Bihar Board 12th Psychology Important Questions Short Answer Type Part 3

Bihar Board 12th Psychology Important Questions Short Answer Type Part 3

рдк्рд░рд╢्рди 1.
рдк्рд░рддिрдмрд▓ рдХी рд╕рдоाрдпोрдЬी рдк्рд░рд╡िрдзि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ंрд╡ेрдЧ рдЙрди्рдоुрдЦी рдЙрдкाрдп рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдпрд╣ рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд░ोрдЧ рдФрд░ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрд▓्рд╕рд░, рдЙрдЪ्рдЪ рд░рдХ्рддрдЪाрдк, рд╣ृрджрдп рд░ोрдЧ, рдордзुрдоेрд╣ рдФрд░ рдХैंрд╕рд░ рдЬैрд╕ी рдЧंрднीрд░ рдмीрдоाрд░ी рднी рдХрдб़े рджрдмाрд╡ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХे рдХाрд░рдг рджрдмाрд╡ рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рдЕрддрдПрд╡ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рджूрд╕рд░ी рд╕ंрд╕्рдеाрдПँ, рджрдл्рддрд░ рдПрд╡ं рд╕рдоुрджाрдп рдЙрди рддрдХрдиीрдХों рдХो рдЬाрдирдиे рд╣ेрддु рдЙрдд्рд╕ुрдХ рд╣ैं рдЬिрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рджрдмाрд╡ рдХा рдк्рд░рдмंрдзрди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдЗрдирдоें рд╕े рдХुрдЫ рддрдХрдиीрдХें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं

  1. рд╡िрд╢्рд░ाрдо рдХी рддрдХрдиीрдХें।
  2. рдЬैрд╡ рдк्рд░рддिрдк्рд░ाрдк्рддि рдпा рдмाрдпोрдлीрдбрдмैрдХ рддрдХрдиीрдХ।
  3. рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рдоाрдирд╕-рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг।
  4. рдз्рдпाрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ।
  5. рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ाрдд्рдордХ рддрдХрдиीрдХें।
  6. рд╡्рдпाрдпाрдо рддрдеा рдпोрдЧ।

рдк्рд░рд╢्рди 2.
рдЕрд╕ाрдоाрди्рдпрддा рдХा рдордиोрдЧрддिрдХी рдоॉрдбрд▓ рдХ्рдпा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░:
рдордиोрдЧрддिрдХ рдк्рд░рддिрд░ूрдк(Psychodynamicmodel)-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╣ो рдЕрдерд╡ा рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдЖंрддрд░िрдХ рдордиोрд╡िрдЪाрд░ों рдПрд╡ं рд╢рдХ्рддिрдпों рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдк्рд░рддि рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рдЪेрддрди рд░ूрдк рд╕े рдЕрдирднिрдЬ्рдЮ рд░рд╣рддा рд╣ै। рдордиोрдЧрддिрдХ рдоॉрдбрд▓ рдоें рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдл्рд░ॉрдпрдб рдиे рдХрд╣ा рдХि рддीрди рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдоूрд▓ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдПँ, рдЕंрддрд░्рдиाрдж рддрдеा рдЖрд╡ेрдЧ (рдЗрджрдо् рдпा рдЗрдж), рддाрд░्рдХिрдХ рдЪिंрддрди (рдЕрд╣рдо्) рддрдеा рдиैрддिрдХ рдоाрдирдХ (рдкрд░ाрд╣рдо्)। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдл्рд░ॉрдпрдб рдиे рдоाрдиा рд╣ै рдХि рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЕрдЪेрддрди рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдоाрдирд╕िрдХ рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ों рдХी рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рд╕ंрдмंрдз рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдмाрд▓्рдпाрд╡рд╕्рдеा рдпा рд╢ैрд╢рд╡ाрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ोрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 3.
рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдХाрд░्рдпों рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдкрд░ рдЕрд▓्рдХोрд╣ॉрд▓ рдХे рдмुрд░े рдк्рд░рднाрд╡ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╢рд░ाрдм рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХे рд╕ंрдЪाрд░ рд░ाрд╕्рддे рдХे рд╕ाрде рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рд▓рдЧ рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдХाрдо рдХрд░рддा рд╣ै рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЗрди рдЕрд╡рд░ोрдзों рдоूрдб рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдмрджрд▓ा рдФрд░ рдпрд╣ рдХрдаिрди рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рд╕ोрдЪрдиे рдФрд░ рд╕рдорди्рд╡рдп рдХे рд╕ाрде рд╕्рдеाрдиांрддрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╢рд░ाрдм рдХा рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं-(рдХ) рдиींрдж рдкैрдЯрд░्рди рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, (рдЦ) рдорди рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди,(рдЧ) рдЕрд╡рд╕ाрдж, рдЪिंрддा рдФрд░ рдЕрди्рдп рдоाрдирд╕िрдХ рд░ोрдЧों рдХी рд╕्рдеिрддि, (рдШ) рдРрд╕े рдЫोрдЯा рдз्рдпाрди рдЕрд╡рдзि рдФрд░ рд╕рдорди्рд╡рдп рдХे рд╕ाрде рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡। рд╢рд░ाрдм рдХे рдЕрди्рдп рдЬ्рдЮाрдд рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рдЪिंрддा, рдЖрддंрдХ рд╡िрдХाрд░, рдорддिрдн्рд░рдо, рдн्рд░рдо рдФрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рд╡िрдХाрд░ों рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рдмрд╣ुрдд рдЬ्рдпाрджा рдкीрдиे рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрд░рдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХो рдХрдордЬोрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЖрдкрдХे рд╢рд░ीрд░ рдХी рдмीрдоाрд░ी рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдЖрд╕ाрди рд▓рдХ्рд╖्рдп рдмрдиा рд░рд╣ी рд╣ै। рд╢ोрдз рд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рд▓ंрдмे рд╕рдордп рддрдХ рд╢рд░ाрдм рдХे рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ेрд╡рди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдЕрд╡рд╕ाрджрдЧ्рд░рд╕्рддрддा рд╡िрдХाрд░ рдХा рдХाрд░рдг рдмрдирддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 4.
рдЧрд░ीрдмी рддрдеा рд╡ंрдЪрдиा рдоें рдЕंрддрд░ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡ंрдЪрди рддрдеा рдЧрд░ीрдмी рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рдЕंрддрд░ рд╣ै рдХि рд╡ंрдЪрди рдЙрд╕ рджрд╢ा рдХो рд╕ंрджрд░्рднिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХी рдХोрдИ рдоूрд▓्рдпрд╡ाрди рд╡рд╕्рддु рдЦो рдЧрдИ рд╣ै рддрдеा рдЙрд╕े рд╡рд╣ рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд╡рд╣ рдпोрдЧ्рдп рдеा। рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдиिрд░्рдзрдирддा рдХा рдЕрд░्рде рдРрд╕े рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдХрдоी рд╣ै рдЬो рдЬीрд╡िрдХा рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рд╡ंрдЪрди рдоें рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпрд╣ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡्рдпрдХ्рддि рдРрд╕ा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै рдпा рд╕ोрдЪрддा рд╣ै рдХि рдЬो рднी рдХुрдЫ рдЙрд╕рдХे рдкाрд╕ рд╣ै рд╡рд╣ рдЙрд╕рд╕े рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд╣ै рдЬो рдЙрд╕рдХो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдиिрд░्рдзрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рджрд╢ा рдФрд░ рднी рдмुрд░ी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдпрджि рд╡े рдиिрд░्рдзрдирддा рдХे рд╕ाрде рд╡ंрдЪрди рдХा рднी рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं।

