЮाрдд рднाрд╡ी рджुрд░्рдШрдЯрдиाрдУं рдХे рдк्рд░рддि рдЪिрди्рддिрдд рд░рд╣рддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдиिрд░ंрддрд░ рдЗрд╕ рдЪिрди्рддा рд╕े рдмेрдЪैрди рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдд्рд░рд╕्рдд рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд░ोрдЧ рдХा рд▓рдХ्рд╖рдг рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рджो рднाрдЧों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рд╣ै -рдоुрдХ्рддिрдЪाрд░ी рдЪिрди्рддा рддрдеा рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЪिрди्рддा। рдЪिрди्рддा рдХे рдХाрд░рдг рдХा рдЕрднाрд╡ рдирд╣ीं рд░рд╣рдиे рдкрд░ рднी рдЬрдм рд░ोрдЧी рдмрд░ाрдмрд░ рдмेрдЪैрди рд░рд╣рддा рд╣ै рддो рдЙрд╕े free floating anxiety рдХрд╣рддे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдЬрдм рд░ोрдЧो рдХिрд╕ी рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕े рдЕрдкрдиी рдЪिрди्рддा рдХा рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै рддो рдЙрд╕े bound anxiety рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рд░ोрдЧी рдоें рдордХ्рддिрдЪाрд░ी рдЪिрди्рддा рд╣ो рд░рд╣рддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдХ्рд░рдорд╢ः рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рдзाрд░рдг рдХрд░ рд▓ेрдиे рдкрд░ рдЙрд╕े рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЪिрди्рддा рдмрди рдЬाрддी рд╣ै।

рдЪिрди्рддा рдордиःрд╕्рдиाрдпु рд╡िрдХृрддि рдХे рдХाрд░рдг (Etiology)-рдЕрди्рдп рдоाрдирд╕िрдХ рд░ोрдЧों рдХी рддрд░рд╣ рдЪिрди्рддा рдкрдиःрд╕्рдиाрдпु рд╡िрдХाрддे рдХे рдХाрд░рдгों рдХो рд▓ेрдХрд░ рднी рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдоें рдПрдХрдордд рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ै। рд╡िрднिрди्рди рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬो рдХाрд░рдг рдмрддाрдпे рдЧрдпे рд╣ैं, рдЙрдирдоें рдХुрдЫ рдоुрдЦ्рдп рдиिрдо्рди рд╣ैं-

1. рд▓ैंрдЧिрдХ рд╡ाрд╕рдиा рдХा рджрдорди (Repression of sexual desire)-рд╕ुрдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдХ рдлाрдпрдб рдиे рд▓ैंрдЧिрдХ рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рдХे рджрдорди рдХो рдЗрд╕ рдоाрдирд╕िрдХ рд░ोрдЧ рдХा рдХाрд░рдг рдоाрдиा рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рд▓ैंрдЧिрдХ рдЖрд╡ेрдЧ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдпрджि рд╡рд╣ рдЖрд╡ेрдЧ рдХी рдкूрд░्рддि рдоें рдЕрд╕рдлрд▓ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рдЪिрди्рддा рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ी рдЗрд╕ рд░ोрдЧ рдХे рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЕрдд:рд╕्рд░ाрд╡िрдд рд▓ैंрдЧिрдХ рд╢рдХ्рддि рдХो рдЗрд╕ рд░ोрдЧ рдХा рдХाрд░рдг рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рдкрддि рдХी рдпौрди рд╕ाрдорд░्рдерддा рдпा рд╕्рдд्рд░ी рдоें рдпौрди рдЙрдд्рддेрдЬрдиा рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЪрд▓рдиाрдд्рдордХ рд╕्рд░ाрдд рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рд╕े рд╡рд╣ рдЗрд╕ рд░ोрдЧ рд╕े рдкीрдб़िрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдЕрдкрдиी рдЕрд╕рдорд░्рдерддा рдпा рд╕्рдд्рд░ी рджोрд╖ी рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕ рд░ोрдЧ рд╕े рдкीрдб़िрдд рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдл्рд░ाрдпрдб рдХे рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдордд рд╕े рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕рд╣рдордд рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЧाрд░्рдбेрди рдХा рд╡िрдЪाрд░ рд╣ै рдХि рдХाрдоेрдЪ्рдЫा рдХा рджрдорди рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рддिрдмंрдз рд╣ो рдЗрд╕ рд░ोрдЧ рдХा рдХाрд░рдг рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рджो рд╕ंрд╡ेрдЧों рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЗрд╕ рд░ोрдЧ рдХे рд▓рдХ्рд╖рдг рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдкैрдХрдбुрд╡рд▓ рдиे рднी рд╕рдорд░्рдерди рдХिрдпा рд╣ै।

2. рд╣ीрди рднाрд╡рдиा (Inferiority complex)-рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдХे рдл्рд░ाрдпрдб рдХे рд╢िрд╖्рдп рдПрдбрд▓рд░ рдиे рднी рдЕрдкрдиा рд╡िрдЪाрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि рдордиुрд╖्рдп рдоें рдЖрдд्рдо рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХी рднाрд╡рдиा рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ोрддी рд╣ै, рдХिрди्рддु рдмрдЪрдкрди рдоें рдЖрд╢्рд╡ाрд╕рди рдХी рд╢िрдеिрд▓рддा рдХे рдХाрд░рдг рдЬрдм рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे Ego рдХा рд╕рдоुрдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдХाрд╕ рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрддा рд╣ै, рддो рд╡рд╣ рд╣ीрдирддा рдХी рднाрд╡рдиा рд╕े рдкीрдб़िрдд рд░рд╣рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдоें рдЖрдд्рдо рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рджрдорди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЪिрди्рддा рдЧрдиःрд╕्рдиाрдпु рд╡िрдХृрддि рд╕े рдкीрдб़िрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।

3. рдоाрдирд╕िрдХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдПрд╡ं рдиिрд░ाрд╢ा (Mental conflict and frustration)-рдУрдХेрд▓ी рдХा рдРрд╕ा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рд░ोрдЧ рдХा рдХाрд░рдг рдоाрдирд╕िрдХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдПрд╡ं рдХुंрдаा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдФрд░ рднी рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे рдЕрдкрдиा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдУрдХेрд▓ी рдХे рдордд рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХिрдпा рд╣ै।
рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рдЪिрди्рддा рдордиःрд╕्рдиाрдпु рд╡िрдХृрддि рдХे рдХाрд░рдгों рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╕рднी рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдПрдХ рдордд рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рд░ोрдЧ рдХे рдХाрд░рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рд▓ैंрдЧिрдХ рд╡ाрд╕рдиा рдХा рджрдорди, рд╣ीрдирднाрд╡рдиा рддрдеा рдоाрдирд╕िрдХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдПрд╡ं рдиिрд░ाрд╢ा рдХो рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 3.
рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХौрд╢рд▓ рдХे рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкाрдЧрдоों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдк्рд░рдХ्рд╖ेрдкрдг рдХे рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкाрдЧрдо рд╣ैं

  1. рдк्рд░рдХृрддिрд╡ाрджी рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг
  2. рд╕рд╣рднाрдЧी рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг।

(1) рдк्рд░рдХृрддिрд╡ाрджी рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг-рдПрдХ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рддрд░ीрдХा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╣рдо рд╕ीрдЦрддे рд╣ैं рдХि рд▓ो рднिрди्рди рд╕्рдеिрддि рдоें рдХैрд╕े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдоाрди рд▓рдЬिрдП, рдХोрдИ рдЪाрд╣рддा рд╣ै рдХि рдЬрдм рдХोрдИ рдХंрдкрдиी рдЕрдкрдиी рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рдШोрд╖рдгा рдХрд░рддी рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрд╕्рд╡рд░ूрдк рд▓ोрдЧ рд╢ॉрдкिंрдЧ рдоॉрд▓ рдЬाрдиे рдкрд░ рдХैрд╕ा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рдЙрд╕ рд╢ॉрдкिंрдЧ рдоॉрд▓ рдоें рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдЗрди рдЫूрдЯ рд╡ाрд▓ी рд╡рд╕्рддुрдУं рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рдвंрдЧ рд╕े рдпрд╣ рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХि рд▓ोрдЧ рдЦрд░ीрджрджाрд░ी рдХे рдкрд╣рд▓े рдпा рдмाрдж рдоें рдХ्рдпा рдХрд╣рддे рдпा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХे рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕े рд╡рд╣ाँ рдХ्рдпा рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै, рдЗрд╕рдХे рдмाрд░े рдоें рд░ुрдЪिрдХрд░ рд╕ुрдЭाрд╡ рдмрдиा рд╕рдХрддा рд╣ै।

(2) рд╕рд╣рднाрдЧी рдкेрдХ्рд╖рдг-рдк्рд░рдХृрддिрд╡ाрджी рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХा рд╣ी рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдХ рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рд╕рджрд╕्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рд╕्рдеिрддि рдоें рд╕्рд╡рдпं рднी рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХрд░рдиा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдКрдкрд░ рджी рдЧрдИ рд╕рдорд╕्рдпा рдоें, рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдгрдХрд░्рддा рдЙрд╕ी рд╢ॉрдкिंрдЧ рдоॉрд▓ рдХी рджुрдХाрди рдоें рдЕंрд╢рдХाрд▓िрдХ рдиौрдХрд░ी рдХрд░ рдЕंрджрд░ рдХा рд╡्рдпрдХ्рддि рдмрдирдХрд░ рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рд╡िрднिрди्рдирддाрдУं рдХा рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рддрдХрдиीрдХ рдпा рдоाрдирд╡рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдмрд╣ुрддाрдпрдд рд╕े рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬिрдирдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдк्рд░рдердорддрдпा рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдПрдХ рдкрд░िрдкेрдХ्рд╖्рдп рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░ рд╕рдХे рдЬो рдПрдХ рдмाрд╣рд░ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕ाрдоाрди्рдпрддा рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 4.
рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░ें। рдЗрд╕рдХे рддрдд्рд╡ों рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕рдоाрдЬ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХी рдЕрдиेрдХ рдкрд░िрднाрд╖ाрдПँ рджी рдЧрдпी рд╣ैं। рд╕рдЪрдоुрдЪ рдоें рдордиोрд╡ृрдд्рддि рднाрд╡ाрдд्рдордХ рддрдд्рдд्рд╡ (affective component), рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рдкрд░рдХ рддрдд्рдд्рд╡ (behavioural component) рддрдеा рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рддрдд्рдд्рд╡ (congnitive component) рдХा рдПрдХ рддंрдд्рд░ рдпा рд╕ंрдЧрдарди (organization) рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдП.рдмी.рд╕ी (a.b.c) рддрдд्рдд्рд╡ों рдХा рдПрдХ рд╕ंрдЧрдарди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрди рддрдд्рдд्рд╡ों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै-