рдиिрд░्рдзрдирддा рддрдеा рд╡ंрдЪрди рджोрдиों рдХा рд╣ी рд╕ंрдмंрдз рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрд╕ुрд╡िрдзा рд╕े рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рд╡рд╣ рд╕्рдеिрддि рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд╕рдоाрдЬ рдХे рдХुрдЫ рд╡рд░्рдЧों рдХो рдЙрди рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдирд╣ीं рдХрд░рдиे рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╢ेрд╖ рд╡рд░्рдЧों рдХे рд╡्рдпрдХ्рддि рдХрд░рддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 5.
рд╕ाрдоाрди्рдп рдХौрд╢рд▓ рддрдеा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдХौрд╢рд▓ рдоें рдХ्рдпा рдЕंрддрд░ рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ाрдоाрди्рдп рдХौрд╢рд▓ рдоूрд▓рддः рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХे рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЬिрд╕рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХो рд╣ोрддी рд╣ै рдЪाрд╣े рд╡े рдХिрд╕ी рднी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ рдХ्рдпों рдирд╣ीं। рдЦाрд╕рдХрд░ рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпी рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬैрд╕े-рдиैрджाрдиिрдХ, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рд╕рд▓ाрд╣рдХाрд░ рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ों рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдХौрд╢рд▓ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдХौрд╢рд▓ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдХिрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╕े рд╣ै рдЬैрд╕े-рдиैрджाрдиिрдХ рд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЪिрдХिрдд्рд╕ाрдкрд░рдХ рддрдХрдиीрдХों, рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдПрд╡ं рдкрд░ाрдорд░्рд╢ рдоें рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ें।

рдк्рд░рд╢्рди 6.
рдмुрдж्рдзि рдФрд░ рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдоें рднेрдж рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдмुрдж्рдзि рдФрд░ рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рднेрдж рд╣ै
(i) рдмुрдж्рдзि-рдмुрдж्рдзि рдХा рдЖрд╢рдп рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХो рд╕рдордЭрдиे, рд╕рд╡िрд╡ेрдХ рдЪिंрддрди рдХрд░рдиे рддрдеा рдХिрд╕ी рдЪुрдиौрддी рдХे рд╕ाрдордиे рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рдк्рд░рднाрд╡ी рдвंрдЧ рд╕े рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдХी рд╡्рдпाрдкрдХ рдХ्рд╖рдорддा рд╕े рд╣ै। рдмुрдж्рдзि рдкрд░ीрдХ्рд╖рдгों рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рд╕рдХ्рд╖рдорддा рддрдеा рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рд▓ाрдн рдЙрдаाрдиे рдХी рдпोрдЧ्рдпрддा рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рдХрдо рдмुрдж्рдзि рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрдУं рдоें рдЙрддрдиा рдЕрдЪ्рдЫा рдиिрд╖्рдкाрджрди рдХрд░рдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдирд╣ीं рд░рдЦрддे рдкрд░рди्рддु рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрди्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЙрдирдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХा рд╕ंрдмंрдз рдоाрдд्рд░ рдмुрдж्рдзि рдкрд░ीрдХ्рд╖рдгों рдкрд░ рдЙрдирдХे рдк्рд░ाрдк्рддांрдХों рд╕े рдирд╣ीं рд╣ोрддा।