  1. рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рддрдд्рдд्рд╡ (Cognitive component)-рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рддрдд्рдд्рд╡ рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдордиोрд╡ृрдд्рддि рд╡рд╕्рддु рдХे рдк्рд░рддि рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ (belief) рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै।
  2. рднाрд╡ाрдд्рдордХ рддрдд्рдд्рд╡ (Affective component)-рднाрд╡ाрдд्рдордХ рддрдд्рдд्рд╡ рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рд╡рд╕्рддु рдХे рдк्рд░рддि рд╕ुрдЦрдж рдпा рджुःрдЦрдж рднाрд╡ рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै।
  3. рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рдкрд░рдХ рддрдд्рдд्рд╡ (Behavioural component)-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдкрд░рдХ рддрдд्рдд्рд╡ рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рдкрдХ्рд╖ рддрдеा рд╡िрдкрдХ्рд╖ рдоें рдХ्рд░िрдпा рдпा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиे рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рдЗрди рддीрдиों рддрдд्рдд्рд╡ों (components) рдХी рдХुрдЫ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ (characteristics) рд╣ैं рдЬो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं।

(i) рдХрд░्рд╖рдгрд╢рдХ्рддि (Valence)-рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рддीрдиों рддрдд्рдд्рд╡ों рдоें рдХрд░्рд╖рдгрд╢рдХ्рддि рд╣ोрддा рд╣ै। рдХрд░्рд╖рдгрд╢рдХ्рддि рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХी рдЕрдиुрдХूрд▓рддा (favourableness) рддрдеा рдк्рд░рддिрдХूрд▓рддा (unfavourableness) рдХी рдоाрдд्рд░ा рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े, рдпрджि рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕рд╣ рд╢िрдХ्рд╖ा (coeducation) рдХो рдЙрдд्рддрдо рд╕рдордЭрддा рд╣ै, рддो рдЙрд╕рдХे рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рддрдд्рд╡ों рдХी рдЕрдиुрдХूрд▓рддा рд╕्рд╡рднाрд╡рдд: рдЕрдзिрдХ рд╣ोрдЧी।

(ii) рдмрд╣рд╡िрдзрддा (Multiflexity)-рдмрд╣ुрд╡िрдзрддा рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рдмрддрд▓ाрддी рд╣ै рдХि рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рдХिрд╕ी рддрдд्рдд्рд╡ рдоें рдХिрддрдиे рдХाрд░рдХ (factors) рд╣ोрддे рд╣ैं। рдХिрд╕ी рддрдд्рдд्рд╡ рдоें рдЬिрддрдиे рдЕрдзिрдХ рдХाрд░рдХ рд╣ोंрдЧे, рдЙрд╕рдоें рдЬрдЯिрд▓рддा рднी рдЙрддрдиी рд╣ी рдЕрдзिрдХ рд╣ोрдЧी। рдЬैрд╕े-рд╕рд╣рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рддрдд्рдд्рд╡ рдоें рдХрдИ рдХाрд░рдХ рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं-рд╕рд╣рд╢िрдХ्рд╖ा рдХिрд╕ рд╕्рддрд░ рд╕े рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП, рд╕рд╣рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рдпा рд▓ाрдн рд╣ैं, рд╕рд╣рд╢िрдХ्рд╖ा рдирдЧрд░ рдоें рдЕрдзिрдХ рд▓ाрднрдк्рд░рдж рд╣ोрддा рд╣ै рдпा рд╢рд╣рд░ рдоें рдЖрджि। рдмрд╣ुрд╡िрдзрддा рдХो рдЬрдЯिрд▓рддा (complexity) рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।

(iii) рдЖрдд्рдпрди्рддिрдХрддा (extremeness)-рдЖрдд्рдпрди्рддिрдХрддा рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рддрдд्рдд्рд╡ рдХिрддрдиे рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдЕрдиुрдХूрд▓ (favourable) рдпा рдк्рд░рддिрдХूрд▓ (unfavourable) рд╣ै। рдЬैрд╕े рдЕрдЧрд░ рд╕рд╣рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рддि рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдпрджि рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि 5-рдмिрди्рджु рдоाрдкрдиी рдкрд░ (рдкूрд░्рдг рд╕рд╣рдордд, рд╕рд╣рдордд, рддрдЯрд╕्рде, рдЕрд╕рд╣рдордд рддрдеा рдкूрд░्рдгрддः рдЕрд╕рд╣рдордд) рдкूрд░्рдгрдд: рд╕рд╣рдордд рдпा рдкूрд░्рдгрддः рдЕрд╕рд╣рдордд рдкрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рджूрд╕рд░ा рд╡्рдпрдХ्рддि рддрдЯрд╕्рде рдкрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬाрдПрдЧा рдХि рдкрд╣рд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдордиोрд╡ृрдд्рддि рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдордиोрд╡ृрдд्рддि рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЖрди्рдпрди्рддिрдХ (extremes) рд╣ै।

(iv) рдХेрди्рдж्рд░िрдд (centrality)-рдЗрд╕рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХी рдХिрд╕ी рдЦाрд╕ рддрдд्рдд्рд╡ рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ рднूрдоिрдХा рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рддीрди рддрдд्рдд्рд╡ों рдоें рдХोрдИ рдПрдХ рдпा рджो рддрдд्рдд्рд╡ рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рддрдм рд╡рд╣ рдЕрди्рдп рджो рддрдд्рдд्рд╡ों рдХो рднी рдЕрдкрдиी рдУрд░ рдоोрдб़рдХрд░ рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеिрддि рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े, рдпрджि рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕рд╣рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдоें рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рддрдд्рдд्рд╡ рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ै рддो рдЕрди्рдп рджो рддрдд्рдд्рд╡ рднी рдЗрд╕ рдк्рд░рдмрд▓рддा рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдоें рдЖрдХрд░ рдПрдХ рдЕрдиुрдХूрд▓ рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдорджрдж рдХрд░рдиे рд▓рдЧेрдЧा। рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ुрдЖ рдХि рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рддрдд्рд╡ों рдХी рдХुрдЫ рдЕрдкрдиी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрди рддрдд्рдд्рд╡ों рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдкрд░ рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХो рдЕрдиुрдХूрд▓ рдпा рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рд╣ोрдиा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЖрдзृрдд рд╣ोрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 5.
рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рдПрдм्рд░ाрд╣рдо рдоैрд╕рд▓ो рдХा рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдПрдм्рд░ाрд╣рдо рдоैрд╕рд▓ो рдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рд╕рд░्рд╡ांрдЧीрдг рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдЕрдкрдиे рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡рд╕्рде рдПрд╡ं рд╕рдЬीрдиाрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा। рдоैрд╕рд▓ो рдиे рдоाрдирд╡ीрдп рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдгा рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдЧрдд्рдпाрдд्рдордХрддा рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдоें рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХो рдкрджाрдиुрдХ्рд░рдо рдоें рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХрд░ рдпрд╣ рдмрддाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рддрд░ीрдп рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХी рд╕рднाрд╡рдиाрдПँ рд░рд╣рддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рддрд░ीрдп рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рддрднी рд╕ंрднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдм рдиिрдо्рди рд╕्рддрд░ीрдп рдЖрд╡рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।

рдоैрд╕рд▓ो рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдиिрдо्рдирд╕्рддрд░ीрдп рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдоें рднूрдЦ, рдк्рдпाрд╕, рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा, рд╕рдо्рдмрди्рдзрди рддрдеा рд╕рдо्рдоाрди рдЖрддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рддрд░ीрдп рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдоें рди्рдпाрдп, рдЕрдЪ्рдЫाрдИ, рд╕ुрди्рджрд░рддा рддрдеा рдПрдХрддा рдЖрджि рдЖрддे рд╣ैं। рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХी рдкूрд░्рддि рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЬीрд╡рди рдХा рдЪрд░рдо рдмिрди्рджु рд╣ोрддा рд╣ै। рдоैрд╕рд▓ो рдиे рдЗрд╕े рд╣ी рдЖрдд्рдорд╕्рддि рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХрд╣ा рд╣ै, рдЬिрд╕े рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкрджाрдиुрдХ्рд░рдо рдоें рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬрдм рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै рддो рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрд╕्рд╡рд╕्рде рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрд▓рдЧाрд╡, рдкीрдб़ा, рдЙрджाрд╕ीрди рд╕рдирдХीрдкрди рдЖрджि рд╕े рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдоैрд╕рд▓ो рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЖрд╢ाрд╡ाрджी, рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рдПрд╡ं рд╕рд░्рд╡ांрдЧрдкूрд░्рдг рд╣ै। рдЗрд╕рдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХा рдиिрд░ूрдкрдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡्рдпрдХ्рддि рдкूрд░्рдгрддा рдХे рд▓िрдП рдЖрдд्рдорд╕िрдж्рдзि рдХो рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдоाрдиा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 6.
рдЧाрд░्рдбрдирд░ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдкрд╣рдЪाрди рдХी рдЧрдИ рдмрд╣ु-рдмुрдж्рдзि рдХी рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЧाрд░्рдбрдирд░ рдиे рдмрд╣ु-рдмुрдж्рдзि рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдмुрдж्рдзि рдПрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рдирд╣ीं рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдХрдИ рднिрди्рди-рднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмुрдж्рдзिрдпों рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдмुрдж्рдзि рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░рд╣рдХрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдпрджि рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдХिрд╕ी рдПрдХ рдмुрдж्рдзि рдХी рдоाрдд्рд░ा рдЕрдзिрдХ рд╣ै рддो рдпрд╣ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЗрд╕рдХा рд╕ंрдХेрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддा рдХि рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмुрдж्рдзि рдЕрдзिрдХ рд╣ोрдЧी, рдХрдо рд╣ोрдЧी рдпा рдХिрддрдиी рд╣ोрдЧी। рдЧाрд░्рдбрдирд░ рдиे рдпрд╣ рднी рдмрддाрдпा рдХि рдХिрд╕ी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдЦोрдЬрдиे рдХे рд▓िрдП рднिрди्рди-рднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмुрдж्рдзिрдпाँ рдЖрдкрд╕ рдоें рдЕंрдд:рдХ्рд░िрдпा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕ाрде-рд╕ाрде рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рдпोрдЧ्рдпрддाрдУं рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдд्рдпрди्рдд рдк्рд░рддिрднाрд╢ाрд▓ी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЧाрд░्рдбрдирд░ рдиे рдмुрдж्рдзि рдХो рдЖрда рдк्рд░рдХाрд░ рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा।