(ii) рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा-рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдХा рдЕрд░्рде рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдХौрд╢рд▓ों рдХे рдЕрд░्рдЬрди рдХे рд▓िрдП рдЕंрддрд░्рдиिрд╣िрдд рд╕ंрднाрд╡्рдпрддा рд╕े рд╣ै। рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдгों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдпрд╣ рдкूрд░्рд╡рдХрдерди рдХрд░рдиे рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рд╡्рдпрдХ्рддि рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдФрд░ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдкрд░ рдХैрд╕ा рдиिрд╖्рдкाрджрди рдХрд░ рд╕рдХेрдЧा। рдПрдХ рдЙрдЪ्рдЪ рдпांрдд्рд░िрдХ рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рд╡ाрд▓ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХा рдЕрдзिрдХ рд▓ाрдн рдЙрдаाрдХрд░ рдПрдХ рдЕрднिрдпंрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдЪ्рдЫा рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рднाрд╖ा рдХी рдЙрдЪ्рдЪ рдЕрднिрдХ्рд╖рдорддा рд╡ाрд▓े рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рджेрдХрд░ рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рд▓ेрдЦрдХ рдмрдиाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 7.
рдЖрдд्рдорд╕िрдж्рдзि рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЖрдд्рдорд╕िрдж्рдзि рдХा рдЕрд░्рде рдЕрдкрдиे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЕрдиुрднрд╡ों, рд╡िрдЪाрд░ों, рдЪिंрддрди рдПрд╡ं рднाрд╡рдиाрдУं рдХी рд╕рдорд░ । рд╕े рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдпрд╣ी рдЕрдиुрднрд╡ рдПрд╡ं рд╡िрдЪाрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджोрдиों рд╣ी рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 8.
рд╕ांрд╡ेрдЧिрдХ рдмुрдж्рдзि рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░ें। рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рддрдд्рд╡ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ंрд╡ेрдЧाрдд्рдордХ рдмुрдж्рдзि рдХो рд╕ंрд╡ेрдЧाрдд्рдордХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕рдоाрдпोрдЬрди рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЬो рдЬीрд╡рди рдоें рд╕рдлрд▓рддा рдкाрдиे рдоें рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ंрд╡ेрдЧाрдд्рдордХ рдмुрдж्рдзि рдХा рд╕ंрдмंрдз рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдХुрдЫ рдРрд╕े рд╢ीрд▓рдЧुрдгों рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рд╕ंрд╡ेрдЧ рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЕрднिрдпोрдЬрди рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрд╕े рдЕрдкрдиे рд╕ंрд╡ेрдЧों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рд╣ोрддी рд╣ै рддрдеा рджूрд╕рд░ों рдХे рд╕ंрд╡ेрдЧों рдХो рд╕рд╣ी рдвंрдЧ рд╕े рд╕рдордЭрддे рд╣ुрдП рд╕рд╣ी рдвंрдЧ рд╕े рдЕрднिрдпोрдЬрди рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡рд╣ рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрде рдЕрдкрдиे рд╕ंрдмंрдзों рдХो рдк्рд░рдЧाрдв़ рдХрд░рддा рд╣ै।

рд╕ंрд╡ेрдЧाрдд्рдордХ рдмुрдж्рдзि (E.Q.) рд╢рдм्рдж рдХा рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕ैрд▓ोрд╡ी рддрдеा рдоाрдпрд░ (Salovey and Mayer) рдиे 1990 рдоें рдХिрдпा рдеा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕рдХे рдкाँрдЪ рдк्рд░рдоुрдЦ рддрдд्рдд्рд╡ों рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ै-

  1. рдЕрдкрдиे рд╕ंрд╡ेрдЧों рдХो рдкрд╣рдЪाрдирдиा
  2. рдЕрдкрдиे рд╕ंрд╡ेрдЧों рдХो рдк्рд░рдмंрдзрди рдХрд░рдиा
  3. рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рдЕрднिрдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рдиा
  4. рджूрд╕рд░ों рдХे рд╕ंрд╡ेрдЧों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░рдиा
  5. рдЕрди्рддрд░्рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рдиा।