рдпे рдЖрда рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмुрдж्рдзि рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╣ैं-

(i) рднाрд╖ाрдЧрдд (Linguistic)-рдпрд╣ рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рдиे рддрдеा рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рд╕рдордЭрдиे рд╣ेрддु рдк्рд░рд╡ाрд╣ рддрдеा рдирдо्рдпрддा рдХे рд╕ाрде рднाрд╖ा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╣ै। рдЬिрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рдпрд╣ рдмुрдж्рдзि рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै рд╡े ‘рд╢рдм्рдж-рдХुрд╢рд▓’ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рд╢рдм्рджों рдХे рднिрди्рди-рднिрди्рди рдЕрд░्рдеों рдХे рдк्рд░рддि рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЕрдкрдиे рдорди рдоें рднाрд╖ा рдХे рдмिंрдмों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рддрдеा рдкрд░िрд╢ुрдж्рдз рднाрд╖ा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं। рд▓ेрдЦрдХों рддрдеा рдХрд╡िрдпों рдоें рдпрд╣ рдмुрдж्рдзि рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╣ोрддी рд╣ै।

(ii) рддाрд░्рдХिрдХ-рдЧрдгिрддीрдп (Logical & mathematical)-рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмुрдж्рдзि рдХी рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рддाрд░्рдХिрдХ рддрдеा рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдЪिंрддрди рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╡े рдЕрдоूрд░्рдд рддрд░्рдХрдиा рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЧрдгिрддीрдп рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рд╣рд▓ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рддीрдХों рдХा рдк्рд░рд╣рд╕्рддрди рдЕрдЪ्рдЫी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं। рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рддрдеा рдиोрдмेрд▓ рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рд╡िрдЬेрддाрдУं рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмुрдж्рдзि рдЕрдзिрдХ рдкाрдИ рдЬाрдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд░рд╣рддी рд╣ै।

(iii) рджेрд╢िрдХ (Spatial)-рдпрд╣ рдоाрдирд╕िрдХ рдмिंрдмों рдХो рдмрдиाрдиे, рдЙрдирдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиे рддрдеा рдЙрдирдоें рдоाрдирд╕िрдХ рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдкрд░िрдоाрд░्рдЬрди рдХрд░рдиे рдХी рдпोрдЧ्рдпрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдмुрдж्рдзि рдХो рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓ा рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕рд░рд▓рддा рд╕े рджेрд╢िрдХ рд╕ूрдЪрдиाрдУं рдХो рдЕрдкрдиे рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдоें рд░рдЦ рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╡िрдоाрди-рдЪाрд▓рдХ, рдиाрд╡िрдХ, рдоूрд░्рддिрдХाрд░, рдЪिрдд्рд░рдХाрд░, рд╡ाрд╕्рддुрдХाрд░, рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ाрдЬ-рд╕рдЬ्рдЬा рдХे рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ, рд╢рд▓्рдп-рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдЖрджि рдоें рдЗрд╕ рдмुрдж्рдзि рдХे рдЕрдзिрдХ рдкाрдП рдЬाрдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ोрддी рд╣ै।

(iv) рд╕ंрдЧीрддाрдд्рдордХ (Musical)-рд╕ांрдЧीрддिрдХ рдЕрднिрд░рдЪрдиाрдУं рдХो рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиे, рдЙрдирдХा рд╕рд░्рдЬрди рддрдеा рдк्рд░рд╣рд╕्рддрди рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╕ांрдЧीрддिрдХ рдпोрдЧ्рдпрддा рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдмुрдж्рдзि рдХी рдЙрдЪ्рдЪ рдоाрдд्рд░ा рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рдз्рд╡рдиिрдпों, рд╕्рдкंрджрдиों рддрдеा рдз्рд╡рдиिрдпों рдХी рдирдИ рдЕрднिрд░рдЪрдиाрдУं рдХे рд╕рд░्рдЬрди рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдзिрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं।

(v) рд╢ाрд░ीрд░िрдХ-рдЧрддिрд╕ंрд╡ेрджी (bodily-kinesthetic)-рдХिрд╕ी рд╡рд╕्рддु рдЕрдерд╡ा рдЙрдд्рдкाрдж рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдП рдЕрдерд╡ा рдоाрдд्рд░ рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╢рд░ीрд░ рдЕрдерд╡ा рдЙрд╕рдХे рдХिрд╕ी рдПрдХ рдЕрдерд╡ा рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЕंрдЧ рдХी рд▓ोрдЪ рддрдеा рдкेрд╢ीрдп рдХौрд╢рд▓ рдХी рдпोрдЧ्рдпрддा рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдЧрддिрд╕ंрд╡ेрджी рдпोрдЧ्рдпрддा рдХрд╣ी рдЬाрддी рд╣ै। рдзाрд╡рдХों, рдирд░्рддрдХों, рдЕрднिрдиेрддाрдУं/рдЕрднिрдиेрдд्рд░िрдпों, рдЦिрд▓ाрдб़िрдпों, рдЬिрдордиाрд╕्рдЯों рддрдеा рд╢рд▓्рдп-рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХों рдоें рдЗрд╕ рдмुрдж्рдзि рдХी рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै।

(vi) рдЕंрддрд░्рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ (Interpersonal)–рдЗрд╕ рдпोрдЧ्рдпрддा рдж्рд╡ाрд░ा рд╡्рдпрдХ्рддि рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдгाрдУं рдпा рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों, рднाрд╡рдиाрдУं рддрдеा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдХा рд╕рд╣ी рдмोрдз рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдордзुрд░ рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ, рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрддा, рд░ाрдЬрдиीрддिрдЬ्рдЮ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा рддрдеा рдзाрд░्рдоिрдХ рдиेрддा рдЖрджि рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рдЕंрддрд░्рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рдмुрдж्рдзि рдкाрдП рдЬाрдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ोрддी рд╣ै।

(vii) рдЕंрдд:рд╡्рдпрдХ्рддि (Interperson)-рдЗрд╕ рдпोрдЧ्рдпрддा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддि рддрдеा рдХрдордЬोрд░िрдпों рдХा рдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдЙрд╕ рдЬ्рдЮाрди рдХा рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕंрдд:рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдХा рдРрд╕ा рдХौрд╢рд▓ рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╡рд╣ рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рд╕े рдк्рд░рднाрд╡ी рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдмुрдж्рдзि рдХी рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиी рдЕрдирди्рдпрддा рдпा рдкрд╣рдЪाрди, рдоाрдирд╡ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрд░्рдеों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдоें рдЕрддि рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं। рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рддрдеा рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдиेрддा рдЖрджि рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЙрдЪ्рдЪ рдмुрдж्рдзि рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।

(viii) рдк्рд░рдХृрддिрд╡ाрджी (Naturalistic)-рдЗрд╕ рдмुрдж्рдзि рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рд╕े рд╣рдоाрд░े рд╕ंрдмंрдзों рдХी рдкूрд░्рдг рдЕрднिрдЬ्рдЮрддा рд╕े рд╣ै। рд╡िрднिрди्рди рдкрд╢ु-рдкрдХ्рд╖िрдпों рддрдеा рд╡рдирд╕्рдкрддिрдпों рдХे рд╕ौंрджрд░्рдп рдХा рдмोрдз рдХрд░рдиे рдоें рддрдеा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдоें рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рд╡िрднेрдж рдХрд░рдиे рдоें рдпрд╣ рдмुрдж्рдзि рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рд╢िрдХाрд░ी, рдХिрд╕ाрди, рдкрд░्рдпрдЯрдХ, рд╡рдирд╕्рдкрддि-рд╡िрдЬ्рдЮाрдиी, рдк्рд░ाрдгीрд╡िрдЬ्рдЮाрдиी рдФрд░ рдкрдХ्рд╖ीрд╡िрдЬ्рдЮाрдиी рдЖрджि рдоें рдк्рд░рдХृрддिрд╡ाрджी рдмुрдж्рдзि рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╣ोрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 7.
рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा’ рдЕрднिрд░ुрдЪि рдФрд░ рдмुрдж्рдзि рд╕े рдХैрд╕े рднिрди्рди рд╣ै? рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдХा рдоाрдкрди рдХैрд╕े рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рд╡िрд╢ेрд╖ рдпोрдЧ्рдпрддा рдХो рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдРрд╕ा рд╕ंрдпोрдЬрди рд╣ै рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХे рдЙрдкрд░ांрдд рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЬ्рдЮाрди рдЕрдерд╡ा рдХौрд╢рд▓ рдХे рдЕрд░्рдЬрди рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддाрдУं рдХा рдоाрдкрди рдХुрдЫ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдкрд░ीрдХ्рд╖рдгों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдХे рдоाрдкрди рд╕े рдЗрд╕рдоें рдЙрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдиिрд╖्рдкाрджрди рдХा рдкूрд░्рд╡рдХрдерди рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓рддी рд╣ै।

рдмुрдж्рдзि рдХा рдоाрдкрди рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХो рдпрд╣ рдЬ्рдЮाрди рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╕рдоाрдЬ рдмुрдж्рдзि рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рднी рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЬ्рдЮाрди рдЕрдерд╡ा рдХौрд╢рд▓ों рдХी рднिрди्рди-рднिрди्рди рд░рдХ्рд╖рддा рдХे рд╕ाрде рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рднिрди्рди-рднिрди्рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдпोрдЧ्рдпрддाрдПँ рддрдеा рдХौрд╢рд▓ рд╣ी рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддाрдПँ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ैं। рдЙрдЪिрдд рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рджेрдХрд░ рдЙрди рдпोрдЧ्рдпрддाрдУं рдоें рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдЕрднिрд╡ृрдж्рдзि рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।

рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕рдлрд▓рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрднिрд░ुрдЪि (Interest) рдХा рд╣ोрдиा рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЕрднिрд░ुрдЪि рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдХाрд░्рдп рдХो рдХрд░рдиे рдХी рд╡рд░ीрдпрддा рдпा рддрд░рдЬीрд╣ рдХो рдХрд╣рддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдЙрд╕ рдХाрд░्рдп рдХो рдХрд░рдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡्рдпрддा рдпा рд╡िрднрд╡рддा рдХो рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдХिрд╕ी рдХाрд░्рдп рдХो рдХрд░рдиे рдХी рдЕрднिрд░ुрдЪि рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕े рдХрд░рдиे рдХी рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдЙрд╕рдоें рди рд╣ो। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдпрд╣ рднी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдХिрд╕ी рдХाрд░्рдп рдХो рдХрд░рдиे рдХी рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рд╣ो рдкрд░ंрддु рдЙрд╕рдоें рдЙрд╕рдХी рдЕрднिрд░ुрдЪि рди рд╣ो। рдЙрди рджोрдиों рд╣ी рджрд╢ाрдУं рдоें рдЙрд╕рдХा рдиिрд╖्рдкाрджрди рд╕ंрддोрд╖рдЬрдирдХ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा। рдПрдХ рдРрд╕े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдХी рд╕рдлрд▓ рдпांрдд्рд░िрдХ рдЕрднिрдпंрддा рдмрдирдиे рдХी рдЕрдзिрдХ рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рдпांрдд्рд░िрдХ рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рд╣ो рдФрд░ рдЕрднिрдпांрдд्рд░िрдХी рдоें рдЙрд╕рдХी рдЕрднिрд░ुрд╡ि рднी рд╣ो।

рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рджो рд░ूрдкों рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं–рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ (рд╡िрд╢ेрд╖ीрдХृрдд) : рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рддрдеा рдмрд╣ुрд▓ (рд╕ाрдоाрди्рдпीрдХृрдд) рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг। рд▓िрдкिрдХीрдп рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा, рдпांрдд्рд░िрдХ рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा, рдЖрдХिрдХ рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рддрдеा рдЯंрдХрдг рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдЖрджि рдХे рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рд╣ै! рдмрд╣ुрд▓ рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдгों рдоें рдПрдХ рдкрд░ीрдХ्рд╖рдгрдоाрд▓ा рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЕрдиेрдХ рднिрди्рди-рднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдкрд░ंрддु рд╕рдордЬाрддीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдХा рдоाрдкрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡िрднेрджрди рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг (рдбी. рдП. рдЯी.), рд╕ाрдоाрди्рдп рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдгрдоाрд▓ा (рдЬी. рдП. рдЯी. рдмी.) рддрдеा рдЖрд░्рдб рд╕рд░्рд╡िрд╕ेрд╕ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдгрдоाрд▓ा (рдП. рдПрд╕. рдмी. рдП. рдмी) рдЖрджि рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдоाрд▓ाрдПँ рд╣ैं। рдЗрдирдоें рд╕े рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдоें рд╡िрднेрджрдХ рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै । рдЗрд╕ рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдоें 8 рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЙрдк рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рд╣ैं। рдпे рд╣ैं-

  1. рд╢рдм्рдж рддрд░्рдХрдиा।
  2. рдЖрдХिрдХ рддрд░्рдХрдиा।
  3. рдЕрдоूрд░्рдд рддрд░्рдХрдиा।
  4. рд▓िрдкिрдХीрдп рдЧрддि рдПрд╡ं рдкрд░िрд╢ुрдж्рдзрддा।
  5. рдпांрдд्рд░िрдХ рддрд░्рдХрдиा।
  6. рджेрд╢िрдХ рдпा рд╕्рдеाрдиिрдХ рд╕ंрдмंрдз।
  7. рд╡рд░्рддрдиी।
  8. рднाрд╖ा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ।

рдк्рд░рд╢्рди 8.
рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рд╕े рдЖрдкрдХा рдХ्рдпा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै? рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рдХा рд╣рдоाрд░े рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рд╕े рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ै? рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рд╣рдоाрд░े рдЖрдд्рдо рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрдХ्рд╖ рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдо рд╕рджैрд╡ рдЕрдкрдиे рдоूрд▓्рдп рдпा рдоाрди рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдпोрдЧ्рдпрддा рдХे рдмाрд░े рдоें рдиिрд░्рдгрдп рдХा рдЖрдХрд▓рди рдХрд░рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдЕрдкрдиे рдмाрд░े рдоें рдпрд╣ рдоूрд▓्рдп-рдиिрд░्рдгрдп рд╣ी рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдХुрдЫ рд▓ोрдЧों рдоें рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рддрд░ рдХा рдЬрдмрдХि рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рд▓ोрдЧों рдоें рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рдиिрдо्рди рд╕्рддрд░ рдХा рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХрдерди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╕рд╣ी рд╣ै, рдпрд╣ рдмрддाрдЗрдП। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП, рдХिрд╕ी рдмाрд▓рдХ/рдмाрд▓िрдХा рд╕े рдпे рдкूрдЫा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि “рдоैं рдЧृрд╣ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдоें рдЕрдЪ्рдЫा рд╣ूँ” рдЕрдерд╡ा “рдоुрдЭे рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╡िрднिрди्рди рдЦेрд▓ों рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЪुрдиा рдЬाрддा рд╣ै” рдЕрдерд╡ा “рдоेрд░े рд╕рд╣рдкाрдаिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдоुрдЭे рдмрд╣ुрдд рдкрд╕ंрдж рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै” рдЬैрд╕े рдХрдерди рдЙрд╕рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХिрд╕ рд╕ीрдоा рддрдХ рд╕рд╣ी рд╣ैं। рдпрджि рдмाрд▓рдХ/рдмाрд▓िрдХा рдпрд╣ рдмрддाрддा/рдмрддाрддी рд╣ै рдХि рдпे рдХрдерди рдЙрд╕рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╕рд╣ी рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХा рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рдЙрд╕ рджूрд╕рд░े рдмाрд▓рдХ/рдмाрд▓िрдХा рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЕрдзिрдХ рд╣ोрдЧा рдЬो рдпрд╣ рдмрддाрддा/рдмрддाрддी рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдХрдерди рдЙрд╕рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ैं।

рдЫः рд╕े рд╕ाрдд рд╡рд░्рд╖ рддрдХ рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рдЪाрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै-рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдХ्рд╖рдорддा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХ्рд╖рдорддा, рд╢ाрд░ीрд░िрдХ/рдЦेрд▓рдХूрдж рд╕ंрдмंрдзी рдХ्рд╖рдорддा рдФрд░ рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд░ूрдк рдЬो рдЖрдпु рдХे рдмрдв़рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдкрд░िрд╖्рдХृрдд рд╣ोрддा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рд╕्рдеिрд░ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиे рдк्рд░рддि рдзाрд░рдгा рдмрдиाрдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╣рдоें рднिрди्рди-рднिрди्рди рдЖрдд्рдо-рдоूрд▓्рдпांрдХрдиों рдХो рдЬोрдб़рдХрд░ рдЕрдкрдиे рдмाрд░े рдоें рдПрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рддिрдоा рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХो рд╣рдо рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рдХी рд╕рдордЧ्рд░ рднाрд╡рдиा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдирддे рд╣ैं।

рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рд╣рдоाрд░े рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рд╕े рдЕрдкрдиा рдШрдиिрд╖्рда рд╕ंрдмंрдз рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЬिрди рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рд╣ोрддा рд╣ै рдЙрдирдХा рдиिрд╖्рдкाрджрди рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдиिрдо्рди рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЕрдзिрдХ рд╕рдо्рдоाрди рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЬिрди рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рд╣ोрддा рд╣ै рдЙрдирдХो рдЬिрди рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рд╣ोрддा рд╣ै рдЙрдирдХो рдиिрдо्рди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рд╕рд╣рдкाрдаिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдзिрдХ рдкрд╕ंрдж рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл, рдЬिрди рдмрдЪ्рдЪों рдоें рд╕рднी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдиिрдк्рди рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рд╣ोрддा рд╣ै рдЙрдирдоें рджुрд╢्рдЪिрддा, рдЕрд╡рд╕ाрдж рдФрд░ рд╕рдоाрдЬрд╡िрд░ोрдзी рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै! рдЕрдз्рдпрдпрдиों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдЬिрди рдоाрддा-рдкिрддा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдиेрд╣ рдХे рд╕ाрде рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдвंрдЧ рд╕े рдмрдЪ्рдЪों рдХा рдкाрд▓рди-рдкोрд╖рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдРрд╕े рдмाрд▓рдХों рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдРрд╕ा рд╣ोрдиे рдкрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рд╣ाрдпрддा рди рдоाँрдЧрдиे рдкрд░ рднी рдпрджि рдЙрдирдХे рдиिрд░्рдгрдп рд╕्рд╡рдпं рд▓ेрддे рд╣ैं рддो рдРрд╕े рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдиिрдо्рди рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 9.
рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рдЙрдкाрдЧрдо рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮрдк्рддि рдХ्рдпा рд╣ै? рдЖрдд्рдорд╕िрдж्рдзि рд╕े рдоैрд╕्рд▓ो рдХा рдХ्рдпा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдеा?
рдЙрдд्рддрд░:
рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рд╕िрдж्рдзांрдд рдоुрдЦ्рдпрддः рдлाрдпрдб рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рдк्рд░рдд्рдпुрдд्рддрд░ рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдП। рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд▓ाрд░्рдп рд░ोрдЬрд░्рд╕ рдФрд░ рдЕрдм्рд░ाрд╣рдо рдоैрд╕्рд▓ो рдиे рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдпोрдЧрджाрди рдХिрдпा рд╣ै। рд░ोрдЬрд░्рд╕ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╕्рддाрд╡िрдд рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрдЪाрд░ рдПрдХ рдкूрд░्рдгрддः рдк्рд░рдХाрд░्рдпрд╢ीрд▓ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╣ै। рдЙрдирдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХि рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рд╕ंрддुрд╖्рдЯि рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдХ рд╢рдХ्рддि рд╣ै। рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиी рдХ्рд╖рдорддाрдУं, рд╕ंрднाрд╡्рдпрддाрдУं рдФрд░ рдк्рд░рддिрднाрдУं рдХो рд╕ंрднрд╡ рд╕рд╡ोрдд्рдХृрд╖्рдЯ рддрд░ीрдХे рд╕े рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं! рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рдПрдХ рд╕рд╣рдЬ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ोрддी рд╣ै рдЬो рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиे рд╡ंрд╢ाрдЧрдд рдк्рд░рдХृрддि рдХी рд╕िрдж्рдзि рдпा рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдиिрд░्рджिрд╖्рдЯ рдХрд░рддी рд╣ै।

рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рдмाрд░े рдоें рд░ोрдЬрд░्рд╕ рдиे рджो рдЖрдзाрд░рднूрдд рдЕрднिрдЧृрд╣ рдиिрд░्рдоिрдд рдХिрдП рд╣ैं। рдПрдХ рдпрд╣ рд▓ि рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд▓рдХ्рд╖्рдпोрди्рдоुрдЦ рдФрд░ рд╕ाрд░्рдердХ рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рдпрд╣ рдХि рд▓ोрдЧ (рдЬो рд╕рд╣рдЬ рд░ूрдк рд╕े рдЕрдЪ्рдЫे рд╣ोрддे рд╣ैं) рд╕рджैрд╡ рдЕрдиुрдХрд▓ी рддрдеा рдЖрдд्рдорд╕िрдж्рдзि рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рдЪрдпрди рдХрд░ेंрдЧे।