рдк्рд░рд╢्рди 9.
рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдПрд╡ं рдмाрд╣्рдп рд░ूрдк рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╢рдм्рджों рдоें рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдЙрди рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рддрд░ीрдХों рд╕े рд╣ै рдЬिрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдФрд░ рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпा рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рд▓ोрдЧ рд╕рд░рд▓рддा рд╕े рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рд╡े рдХिрд╕ рддрд░ीрдХे рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХुрдЫ рд╕ूрдЪрдХ рд╢рдм्рджों (рдЬैрд╕े-рд╢рд░्рдоीрд▓ा, рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓, рд╢ांрдд, . рдЧंрднीрд░, рд╕्рдлूрд░्рдд рдЖрджि) рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдк्рд░ाрдпः рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпे рд╢рдм्рдж рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рд╡िрднिрди्рди рдШрдЯрдХों рдХो рдЗंрдЧिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдЕрд░्рде рдоें рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдЙрди рдЕрдирди्рдп рдПрд╡ं рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рд╕्рдеिрд░ рдЧुрдгों рд╕े рд╣ै рдЬो рдПрдХ рд╕рдордпाрд╡рдзि рдоें рд╡िрднिрди्рди рд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рдЙрди рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХो рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं рдЬो рдЕрдзिрдХांрд╢ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ोрддी рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 10.
рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЕрдЪेрддрди рдХा рдЕрд░्рде рдмрддाрдЗрдП। рдЕрдерд╡ा, рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЕрдЪेрддрди рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЕрдЪेрддрди рдХाрд░्рд▓ рдЧुंрдЧ (carl Jung) рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╕्рддाрд╡िрдд рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ंрдк्рд░рдд्рдпрдп рд╣ै। рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЕрдЪेрддрди рдоें рдкूрд░े рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХी рдЕрдиुрднूрддिрдпाँ рдЬो рд╣рдорд▓ोрдЧों рдоें рд╕े рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХो рдЕрдкрдиे рдкूрд░्рд╡рдЬों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै, рд╕ंрдЪिрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдРрд╕ी рдЕрдиुрднूрддिрдпाँ рдЖрджिрд░ूрдк (arche types) рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ंрдЪिрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ूрд░्рдп рдХो рджेрд╡рддा рдоाрдирдХрд░ рдкूрдЬा рдХрд░рдиे рдХा рд╡िрдЪाрд░ рд╣рдоें рдЕрдкрдиे рдкूрд░्рд╡рдЬों рд╕े рд╣ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ рд╣ै рдЬो рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЕрдЪेрддрди рдХा рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 11.
рддрдиाрд╡ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХो рдХिрд╕ рдвंрдЧ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡े рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬो рддрдиाрд╡рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдк्рд░ाрдпः рдЖрдХрд╕्рдоिрдХ рдорди:рд╕्рдеिрддि рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рд╕рдирдХी рдХी рддрд░рд╣ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд╡े рдкрд░िрд╡ाрд░ рддрдеा рдоिрдд्рд░ों рд╕े рд╡िрдоुрдЦ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рддрдиाрд╡ рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣рдоाрд░े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдкрд░ рдХрдо рдкौрд╖्рдЯिрдХ рднोрдЬрди рдХрд░рдиे, рдЙрдд्рддेрдЬिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдкрджाрд░्рдеों, рдЬैрд╕े рдХेрдлीрди рдХो рдЕрдзिрдХ рд╕ेрд╡рди рдПрд╡ं рд╕िрдЧрд░ेрдЯ, рдордж्рдп рддрдеा рдЕрди्рдп рдФрд╖рдзिрдпों; рдЬैрд╕े-рдЙрдкрд╢ाрдордХों рдЗрдд्рдпाрджि рдХे рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ेрд╡рди рдХрд░рдиे рдоें рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрдкрд╢ाрдордХ рдФрд╖рдзिрдпाँ рд╡्рдпрд╕рди рдмрди рд╕рдХрддी рд╣ैं рддрдеा рдЙрдирдХे рдЕрди्рдп рдк्рд░рднाрд╡ рднी рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं; рдЬैрд╕े-рдПрдХाрдЧ्рд░рддा рдоें рдХрдаिрдиाрдИ, рд╕рдорди्рд╡рдп рдоें рдХрдоी рддрдеा рдШूрд░्рдгी рдпा рдЪрдХ्рдХрд░ рдЖ рдЬाрдиा। рддрдиाрд╡ рдХे рдХुрдЫ рдаेрда рдпा рдк्рд░ाрд░ूрдкी рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡, рдиिрдж्рд░ा-рдк्рд░рддिрд░ूрдкों рдоें рд╡्рдпाрдШाрдд, рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрддा рдоें рд╡्рдпाрдШाрдд, рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрддा рдоें рд╡ृрдж्рдзि рддрдеा рдХाрд░्рдп рдиिрд╖्рдкाрджрди рдоें рд╣्рд░ाрд╕ рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 12.
рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ рдПрд╡ं рдХुंрдаा рдХा рдк्рд░рддिрдмрд▓ рдХे рд╕्рд░ोрдд рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдж्рд╡рди्рдж्рд╡-рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ рдПрдХ рдРрд╕ा рдк्рд░рдХ्рд░рдо рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдпा рд╕рдоूрд╣ рдпрд╣ рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рдг рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рджूрд╕рд░े рдЙрдирдХे рд╡िрд░ोрдзी рд╣िрддों рдХो рд░рдЦрддे рд╣ैं рдФрд░ рджोрдиों рдкрдХ्рд╖ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХा рдЦंрдбрди рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ рд╕рднी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдШрдЯिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।
рдХंрдаा-рдЬрдм рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рд▓рдХ्рд╖्рдп рдкрд░ рдирд╣ीं рдкрд╣ुँрдЪрддा рд╣ै рддो рдЗрд╕рд╕े рдЙрд╕рдоें рдХुंрдаा рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдХुंрдаा рд╕े рд╡рд╣ рдмाрдзрдХ рд╕्рд░ोрдд рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдХ्рд░ाрдордХрддा рджिрдЦрд▓ाрддा рд╣ै рдкрд░ंрддु рдЬрдм рдмाрдзрдХ рд╕्рд░ोрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕рдмрд▓ рдПрд╡ं рдордЬрдмूрдд рд╣ोрддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдЖрдХ्рд░ाрдордХрддा рддрдеा рд╡ैрд░-рднाрд╡ рдПрдХ рдХрдордЬोрд░ рд╕्рд░ोрдд рдХी рдУрд░ рд╡िрд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рджेрддा рд╣ै рддрдеा рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХे рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣िрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 13.
рд▓ोрдЧो рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд▓ोрдЧो рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдЬिंрджрдЧी рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдж्рд╡ाрд░ा рджрдмाрд╡ рдЧ्рд░рд╕्рдд рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рднी рдЕрд░्рде рдвूँрдврдиे рдХो рд╕ाрд░्рдердХрддा рдкрд░ рдмрд▓ рдбाрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рдЕрд░्рде рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрд░्рде рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рдЖрдзाрд░ рдЬीрд╡рди рдоें рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдХी рдЦोрдЬ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдЕрдЪेрддрди рдоूрд▓ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХा рднंрдбाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै, рдаीрдХ рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдПрдХ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЕрдЪेрддрди рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЬिंрджрдЧी рдХा рдоूрд▓्рдп, рд╕्рдиेрд╣ рддрдеा рд╕ौंрджрд░्рдпाрдд्рдордХ рдЕрднिрдЬ्рдЮрддा рдЖрджि рд╕ंрдЪिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЬрдм рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдпा рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдкрдХ्рд╖ों рд╕े рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдЬुрдб़рддी рд╣ै, рддो рдЙрд╕рд╕े рддंрдд्рд░िрдХाрддाрдкी рджुрд╢्рдЪिрддा рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╣ोрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 14.
рдЖрджिрд░ूрдк рддрдеा рд░ूрдвिрдХृрддि рдоें рдЕंрддрд░ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЖрджि рд░ूрдк-рдЖрджि рд░ूрдк рдПрдХ рдРрд╕ा рдЕрдоूрд░्рддिрдХрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдоूрд╣ рдпा рд╡рд░्рдЧ рд╡िрд╢ेрд╖ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЖрджि рд░ूрдк рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдЧुрдгों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬैрд╕े рдПрдХ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдХा рдЖрджि рд░ूрдк рдПрдХ рдРрд╕ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рдЫाрдд्рд░ों рдХो рдкрдв़ाрддा рд╣ै।
рд░ूрдвिрдХрддि-рд░ूрдвिрдХृрддि рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдХिрд╕ी рд╡рд░्рдЧ рдпा рд╕рдоुрджाрдп рдХे рд▓ोрдЧों рдХे рдмाрд░े рдоें рдкूрд░्рд╡ рд╕्рдеाрдкिрдд рд╕ाрдоाрди्рдп рдк्рд░рдд्рдпाрд╢ाрдУं рддрдеा рд╕ाрдоाрди्рдпीрдХрд░рдг рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े-рд╣िрди्рджू рд╕рдоाрдЬ рдоें рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░ूрдвिрдпुрдХ्рдд рд╣ै рдХि рдЧाрдп рдЙрдирдХी рдоाрддा рд╣ै, рдкрд░ंрддु рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоुрджाрдп рдоें рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рд░ूрдв़िрдпुрдХ्рддि рдирд╣ीं рдкाрдпी рдЬाрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 15.
рдЕрдиुрд░ूрдкрддा рддрдеा рдЕрдиुрдкाрд▓рди рдоें рдЕंрддрд░ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрдиुрд░ूрдкрддा (Conformity)-рдЕрдиुрд░ूрдкрддा рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╡िрдЪाрд░ рдПрд╡ं рдорддों рдХा рдд्рдпाрдЧ рдХрд░рдХे рд╕рдоूрд╣ рджрдмाрд╡ рдХे рд╕ाрдордиे рдЭुрдХ рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рдоूрд╣ рджрдмाрд╡ рдоें рд╕рдоूрд╣ рдХे рдоाрдирдХ (Norms), рдоूрд▓्рдпों (values) рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों рдж्рд╡ाрд░ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдкрд░ рджрдмाрд╡ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े-рдПрдХ 20 рд╡рд░्рд╖ीрдп рдпुрд╡рддी рд╡िрдзрд╡ा рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рдпрджि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоाрдирдХों рдПрд╡ं рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рдХे рджрдмाрд╡ рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдлिрд░ рджोрдмाрд░ा рд╢ाрджी рдирд╣ीं рдХрд░рдиे рдХा рдиिрд╢्рдЪрдп рдХрд░рддी рд╣ै, рддो рд╡рд╣ рдЕрдиुрд░ूрдкрддा рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ोрдЧा।
рдЕрдирдкाрд▓рди(Compliance)-рдЬрдм рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЕрдиुрд░ोрдз рдпा рдиिрд╡ेрджрди рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдЗрд╕े рдЕрдиुрдкाрд▓рди (Compliance) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдиुрдкाрд▓рди рдХे рдЕрдиेрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣рдоाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдоें рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े-рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдЫाрдд्рд░ рдХो рдХрдХ्рд╖ा рдоें рднाрд╖рдг рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ोрдиे рдкрд░ рдоिрд▓рдиे рдХा рдЕрдиुрд░ोрдз рдХрд░рддे рд╣ैं, рдиेрддा рдЬрдирддा рд╕े рдЙрди्рд╣ें рд╡ोрдЯ рджेрдиे рдХा рдЕрдиुрд░ोрдз рдХрд░рддे рд╣ैं, рдкिрддा рдкुрдд्рд░ рдХो рдкрдв़рдиे рдХा рдЕрдиुрд░ोрдз рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЖрджि-рдЖрджि।