рд░ोрдЬрд░्рд╕ рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдЙрдирдХे рдиिрджाрдирд╢ाрд▓ा рдоें рд░ोрдЧिрдпों рдХो рд╕ुрдирддे рд╣ुрдП рдк्рд░ाрдк्рдд рдЕрдиुрднрд╡ों рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдпрд╣ рдз्рдпाрди рджिрдпा рдХि рдЙрдирдХे рд╕ेрд╡ाрд░्рдеिрдпों рдХे рдЕрдиुрднрд╡ рдоें рдЖрдд्рдо рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддрдд्рдд्рд╡ рдеा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдЙрдирдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдЖрдд्рдо рдХे рд╕ंрдк्рд░рдд्рдпрдп рдХे рдЪрддुрд░्рджिрдХ рд╕ंрд░рдЪिрдд рд╣ै ! рдЙрдирдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рдЕрднिрдЧ्рд░рд╣ рд╣ै рдХि рд▓ोрдЧ рд╕рддрдд рдЕрдкрдиे рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЖрдд्рдо рдХी рд╕िрдж्рдзि рдпा рдк्рд░ाрдк्рддि рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд▓рдЧे рд░рд╣рддे рд╣ैं।

рд░ोрдЬрд░्рд╕ рдиे рд╕ुрдЭाрд╡ рджिрдпा рд╣ै рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдкाрд╕ рдЖрджрд░्рд╢ рдЕрд╣ं рдпा рдЖрдд्рдо рдХा рдПрдХ рд╕ंрдк्рд░рдд्рдпрдп рд╣ोрддा рд╣ै। рдПрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рдЖрдд्рдо рд╡рд╣ рдЖрдд्рдо рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рдХि рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдмрдирдиा рдЕрдерд╡ा рд╣ोрдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдЬрдм рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЖрдд्рдо рдФрд░ рдЖрджрд░्рд╢ рдЖрдд्рдо рдХे рдмीрдЪ рд╕рдорд░ूрдкрддा рд╣ोрддी рд╣ै рддो рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рдк्рд░рд╕рди्рди рд░рд╣рддा рд╣ै, рдХिрди्рддु рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЖрдд्рдо рдХे рдмीрдЪ рд╡िрд╕ंрдЧрддि рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░ाрдпः рдЕрдк्рд░рд╕рди्рдирддा рдФрд░ рдЕрд╕ंрддोрд╖ рдХी рднाрд╡рдиाрдПँ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ैं। рд░ोрдЬрд░्рд╕ рдХा рдПрдХ рдЖрдзाрд░рднूрдд рд╕िрдж्рдзांрдд рд╣ै рдХि рд▓ोрдЧों рдоें рдЖрдд्рдорд╕िрдж्рдзि рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЖрдд्рдо-рд╕ंрдк्рд░рдд्рдпрдп рдХो рдЕрдзि рдХрддрдо рд╕ीрдоा рддрдХ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЖрдд्рдо рд╡िрдХрд╕िрдд, рд╡िрд╕्рддाрд░िрдд рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।

рд░ोрдЬрд░्рд╕ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡-рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдПрдХ рд╕рддрдд् рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдЧрдо рдФрд░ рдЖрдд्рдорд╕िрдж्рдзि рдХो рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдк्рд░рд╡ीрдгрддा рд╕рди्рдиिрд╣िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЖрдд्рдо-рд╕ंрдк्рд░рдд्рдпрдп рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ों рдХी рднूрдоिрдХा рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдЬрдм рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджрд╢ाрдПँ рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╣ोрддी рд╣ैं, рддрдм рдЖрдд्рдо-рд╕ंрдк्рд░рдд्рдпрдп рдФрд░ рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рдЙрдЪ्рдЪ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд, рдЬрдм рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджрд╢ाрдПँ рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рд╣ोрддी рд╣ैं, рддрдм рдЖрдд्рдо-рд╕ंрдк्рд░рдд्рдпрдп рдФрд░ рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рдиिрдо्рди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрдЪ्рдЪ рдЖрдд्рдо-рд╕ंрдк्рд░рдд्рдпрдп
рдФрд░ рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рд╕ाрдоाрди्рдпрддा рдирдо्рдп рдПрд╡ं рдирдП рдЕрдиुрднрд╡ों рдХे рдк्рд░рддि рдоुрдХ्рдд рднाрд╡ рд╕े рдЧ्рд░рд╣рдгрд╢ीрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं рддाрдХि рд╡े рдЕрдкрдиे рд╕рддрдд् рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рдЖрдд्рдорд╕िрдж्рдзि рдоें рд▓рдЧे рд░рд╣ рд╕рдХें।

рдоैрд╕्рд▓ो рдиे рдЖрдд्рдорд╕िрдж्рдзि рдХी рд▓рдм्рдзि рдпा рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд░ूрдк рдоें рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕्рд╡рд╕्рде рд▓ोрдЧों рдХी рдПрдХ рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рджी рд╣ै। рдЖрдд्рдорд╕िрдж्рдзि рд╡рд╣ рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиी рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╕ंрднाрд╡्рдпрддाрдУं рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░ рдЪुрдХे рд╣ोрддे рд╣ैं। рдоैрд╕्рд▓ो рдиे рдордиुрд╖्рдпों рдХा рдПрдХ рдЖрд╢ाрд╡ाрджी рдФрд░ рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдоाрдирд╡ рдоें рдк्рд░ेрдо, рд╣рд░्рд╖ рдФрд░ рд╕рд░्рдЬрдиाрдд्рдордХ рдХाрд░्рдпों рдХो рдХрд░рдиे рдХी рдЖрдд्рдорд╕िрдж्рдзि рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдоाрдиे рдЧрдП рд╣ैं। рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдгाрдУं, рдЬो рд╣рдоाрд░े рдЬीрд╡рди рдХो рдиिрдпрдоिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं, рдХे рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдд्рдпрд╕िрдж्рдзि рдХो рд╕ंрднрд╡ рдмрдиाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рд╣рдо рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЬैрд╡िрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдПँ (рдЙрдд्рддрд░рдЬीрд╡िрддा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдПँ) рдкрд╢ुрдУं рдФрд░ рдордиुрд╖्рдпों рджोрдиों рдоें рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं। рдЕрддрдПрд╡ рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдоाрдд्рд░ рдкुрдиः рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рд╕ंрддुрд╖्рдЯि рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╣ोрдиा рдЙрд╕े рдкрд╢ुрдУं рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд▓े рдЖрддा рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рди рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдпाрдд्рд░ा рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рдФрд░.рдЖрдд्рдорд╕िрдж्рдзि рдЬैрд╕ी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╕рд░рдг рд╕े рдЖрд░ंрдн рд╣ोрддी рд╣ै। рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рдЙрдкाрдЧрдо рдЬीрд╡рди рдХे рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдкрдХ्рд╖ों рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 10.
рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкाрдЧрдоों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкाрдЧрдо рдиिрдо्рди рд╣ैं-
(i) рдк्рд░ाрд░ूрдк рдЙрдкाрдЧрдо- рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдк्рд░ेрдХ्рд╖िрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рдкрд░рдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдХुрдЫ рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдкों рдХा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХрд░ рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рдкрд░рдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдХिрд╕ी рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХो рдЗंрдЧिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЙрд╕ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХी рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рдкрд░рдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдХी рд╕рдоाрдирддा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै।

(ii) рд╡िрд╢ेрд╖рдХ рдЙрдкाрдЧрдо-рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЧुрдгों рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕ंрдЧрдд рдФрд░ рд╕्рдеिрд░ рд░ूрдкों рдоें рднिрди्рди рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдгाрд░्рде, рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХрдо рд╢рд░्рдоीрд▓ा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рджूрд╕рд░ा рдЕрдзिрдХ; рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдзिрдХ рдоैрдд्рд░ीрдкूрд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рдХрдо। рдпрд╣ाँ ‘рд╢рд░्рдоीрд▓ाрдкрди’ рдФрд░ ‘рдоैрдд्рд░ीрдкूрд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░’ рд╡िрд╢ेрд╖рдХों рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рдкрд░рдХ рдЧुрдгों рдпा рд╡िрд╢ेрд╖рдХों рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдпा рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрддि рдХी рдоाрдд्рд░ा рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

(iii) рдЕंрддःрдХ्рд░िрдпाрдд्рдордХ рдЙрдкाрдЧрдо- рдЗрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕्рдеिрддिрдкрд░рдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣рдоाрд░े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддी рд╣ैं। рд▓ोрдЧ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЕрдерд╡ा рдЖрд╢्рд░िрдд рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░ेंрдЧे рдпрд╣ рдЙрдирдХे
рдЖंрддрд░िрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╡िрд╢ेрд╖рдХ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдЗрд╕ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕्рдеिрддि рдоें рдмाрд╣्рдп рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдЕрдерд╡ा рдЦрддрд░ा рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै рдХि рдирд╣ीं। рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рд╡िрд╢ेрд╖рдХों рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╕ंрдЧрддि рдЕрдд्рдпंрдд рдиिрдо्рди рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। рдмाрдЬाрд░ рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдЕрдерд╡ा рдкूрдЬाрд╕्рдерд▓ों рдкрд░ рд▓ोрдЧों рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдХा рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХрд░ рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдЕрдк्рд░рддिрд░ोрдз्рдп рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 11.
рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдкंрдЪ-рдХाрд░рдХ рдоॉрдбрд▓ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдкॉрд▓ рдХॉрд╕्рдЯा рддрдеा рд░ाрдмрд░्рдЯ рдоैрдХ्рд░े рдиे рд╕рднी рд╕ंрднाрд╡िрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╡िрд╢ेрд╖рдХों рдХी рдЬाँрдЪ рдХрд░ рдкाँрдЪ рдХाрд░рдХों рдХे рдПрдХ рд╕рдоुрдЪ्рдЪрдп рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рджी рд╣ै। рдЗрдирдХो рд╡ृрд╣рдд् рдкाँрдЪ рдХाрд░рдХों рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдпे рдкाँрдЪ рдХाрд░рдХ рдиिрдо्рди рд╣ैं-

  • рдЕрдиुрднрд╡ों рдХे рд▓िрдП рдЦुрд▓ाрдкрди- рдЬो рд▓ोрдЧ рдЗрд╕ рдХाрд░рдХ рдкрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рдЕंрдХ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं рд╡े рдХрд▓्рдкрдиाрд╢ीрд▓, рдЙрдд्рд╕ुрдХ, рдирдП рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрджाрд░рддा рдПрд╡ं рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдкों рдоें рдЕрднिрд░ुрдЪि рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд, рдХрдо рдЕंрдХ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рдЕрдирди्рдордпрддा рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। –
  • рдмрд╣िрд░्рдоुрд░्рдЦрддा- рдпрд╣ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдЙрди рд▓ोрдЧों рдоें рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै рдЬिрдирдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдХ्рд░िрдпрддा, рдЖрдЧ्рд░рд╣िрдд, рдмрд░्рд╣िрдЧрдорди, рдмाрддूрдиीрдкрди рдФрд░ рдЖрдоोрдж-рдк्рд░рдоोрдж рдХे рдк्рд░рддि рдкрд╕ंрджрдЧी рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдРрд╕े рд▓ोрдЧ рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬो рд╢рд░्рдоीрд▓े рдФрд░ рд╕ंрдХोрдЪी рд╣ोрддे рд╣ैं।
  • рд╕рд╣рдорддिрд╢ीрд▓рддा- рдпрд╣ рдХाрд░рдХ рд▓ोрдЧों рдХी рдЙрди рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХो рдмрддाрддा рд╣ै рдЬिрдирдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рдиे, рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХрд░рдиे, рдоैрдд्рд░ीрдкूрд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиे, рджेрдЦрднाрд▓ рдХрд░рдиे рдПрд╡ं рдкोрд╖рдг рдХрд░рдиे рдЬैрд╕े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рд╡े рд▓ोрдЧ рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬो рдЖрдХ्рд░ाрдордХ рдФрд░ рдЖрдд्рдо-рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।
  • рддंрдд्рд░िрдХाрддाрдк- рдЗрд╕ рдХाрд░рдХ рдкрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рдЕंрдХ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рд╕ांрд╡ेрдЧिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЕрд╕्рдеिрд░, рдкрд░ेрд╢ाрди, рднрдпрднीрдд, рджुःрдЦी, рдЪिрдб़рдЪिрдб़े рдФрд░ рддрдиाрд╡рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд▓ोрдЧ рд╕ुрд╕рдоाрдпोрдЬिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।
  • рдЕंрддрд░्рд╡िрд╡ेрдХрд╢ीрд▓рддा- рдЗрд╕ рдХाрд░рдХ рдкрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рдЕंрдХ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдЙрди्рдоुрдЦрддा, рдиिрд░्рднрд░рддा, рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡, рджूрд░рджрд░्рд╢िрддा, рдХрд░्рдордарддा рдФрд░ рдЖрдд्рдо-рдиिрдпंрдд्рд░рддा рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд, рдХрдо рдЕंрдХ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдоें рдЖрд╡ेрдЧ рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдпрд╣ рдкंрдЪ-рдХाрд░рдХ рдоॉрдбрд▓ рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдоें рд▓ोрдЧों рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдоॉрдбрд▓ рдЕрдд्рдпंрдд рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдПрд╡ं рднाрд╖ाрдУं рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╡िрд╢ेрд╖рдХों рдХे рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рд╕े рдпрд╣ рдоॉрдбрд▓ рд╕ंрдЧрдд рд╣ै рдФрд░ рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдзिрдпों рд╕े рдХिрдП рдЧрдП рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рднी рдоॉрдбрд▓ рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЕрддрдПрд╡ рдЖрдЬ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдоॉрдбрд▓ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЖрдиुрднрд╡िрдХ рдЙрдкाрдЧрдо рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 12.
рджрдмाрд╡ рдХे рд▓рдХ्рд╖рдгों рддрдеा рд╕्рд░ोрддों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рджрдмाрд╡ рдХे рд▓рдХ्рд╖рдг- рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рджрдмाрд╡ рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпा рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдкाрд▓рди-рдкोрд╖рдг рддрдеा рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрдиुрднрд╡ों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рджрдмाрд╡ рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдк्рд░рддिрд░ूрдк рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЕрддः рдЪेрддाрд╡рдиी рджेрдиे рд╡ाрд▓े рд╕ंрдХेрдд рддрдеा рдЙрдирдХी рддीрд╡्рд░рддा рднी рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै। рд╣рдордоें рд╕े рдХुрдЫ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиी рджрдмाрд╡ рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рдкрд╣рдЪाрдирддे рд╣ैं рддрдеा рдЕрдкрдиे рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХी рдЧंрднीрд░рддा рддрдеा рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЕрдерд╡ा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕рдорд╕्рдпा рдХी рдЧрд╣рдирддा рдХा рдЖрдХрд▓рди рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं। рджрдмाрд╡ рдХे рдпे рд▓рдХ्рд╖рдг рд╢ाрд░ीрд░िрдХ, рд╕ंрд╡ेрдЧाрдд्рдордХ рддрдеा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ाрдд्рдордХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдХोрдИ рднी рд▓рдХ्рд╖рдг,рджрдмाрд╡ рдХी рдк्рд░рдмрд▓рддा рдХो рдЬ्рдЮाрдкिрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдпрджि рдиिрд░ाрдХрд░рдг рди рдХिрдпा рдЬाрдП рддो рдЙрд╕рдХे рдЧंрднीрд░ рдкрд░िрдгाрдо рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं।

рджрдмाрд╡ рдХे рд╕्рд░ोрдд- рджрдмाрд╡ рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╕्рд░ोрдд рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं-
(i) рдЬीрд╡рди рдШрдЯрдиाрдПँ- рдЬрдм рд╕े рд╣рдо рдкैрджा рд╣ोрддे рд╣ैं, рддрднी рд╕े рдмрдб़े рдФрд░ рдЫोрдЯे, рдПрдХाрдПрдХ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдФрд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े рдШрдЯिрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣рдоाрд░े рдЬीрд╡рди рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╣рдо рдЫोрдЯे рддрдеा рджैрдиिрдХ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рддो рд╕ीрдЦ рд▓ेрддे рд╣ैं рдХिрди्рддु рдЬीрд╡рди рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдиाрдПँ рджрдмाрд╡рдкूрд░्рдг рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдХ्рдпोंрдХि рд╡े рд╣рдоाрд░ी рджिрдирдЪрд░्рдпा рдХो рдмाрдзिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдерд▓-рдкुрдерд▓ рдордЪा рджेрддी рд╣ैं। рдпрджि рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ी рдХрдИ рдШрдЯрдиाрдПँ рдЪाрд╣े рд╡े рдпोрдЬрдиाрдмрдж्рдз рд╣ों (рдЬैрд╕े-рдШрд░ рдмрджрд▓рдХрд░ рдирдП рдШрд░ рдоें рдЬाрдиा) рдпा рдкूрд░्рд╡ाрдиुрдоाрдиिрдд рди рд╣ो (рдЬैрд╕े-рдХिрд╕ी рджीрд░्рдШрдХाрд▓िрдХ рд╕ंрдмंрдз рдХा рдЯूрдЯ рдЬाрдиा) рдХрдо рд╕рдордп рдЕрд╡рдзि рдоें рдШрдЯिрдд рд╣ोрддी рд╣ैं, рддो рд╣рдоें рдЙрдирдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдоें рдХрдаिрдиाрдИ рд╣ोрддी рд╣ै рддрдеा рд╣рдо рджрдмाрд╡ рдХे рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рд╡ीрдг рд╣ोрддे рд╣ैं।

(ii) рдкрд░ेрд╢ाрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдШрдЯрдиाрдПँ- рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рджрдмाрд╡ों рдХी рдк्рд░рдХृрддि рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬो рдЕрдкрдиे рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдШрдЯрдиे рд╡ाрд▓ी рдШрдЯрдиाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै। рдХोрд▓ाрд╣рд▓рдкूрд░्рдг рдкрд░िрд╡ेрд╢, рдк्рд░рддिрджिрди рдХा рдЖрдиा-рдЬाрдиा, рдЭрдЧрдб़ाрд▓ू рдкрдб़ोрд╕ी, рдмिрдЬрд▓ी-рдкाрдиी рдХी рдХрдоी, рдпाрддाрдпाрдд рдХी рднीрдб़-рднाрдб़ рдЗрдд्рдпाрджि рдРрд╕ी рдХрд╖्рдЯрдк्рд░рдж рдШрдЯрдиाрдПँ рд╣ैं। рдПрдХ рдЧृрд╣рд╕्рд╡ाрдоिрдиी рдХो рднी рдЕрдиेрдХ рдРрд╕ी рдЖрдХрд╕्рдоिрдХ рдХрд╖्рдЯрдк्рд░рдж рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा . рд╣ै। рдХрднी-рдХрднी рдРрд╕ी рдкрд░ेрд╢ाрдиिрдпों рдХा рдмрд╣ुрдд рддрдмाрд╣ीрдкूрд░्рдг рдкрд░िрдгाрдо рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рдЙрди
рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдмाрд╣рд░ी рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдЗрди рдкрд░ेрд╢ाрдиिрдпों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рднी рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рдЗрди рдкрд░ेрд╢ाрдиिрдпों рдХे рдХाрд░рдг рдЬिрддрдиा рд╣ी рдЕрдзिрдХ рджрдмाрд╡ рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै рдЙрддрдиा рд╣ी рдЕрдзिрдХ рдЙрд╕рдХा рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдХुрд╢рд▓-рдХ्рд╖ेрдо рдиिрдо्рди рд╕्рддрд░ рдХा рд╣ोрддा рд╣ै।

(iii) рдЕрднिрдШाрддрдЬ рдШрдЯрдиाрдПँ- рдЗрдирдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЧंрднीрд░ рдШрдЯрдиाрдПँ рдЬैрд╕े-рдЕрдЧ्рдиिрдХांрдб, рд░ेрд▓рдЧाрдб़ी рдпा рд╕рдб़рдХ рджुрд░्рдШрдЯрдиा, рд▓ूрдЯ, рднूрдХंрдк, рд╕ुрдиाрдоी рдЗрдд्рдпाрджि рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдХुрдЫ рд╕рдордп рдмीрдд рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै рддрдеा рдХрднी-рдХрднी рдпे рдк्рд░рднाрд╡ рджुрд╢्рдЪिрддा, рдЕрддीрддाрд╡рд▓ोрдХрди, рд╕्рд╡рдк्рди рддрдеा рдЕंрддрд░्рд╡ेрдзी рд╡िрдЪाрд░ рдЗрдд्рдпाрджि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рддрдд рд░ूрдк рд╕े рдмрдиे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рддीрд╡्рд░ рдЕрднिрдШाрддों рдХे рдХाрд░рдг рд╕ंрдмंрдзों рдоें рднी рддрдиाрд╡ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрдирдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮों рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкрдб़ рд╕рдХрддी рд╣ै, рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЬрдм рд╡े рдШрдЯрдиा рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдорд╣ीрдиों рддрдХ рд╕рддрдд् рд░ूрдк рд╕े рдмрдиे рд░рд╣ें।