рдк्рд░рд╢्рди 16.
рдЕंрддрд░ाрд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕ंрдЪाрд░ рддрдеा рдЕंрддрд░рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕ंрдЪाрд░ рдоें рдЕंрддрд░ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕंрддрд░ाрд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕ंрдЪाрд░ рдЕंрддрд░ाрд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕ंрдЪाрд░, рд╕ंрдЪाрд░ рдХा рд╡ैрд╕ा рд╕्рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे-рдЖрдк рд╕े рдмाрддрдЪीрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдХ рддрдеा рдк्рд░рдоाрдкрдХ рджोрдиों рд╣ी рд╕्рд╡рдпं рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЪिंрддрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ, рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рдиिрд░्рдгрдп рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рддрдеा рд╕्рд╡ рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪрдиा рдЖрджि рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
рдЕंрддрд░рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕ंрдЪाрд░ рдЕंрддрд░рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕ंрдЪाрд░ рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдг рдХा рд╡ैрд╕ा рд╕्рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рджो рдпा рджो рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдг рд╣ोрддा рд╣ै рдпा рдЙрдирдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдгीрдп рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрдордиे-рд╕ाрдордиे рдХा рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдг, рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЪрд░्рдЪा рдЕंрддрд░рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕ंрдЪाрд░ рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 17.
рдмुрдж्рдзि рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдмुрдж्рдзि рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдж्рд╡ाрд░ा рдмुрдж्рдзि рдХी рдоाрдк рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкрдпोрдЧ рдиिрдо्рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдХिрдпाрдЬाрддा рд╣ै-

  • рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें- рдмुрдж्рдзि рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдоें рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рд╕े рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдкрддा рд▓рдЧा рд▓ेрддे рд╣ैं рдХि рд╡рд░्рдЧ рдоें рдХिрддрдиे рддेрдЬ рдмुрдж्рдзि рдХे, рдХिрддрдиे рдФрд╕рдд рдмुрдж्рдзि рдХे рдФрд░ рдХिрддрдиे рдЫाрдд्рд░ рдоंрдж рдмुрдж्рдзि рдХे рдЫाрдд्рд░ рд╣ैं, рдЬिрд╕рд╕े рдкाрда्рдп рд╕ाрдордЧ्рд░ी рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиे рдоें рдЖрд╕ाрдиी рд╣ोрддी рд╣ै।
  • рдмाрд▓ рдиिрд░्рджेрд╢рди рдоें– рдмुрдж्рдзि рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдмुрдж्рдзि рдоाрдкрдХрд░ рдЙрд╕ी рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдЙрди्рд╣ें рдоाрд░्рдЧ рдиिрд░्рджेрд╢िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдзिрдХ рдмुрдж्рдзि рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрде рдХрдо рдмुрдж्рдзि рд╡ाрд▓े рдмрдЪ्рдЪे рд╕рд╣ी рдвंрдЧ рд╕े рд╕рдоाрдпोрдЬрди рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╡े рдоाрдирд╕िрдХ рддрдиाрд╡ рдХे рд╢िрдХाрд░ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं।
  • рдоाрдирд╕िрдХ рджुрд░्рдмрд▓рддा рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдоें- рдоाрдирд╕िрдХ рд░ूрдк рд╕े рджुрд░्рдмрд▓ рдмрдЪ्рдЪे рд╕рдоाрдЬ рдпा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдкрд░ рдмोрдЭ рд╣ोрддे рд╣ैं! рдмुрдж्рдзि рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдж्рд╡ाрд░ा рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░ рд▓ी рдЬाрддी рд╣ै।
  • рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдиिрд░्рджेрд╢рди рдоें- рдмुрдж्рдзि рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдж्рд╡ाрд░ा рдмुрдж्рдзि ,рдоाрдкрдХрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдПрд╡ं рдХिрд╢ोрд░ों рдХी рдмुрдж्рдзि рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдоें рдЬाрдиे рдХा рдиिрд░्рджेрд╢ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рддрдм рдЙрд╕рдоें рдоाрдирд╕िрдХ рд╕ंрддोрд╖ рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдХाрд░्рдп рдоें рд╕рдлрд▓рддा рдоिрд▓рддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 18.
рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рддрдеा рдиिрд░्рдоिрдд рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдоें рдЕंрддрд░ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг- рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдирджिрдпाँ, рдкрд╣ाрдб, рд╡рди рдЖрджि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЖрддे рд╣ैं। рдЬिрд╕े рдк्рд░рдХृрддि рдиे рд╣рдоें рдЙрдкрд╣ाрд░рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоुрдл्рдд рдоें рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рд╣ै।
рдиिрд░्рдоिрдд рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг- рдордиुрд╖्рдп рдЕрдкрдиी рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рд▓िрдП рдирдЧрд░, рдЖрд╡ाрд╕, рдмाрдЬाрд░, рд╕рдб़рдХ, рдХाрд░рдЦाрдиा, рдмाँрдз, рдкाрд░्рдХ рдЖрджि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХрд╣рддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 19.
рддाрджाрдд्рдо्рдп рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░:
рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЕрдзिрдХ рдкрд╕ंрдж рдХрд░рдиे рдпा рд╕рдо्рдоाрди рджेрдиे рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕рдоाрди рд╕рдордЭрдиा рддाрджाрдд्рдо्рдп рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рддाрджाрдд्рдоीрдХрд░рдг рдоें рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддि рдпा рд╕рдоूрд╣ рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдХो рдХिрд╕ी рдмाрд╣рд░ рджрдмाрд╡ рдпा рдбрд░ рд╕े рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕े рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рд╣ी рдПрдХ рдЕंрд╢ рдоाрдирдХрд░ рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫा рд╕े рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै। рдПрдХ рд░ोрдЧी рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдХे рд╕ाрде рддाрджाрдд्рдоीрдХрд░рдг рдХрд░ рд╡ैрд╕ा рд╣ी рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдЬैрд╕ा рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдЙрд╕े рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд╣рддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 20.
рдЕंрддрд░рд╕рдоूрд╣ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕंрддрд░ рд╕рдоूрд╣ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдПрдХ рдорд╣ाрди рд╕рдоाрдЬ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╢ेрд░िрдл рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХा рддीрд╕рд░ी рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдХे рджोрдиों рд╕рдоूрд╣ рдХो рдХुрдЫ рдРрд╕ी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рд░рдЦा рдЧрдпा рдЬрд╣ाँ рд╡े рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдХрд░ рд╕рдХे। рдЬैрд╕े-рдЦेрд▓-рдХूрдж рдоें рджोрдиों рд╕рдоूрд╣ рдХो рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рд░рдЦा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдоें рд╕े рджोрдиों рд╕рдоूрд╣ों рдоें рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдк्рд░рддि рдХाрдлी рддрдиाрд╡ (tension) рддрдеा рд╡िрдж्рд╡ेрд╖ (hostility) рдЖрджि рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рдЧрдИ। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдПрдХ рд╕рдоूрд╣ рдХे рд╕рджрд╕्рдп рджूрд╕рд░े рд╕рджрд╕्рдп рдХो рдЧाрд▓ी рднी рджेрдиे рд▓рдЧे рдеे।