рдк्рд░рд╢्рди 13.
рджрдмाрд╡ рд╢рдм्рдж рд╕े рдЖрдкрдХा рдХ्рдпा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै? рджрдмाрд╡ рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рджрдмाрд╡ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдХे рд╢рдм्рдж рд╕्рдЯ्рд░ेрд╕ (Stress) рдХी рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рддि, рд▓ैрдЯिрди рд╢рдм्рдж ‘рд╕्рдЯ्рд░िрдХ्рдЯрд╕’ (Strictus) рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рддंрдЧ рдпा рд╕ंрдХीрд░्рдг, рддрдеा ‘рд╕्рдЯ्рд░िрди्рдЧрд░’ (Stringer) рдЬो рдХ्рд░िрдпाрдкрдж рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХрд╕рдиा, рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рдоूрд▓ рд╢рдм्рдж рдЕрдиेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рджрдмाрд╡ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рдоांрд╕рдкेрд╢िрдпों рддрдеा рд╢्рд╡рд╕рди рдХी рдХрд╕ाрд╡рдЯ рддрдеा рд╕ंрдХुрдЪрди рдХी рдЖंрддрд░िрдХ рднाрд╡рдиाрдУं рдХो рдк्рд░рддिрдмिंрдмिрдд рдХрд░рдиा рд╣ै। рдк्рд░ाрдп: рджрдмाрд╡ рдХो рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХी рдЙрди рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднी рд╕рдордЭाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рд╡िрдШрдЯрдирдХाрд░ी рд╣ोрддी рд╣ैं। рджрдмाрд╡рдХाрд░рдХ рд╡े рдШрдЯрдиाрдПँ рд╣ैं рдЬो рд╣рдоाрд░े рд╢рд░ीрд░ рдоें рджрдмाрд╡ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддी рд╣ैं। рдпे рд╢ोрд░, рднीрдб़,рдЦрд░ाрдм рд╕ंрдмंрдз рдпा рд░ोрдЬ рд╕्рдХूрд▓ рдЕрдерд╡ा рджрдл्рддрд░ рдЬाрдиे рдХी рдШрдЯрдиाрдПँ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं।

рджрдмाрд╡ рдХाрд░рдг рддрдеा рдк्рд░рднाрд╡ рджोрдиों рд╕े рд╕ंрдмрдж्рдз рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै рддрдеाрдкि рджрдмाрд╡ рдХा рдпрд╣ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдн्рд░ांрддि рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╣ेंрд╕ рд╕ेрд▓्рдпे (Hans Selye), рдЬो рдЖрдзुрдиिрдХ рджрдмाрд╡ рд╢ोрдз рдХे рдЬрдирдХ рдХрд╣े рдЬाрддे рд╣ैं, рдиे рджрдмाрд╡ рдХो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдпрд╣ “рдХिрд╕ी рднी рдоाँрдЧ рдХे рдк्рд░рддि рд╢рд░ीрд░ рдХी рдЕрд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпा рд╣ै”

рдЕрд░्рдеाрдд рдЦрддрд░े рдХा рдХाрд░рдг рдЪाрд╣े рдЬो рднी рд╣ो рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рд╕рдоाрди рд╢рд░ीрд░ рдХ्рд░िрдпाрдд्рдордХ рдк्рд░рддिрд░ूрдк рд╕े рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпा рдХрд░ेрдЧा। рдЕрдиेрдХ рд╢ोрдзрдХрд░्рддा рдЗрд╕ рдкрд░िрднाрд╖ा рд╕े рд╕рд╣рдордд рдирд╣ीं рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдЙрдирдХा рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ै рдХि рджрдмाрд╡ рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпा рдЙрддрдиी рд╕ाрдоाрди्рдп рддрдеा рдЕрд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрддрдиा рд╕ेрд▓्рдпे рдХा рдордд рд╣ै। рднिрди्рди-рднिрди्рди рджрдмाрд╡рдХाрд░рдХ рджрдмाрд╡ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдХे рднिрди्рди-рднिрди्рди рдк्рд░рддिрд░ूрдк рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдПрд╡ं рднिрди्рди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं। рд╣рдордоें рд╕े рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдХो рдЕрдкрдиी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦेрдЧा рдФрд░ рдоाँрдЧों рддрдеा рдЙрдирдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдХी рд╣рдоाрд░ी рдХ्рд╖рдорддा рдХा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рдг рд╣ी рдпрд╣ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░ेрдЧा рдХि рд╣рдо рджрдмाрд╡ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं рдЕрдерд╡ा рдирд╣ीं।

рджрдмाрд╡ рдХोрдИ рдРрд╕ी рдШрдЯрдХ рдирд╣ीं рд╣ै рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рднीрддрд░ рдпा рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдоें рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмрдЬाрдп, рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рддрдд рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╕рди्рдиिрд╣िрдд рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгों рдоें рдХाрд░्рдп рд╕ंрдкाрджрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрди рд╕ंрдШों рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рдЙрдирд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд╡िрднिрди्рди рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рджрдмाрд╡ рдПрдХ рдЧрдд्рдпाрдд्рдордХ. рдоाрдирд╕िрдХ/рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕рдорд╕्рдеिрддि рдХो рд╡िрдШрдЯिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдпा рдПрдХ рдРрд╕ा рдЕрд╕ंрддुрд▓рди рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕ рдЕрд╕ंрддुрд▓рди рдХे рд╕рдоाрдзाрди рдЕрдерд╡ा рд╕рдорд╕्рдеिрддि рдХो рдкुрдиःрд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै।
Bihar Board 12th Psychology Important Questions Long Answer Type Part 5 1

рдк्рд░рд╢्рди 14.
рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдХाрд░्рдпों рдкрд░ рджрдмाрд╡ рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдХाрд░्рдпों рдкрд░ рджрдмाрд╡ рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ै-
(i) рд╕ंрд╡ेрдЧाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡-рд╡े рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬो рджрдмाрд╡рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдк्рд░ाрдп: рдЖрдХрд╕्рдоिрдХ рдорди:рд╕्рдеिрддि рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рд╕рдирдХी рдХी рддрд░рд╣ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд╡े рдкрд░िрд╡ाрд░ рддрдеा рдоिрдд्рд░ों рд╕े рд╡िрдоुрдЦ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдХुрдЫ рд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдЗрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдПрдХ рджुрд╢्рдЪрдХ्рд░ рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдоें рдХрдоी рд╣ोрддी рд╣ै рддрдеा рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдлिрд░ рдФрд░ рднी рдЧंрднीрд░ рд╕ंрд╡ेрдЧाрдд्рдордХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ैं । рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП, рджुрд╢्рдЪिрддा рддрдеा рдЕрд╡рд╕ाрдж рдХी рднाрд╡рдиाрдПँ, рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рддрдиाрд╡ рдоें рд╡ृрдж्рдзि, рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рддрдиाрд╡ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рддрдеा рдЖрдХрд╕्рдоिрдХ рдорди:рд╕्рдеिрддि рдкрд░िрд╡рд░्рддрди।

(ii) рд╢рд░ीрд░-рдХ्рд░िрдпाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡-рдЬрдм рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдпा рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рджрдмाрд╡ рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╢рд░ीрд░ рдкрд░ рдХ्рд░िрдпाрд╢ीрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं рддो рд╢рд░ीрд░ рдоें рдХुрдЫ рд╣ाрд░्рдоोрди, рдЬैрд╕े-рдПрдб्рд░िрдирд▓ीрди рддрдеा рдХॉрд░्рдЯिрд╕ोрд▓ рдХा рд╕्рд░ाрд╡ рдмрдв़ рдЬाрддा рд╣ै। рдпे рд╣ाрд░्рдоोрди рд╣ृрджрдпрдЧрддि, рд░рдХ्рддрдЪाрдк рд╕्рддрд░, рдЪрдпाрдкрдЪрдп рддрдеा рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं। рдЬрдм рд╣рдо рдеोрдбे рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП рджрдмाрд╡рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ों рддो рдпे рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрдПँ рдХुрд╢рд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддी рд╣ैं, рдХिрди्рддु рджीрд░्рдШрдХाрд▓िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдпрд╣ рд╢рд░ीрд░ рдХो рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдиुрдХрд╕ाрди рдкрд╣ुंрдЪा рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдПрдкिрдиेрдлрд░ीрди рддрдеा рдиॉрд░рдПрдкिрдиेрдлрд░ीрди рдЫोрдб़рдиा, рдкाрдЪрдХ-рддंрдд्рд░ рдХी рдзीрдоी рдЧрддि, рдлेрдлрдб़ों рдоें рд╡ाрдпुрдоाрд░्рдЧ рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░, рд╣ृрджрдпрдЧрддि рдоें рд╡ृрдж्рдзि рддрдеा рд░рдХ्рдд рд╡ाрд╣िрдХाрдУं рдХा рд╕िрдХुрдб़рдиा, рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╢рд░ीрд░ рдХ्рд░िрдпाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡ों рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं।

(iii) рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡-рдпрджि рджрдмाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рджाрдм (рдк्рд░ेрд╢рд░) рдиिрд░ंрддрд░ рд░ूрдк рд╕े рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै рддो рд╡्рдпрдХ्рддि рдоाрдирд╕िрдХ рдЕрддिрднाрд░ рд╕े рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрдЪ्рдЪ рджрдмाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдд्рдкрди्рди рдпрд╣ рдкीрдб़ा, рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдаोрд╕ рдиिрд░्рдгрдп рд▓ेрдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдХो рддेрдЬी рд╕े рдШрдЯ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдШрд░ рдоें, рдЬीрд╡िрдХा рдоें, рдЕрдерд╡ा рдХाрд░्рдп рд╕्рдеाрди рдоें рд▓िрдП рдЧрдП рдЧрд▓рдд рдиिрд░्рдгрдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рддрд░्рдХ-рд╡िрддрд░्рдХ, рдЕрд╕рдлрд▓рддा, рд╡िрдд्рддीрдп рдШाрдЯा, рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдиौрдХрд░ी рдХी рдХ्рд╖рддि рднी рдЗрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдПрдХाрдЧ्рд░рддा рдоें рдХрдоी рддрдеा рди्рдпूрдиीрдХृрдд рдЕрд▓्рдкрдХाрд▓िрдХ рд╕्рдоृрддि рдХ्рд╖рдорддा рднी рджрдмाрд╡ рдХे . рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं।