рдк्рд░рд╢्рди 21.
рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдХे рдмिрдЦрд░ाрд╡ рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдХा рдмिрдЦрд░ाрд╡- рдЬрдм рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдХेрд▓े рд░рд╣рддा рд╣ै рддो рдЙрд╕рдоें рдкрд░ोрдкрдХाрд░िрддा рдХा рднाрд╡ рдЕрдзिрдХ рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рдЬрд░ूрд░рддрдоंрдж рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдПрд╡ं рд╕ंрднाрд╡рдиा рдЕрдзि рдХ рд░рд╣рддी рд╣ै। рдкрд░ंрддु рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдЬрдм рдПрдХ рд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╡्рдпрдХ्рддि рд░рд╣рддे рд╣ैं рддो рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдмрд╣ुрдд рдХрдо рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдпрд╣ рд╕ोрдЪрддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдХाрдо рдХрд░рдиा рд╕िрд░्рдл рдоेрд░ी рдирд╣ीं рд╡рд░рди् рд╕ाрдЭे рдХी рдЬिрдо्рдоेрд╡ाрд░ी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдз्рдпाрди рджेрдиे рдпोрдЧ्рдп рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕рднी рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рд╕рдоाрди рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╣ोрддा рд╣ै рдХिрд╕ी рдЕрдХेрд▓े рдХा рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдХा рдмिрдЦрд░ाрд╡ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 22.
рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеाрдПँ рдХ्рдпा рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдоें рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░рдХрдд्рддा рдХो рд╡िрднिрди्рди рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУं рд╕े рд╣ोрдХрд░ рдЧुрдЬрд░рдиा рдкрдб़рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ै
(i) рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा- рдпрд╣ рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХी рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓ी рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдЙрд╕рдХी рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рддैрдпाрд░ी рдкрд░ рд╣ी рдиिрд░्рднрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрджि рдЗрд╕ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЧрд▓рддिрдпाँ рд╣ोрдЧी рддो рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХा рд╕рдлрд▓ рд╣ोрдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै।

(ii) рдк्рд░рд╢्рдиोрдд्рддрд░ рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХी рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рд▓ंрдмी рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░рдХрд░्рддा рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░рджाрддा рд╕े рдк्рд░рд╢्рди рдкूрдЫрддा рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░рджाрддा рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рд╢्рдиों рдХो рд╕ाрд╡рдзाрдиीрдкूрд░्рд╡рдХ рд╕ुрдирддा рд╣ै рдФрд░ рдХुрдЫ рд░ूрдХрдХрд░ рдЙрд╕े рд╕рдордЭрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдЙрдд्рддрд░ рджेрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдЙрдд्рддрд░ рджेрддे рд╕рдордп рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░рдХрд░्рддा рдЙрд╕рдХे рд╣ाрд╡-рднाрд╡, рдоुрдЦाрдХृрддि рдХा рднी рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै।

(iii) рд╕рдоाрдкрди рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा-рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХा рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рдЕंрддिрдо рдЪрд░рдг рд╣ै। рдЬрдм рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░рдХрд░्рддा рдХो рд╕ाрд░े рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдЙрдд्рддрд░ рдоिрд▓ рдЬाрдп рдФрд░ рдРрд╕ा рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ो рдХि рдЙрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрддों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ै рддो рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХा рд╕рдоाрдкрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░рджाрддा рдХे рдорди рдоें рдмрдирдиेрд╡ाрд▓ी рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХा рдиिрд░ाрдХрд░рдг рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░рджाрддा рднी рдЬрдм рдпрд╣ рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि рдФрд░ рдХुрдЫ рдкूрдЫрдиा рд╣ै рддो рдЙрд╕े рдк्рд░рд╕рди्рдирддाрдкूрд░्рд╡рдХ рд╕рдоाрдкрди рдХी рд╕ूрдЪрдиा рджेрдиी рдЪाрд╣िрдП рддрдеा рд╕рдлрд▓ рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕े рдзрди्рдпрд╡ाрдж рднी рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП।