(iv) рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡-рджрдмाрд╡ рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣рдоाрд░े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдкрд░ рдХрдо рдкौрд╖्рдЯिрдХ рднोрдЬрди рдХрд░рдиे, рдЙрдд्рддेрдЬिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдкрджाрд░्рдеों, рдЬैрд╕े рдХेрдлीрди рдХो рдЕрдзिрдХ рд╕ेрд╡рди рдПрд╡ं рд╕िрдЧрд░ेрдЯ, рдордж्рдп рддрдеा рдЕрди्рдп рдФрд╖рдзिрдпों; рдЬैрд╕े-рдЙрдкрд╢ाрдордХों рдЗрдд्рдпाрджि рдХे рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ेрд╡рди рдХрд░рдиे рдоें рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрдкрд╢ाрдордХ рдФрд╖рдзिрдпाँ рд╡्рдпрд╕рди рдмрди рд╕рдХрддी рд╣ैं рддрдеा рдЙрдирдХे рдЕрди्рдп рдк्рд░рднाрд╡ рднी рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े-рдПрдХाрдЧ्рд░рддा рдоें рдХрдаिрдиाрдИ, рд╕рдорди्рд╡рдп рдоें рдХрдоी рддрдеा рдШूрд░्рдгी рдпा рдЪрдХ्рдХрд░ рдЖ рдЬाрдиा। рджрдмाрд╡ рдХे рдХुрдЫ рдаेрда рдпा рдк्рд░ाрд░ूрдкी рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡, рдиिрдж्рд░ा-рдк्рд░рддिрд░ूрдкों рдоें рд╡्рдпाрдШाрдд, рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрддा рдоें рд╡्рдпाрдШाрдд, рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрддा рдоें рд╡ृрдж्рдзि рддрдеा рдХाрд░्рдп рдиिрд╖्рдкाрджрди рдоें рд╣्рд░ाрд╕ рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 15.
рд╡िрднिрди्рди рдЬीрд╡рди рдХौрд╢рд▓ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП। рдЗрди рдЬीрд╡рди рдХौрд╢рд▓ों рд╕े рдЬीрд╡рди рдХी рдЪुрдиौрддिрдпों рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдоें рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдорджрдж рдоिрд▓рддी рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░:
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЬीрд╡рди-рдХौрд╢рд▓ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬीрд╡рди рдХी рдЪुрдиौрддिрдпों рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдоें рдорджрдж рдоिрд▓рддी рд╣ै-
(i)рдЖрдЧ्рд░рд╣िрддा- рдЖрдЧ्рд░рд╣िрддा рдПрдХ рдРрд╕ा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдпा рдХौрд╢рд▓ рд╣ै рдЬो рд╣рдоाрд░ी рднाрд╡рдиाрдУं, рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं, рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рддрдеा рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рд╕ुрд╕्рдкрд╖्рдЯ рддрдеा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕рдкूрд░्рдг рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдг рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдРрд╕ा рдпोрдЧ्рдпрддा рд╣ै рдХि рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рдХे рдиिрд╡ेрджрди рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиा, рдХिрд╕ी рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдмिрдиा рдЖрдд्рдордЪेрддрдиा рдХे рдЕрдкрдиे рдордд рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиा рдпा рдлिрд░ рдЦुрд▓рдХрд░ рдРрд╕े рд╕ंрд╡ेрдЧों; рдЬैрд╕े-рдк्рд░ेрдо, рдХ्рд░ोрдз рдЗрдд्рдпाрджि рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрджि рдХोрдИ рдЖрдЧ्рд░рд╣ी рд╣ैं рддो рдЙрд╕рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рдЖрдд्рдо-рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдПрд╡ं рдЖрдд्рдо-рд╕рдо्рдоाрди рддрдеा рдЕрдкрдиी рдЕрд╕्рдоिрддा рдХी рдПрдХ рдЕрдЯूрдЯ рднाрд╡рдиा рд╣ोрддी рд╣ै।

(ii) рд╕рдордп рдк्рд░рдмंрдзрди- рдХोрдИ рдЕрдкрдиा рд╕рдордп рдЬैрд╕े рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рддा рд╣ै рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै । рд╕рдордп рдХा рдк्рд░рдмंрдзрди рддрдеा рдк्рд░рдд्рдпाрдпोрдЬिрдд рдХрд░рдиा рд╕ीрдЦрдиे рд╕े, рджрдмाрд╡-рдоुрдХ्рдд рд╣ोрдиे рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд▓ाрдиा рд╣ै । рд╕рдордп рджрдмाрд╡ рдХрдо рдХрд░рдиे рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рддрд░ीрдХा, рд╕рдордп рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рдг рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд▓ाрдиा рд╣ै । рд╕рдордп рдк्рд░рдмंрдзрди рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдиिрдпрдо рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╣рдо рдЬिрди рдХाрд░्рдпों рдХो рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджेрддे рд╣ैं, рдЙрдирдХा рдкрд░िрдкाрд▓рди рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдордп рд▓рдЧाрдПँ рдпा рдЙрди рдХाрд░्рдпों рдХो рдХрд░рдиे рдоें рдЬो рд╣рдоाрд░े рд▓рдХ्рд╖्рдп рдк्рд░ाрдк्рддि рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ों। рд╣рдоें рдЕрдкрдиे рдЬाрдирдХाрд░िрдпों рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХा рдмोрдз рд╣ो рддрдеा рдХाрд░्рдп рдХो рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕рдордпाрд╡рдзि рдоैं рдХрд░ें । рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╣рдо рдХ्рдпा рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рддрдеा рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдоें рдЗрди рджोрдиों рдмाрддों рдоें рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рд╕рдХें, рдЗрди рдкрд░ рд╕рдордп рдк्рд░рдмंрдзрди рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै।

(iii) рд╕рд╡िрд╡ेрдХ рдЪिंрддрди- рджрдмाрд╡ рд╕ंрдмंрдзी рдЕрдиेрдХ. рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рд╡िрдХृрдд рдЪिंрддрди рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ैं। рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЪिंрддрди рдФрд░ рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рдиे рдХे рддрд░ीрдХों рдоें рдШрдиिрд╖्рда рд╕ंрдмंрдз рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬрдм рд╣рдо рджрдмाрд╡ рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рд╣рдоें рдЕंрдд:рдиिрд░्рдоिрдд рд╡рд░्рдгाрдд्рдордХ рдЕрднिрдирддि рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╣рдоाрд░ा рдз्рдпाрди рднूрддрдХाрд▓ рдХे рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╡िрдЪाрд░ों рддрдеा рдк्рд░рддिрдоाрдУं рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рдЬो рд╣рдоाрд░े рд╡рд░्рддрдоाрди рддрдеा рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рдг рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै । рд╕рд╡िрд╡ेрдХ рдЪिंрддрди рдХे рдХुрдЫ рдиिрдпрдо рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं рдЕрдкрдиे рд╡िрдХृрдд рдЪिंрддрди рддрдеा рдЕрд╡िрд╡ेрдХी рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рдХो рдЪुрдиौрддी рджेрдиा, рд╕ंрднाрд╡िрдд рдЕंрддрд░्рд╡ेрдзी рджुрд╢्рдЪिрддा рдЙрдд्рддेрдЬрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдорди рд╕े рдиिрдХाрд▓рдиा рддрдеा рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдХрдерди рдХрд░рдиा।

(iv) рд╕ंрдмंрдзों рдоें рд╕ुрдзाрд░- рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдг рд╕рджृрдв рдФрд░ рд╕्рдеाрдпी рд╕ंрдмंрдзों рдХी рдХुंрдЬी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рддीрди рдЕрдд्рдпाрд╡рд╢्рдпрдХ рдХौрд╢рд▓ рдиिрд╣िрдд рд╣ैं-рд╕ुрдирдиा рдХि рджूрд╕рд░ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХ्рдпा рдХрд╣ рд░рд╣ा рд╣ै, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиा рдХि рдХोрдИ рдХैрд╕ा рд╕ोрдЪрддा рд╣ै рдФрд░ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рджूрд╕рд░ों рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдФрд░ рдорддों рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░рдиा рдЪाрд╣े рд╡े рд╕्рд╡рдпं рдЙрд╕рдХे рдЕрдкрдиे рд╕े рднिрди्рди рд╣ों। рдЗрд╕рдоें рд╣рдоें рдЕрдиुрдЪिрдд рдИрд░्рд╖्рдпा рдФрд░ рдиाрд░ाрдЬрдЧीрдпुрдХ्рдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕े рджूрд░ рд░рд╣рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ोрддी рд╣ै।

(v) рд╕्рд╡рдпं рдХी рджेрдЦрднाрд▓- рдпрджि рд╣рдо рд╕्рд╡рдпं рдХो рд╕्рд╡рд╕्рде, рджुрд░ुрд╕्рдд рддрдеा рд╡िрд╢्рд░ांрдд рд░рдЦрддे рд╣ैं рддो рд╣рдоें рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рджрдмाрд╡ों рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдПрд╡ं рд╕ांрд╡ेрдЧिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рддैрдпाрд░ рд░рд╣рддे рд╣ैं। рд╣рдоाрд░े рд╢्рд╡рд╕рди рдХा рдк्рд░рддिрд░ूрдк рд╣рдоाрд░ी рдоाрдирд╕िрдХ рддрдеा рд╕ांрд╡ेрдЧिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХो рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЬрдм рд╣рдо рджрдмाрд╡рдЧ्рд░рд╕्рдд рдЕрдерд╡ा рджुрд╢्рдЪिрддिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рддो рд╣рдоाрд░ा рд╢्рд╡рд╕рди рдФрд░ рддेрдЬ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдмीрдЪ-рдмीрдЪ рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЖँрд╣ें рднी рдиिрдХрд▓рддी рд░рд╣рддी рд╣ैं। рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡िрд╢्рд░ांрдд рд╢्рд╡рд╕рди рдоंрдж, рдордз्рдпрдкрдЯ рдпा рдбाрдпрдл्рд░рдо, рдЕрд░्рдеाрдд рд╕ीрдиा рдФрд░ рдЙрджрд░ рдЧुрд╣िрдХा рдХे рдмीрдЪ.рдПрд╡ं рдЧुंрдмрджрдХाрд░ рдкेрд╢ी рд╕े рдЙрджрд░-рдХेंрдж्рд░िрдд рд╢्рд╡рд╕рди рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгी рджрдмाрд╡, рдЬैрд╕े-рд╢ेрд░, рдк्рд░рджूрд╖рдг, рджिрдХ् рдк्рд░рдХाрд░, рд╡рд░्рдг рдЗрдд्рдпाрджि рд╕рдм рд╣рдоाрд░ी рдорди:рд╕्рдеिрддि рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЗрдирдХा рдиिрд╢्рдЪिрдд рдк्рд░рднाрд╡ рджрдмाрд╡ рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдХी рд╣рдоाрд░ी рдХ्рд╖рдорддा рддрдеा рдХुрд╢рд▓-рдХ्рд╖ेрдо рдкрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै।

Previous Post Next Post