рдк्рд░рд╢्рди 23.
рд╣рд░िрддрдЧृрд╣ рдХे рдк्рд░рднाрд╡ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдРрд╕े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рд╣ी ‘рд╣рд░िрдд рдЧृрд╣ рдк्рд░рднाрд╡’ (Green house effect) рдХрд╣рддे рд╣ैं। рд╣рд░िрдд рдЧृрд╣ рдоें рдПрдХ рд╢ीрд╢े рдХी рдЫрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬो рд╕ूрд░्рдп рдХे рдк्рд░рдХाрд╢ рдХो рдЕंрджрд░ рдЖрдиे рджेрддी рд╣ै। рдЬрдмрдХि рдЧрд░्рдо рд╣рд╡ा рдХो рдЕंрджрд░ рдЖрдиे рд╕े рд░ोрдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рддीрди рдЧैрд╕ें-рдХाрд░्рдмрди рдбाрдЗрдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб, рдоिрдеेрди рддрдеा рдиाрдЗрдЯ्рд░рд╕ рдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб рд╕ूрд░्рдп рдХी рдЧрд░्рдоी рдХो рдЕрдкрдиो рдУрд░ рдЦींрдЪрддी рд╣ैं рддрдеा рд╕ंрдкूрд░्рдг рдкृрде्рд╡ी рдХो рдПрдХ рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣рд░िрдд рдЧृрд╣ рдоें рддрдм्рджीрд▓ рдХрд░ рджेрддी рд╣ैं। рдЗрди рдЧैрд╕ों рдХे рд╕्рддрд░ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХा рд╕िрд▓рд╕िрд▓ा 18рд╡ीं рд╕рджी рд╕े рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ोрдХрд░ рдЕрднी рддрдХ рдЕрдирд╡рд░рдд рдЬाрд░ी рд╣ै। рд╡ृрдж्рдзि рдХी рдпрд╣ рд░рдл्рддाрд░ рдпрджि рдЗрд╕ी рдвंрдЧ рд╕े рдЬाрд░ी рд░рд╣ी, рддो рдЕрдиुрдоाрди рд╣ै рдХि рд╡рд░्рд╖ 2100 рддрдХ (рдпाрдиी рдЖрдиे рд╡ाрд▓े 92 рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ) рдкृрде्рд╡ी рддрд▓ рдкрд░ рд╡ाрдпु рдХा рддाрдкрдоाрди 3.5 рдбिрдЧ्рд░ी рдлाрд░ेрдирд╣ाрдЗрдЯ рд╕े рдХाрдлी рдмрдв़ рдЬाрдПрдЧा। рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдпा рджो рдбिрдЧ्рд░ी рдХी рдмрдвोрдд्рддрд░ी рдкрд░ рд╡ाрдпрдоंрдбрд▓ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рддрдеा рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдХृрд╖ि рдмुрд░ी рддрд░рд╣ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдз्рд░ुрд╡ीрдп рдмрд░्рдл рдХे рдкрд╣ाрдб़ рдкिрдШрд▓ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕рдоुрдж्рд░ рддрд▓ рдХे рдЬрд▓рд╕्рддрд░ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рддрдЯрд╡рд░्рддी рдЗрд▓ाрдХे рдоें рдмाрдв़ рдЖ рд╕рдХрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 24.
рд╕рдоूрд╣ рдХे рдХाрд░्рдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕рдоूрд╣ рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░्рдп рд╣ै

  • рд╕рдоूрд╣ рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдХрд░рддा рд╣ै। рдХुрдЫ рд╕рдоूрд╣ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं (рдЬैрд╕े-рднूрдЦ, рдк्рдпाрд╕, рдЖрд╡ाрд╕, рд╡рд╕्рдд्рд░) рдХी рдкूрд░्рддि рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рдХुрдЫ рдЧौрдг рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी।
  • рд╕рдоूрд╣ рдЕрдкрдиे рдиेрддा рдХे рдЖрдзिрдкрдд्рдп рдХी рднाрд╡рдиा рдХी рдкूрд░्рддि рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕рджрд╕्рдп рдиेрддा рдХो рдкिрддाрддुрд▓्рдп рдоाрдирддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕े рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рд╕े рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।
  • рд╕рдоूрд╣ рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХा рд╕ृрдЬрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрди рдирдИ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХे рд╕ृрдЬрди рд╕े рд╕рджрд╕्рдпों рдХा рд╕ंрдмंрдз рд╕рдоूрд╣ рдХे рд╕ाрде рдХाрдпрдо рд░рд╣рддा рд╣ै।
  • рд╕рдоूрд╣ рд╕рджрд╕्рдпों рдоें рднाрдИрдЪाрд░े рдФрд░ рдЕрдкрдиाрдкрди рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕рджрд╕्рдп рдЕрдкрдиे рдХो рд╕рдоूрд╣ рдХा рдЕंрдЧ рдоाрдирддा рд╣ै рдФрд░ рд╕рдоूрд╣ рдХे рд╕ाрде рддाрджाрдд्рдо्рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
  • рд╕рдоूрд╣ рдХा рдХाрд░्рдп рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рд▓िрдП рдЬीрд╡рди-рдоूрд▓्рдп рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдиा рд╣ै।
  • рд╕рдоूрд╣ рд▓рдХ्рд╖्рдп рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕ाрдоाрдЬीрдХрд░рдг рдоें рдпोрдЧрджाрди рджेрддा рд╣ै। рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдиिрд░ंрддрд░рддा рдХो рдХाрдпрдо рд░рдЦрддा рд╣ै। рдЖрджрд░्рд╢ рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рдмीрдЪ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХी рднाрд╡рдиा рдкैрджा рдХрд░рддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 25.
рдкूрд░्рд╡рдзाрд░рдгा рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдкूрд░्рд╡рдзाрд░рдгा рдпा рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢рдм्рдж Prejudice рдХा рд╣िрди्рджी рд░ूрдкाрди्рддрд░ рд╣ै। Prejudice рд▓ैрдЯिрди рднाрд╖ा рдХे Prejudicium рд╕े рдиिрдХрд▓ा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ोрддा рд╣ै। рдоुрдХрджрдоा рд╕े рдкрд╣рд▓े рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рд╣ो рдЬाрдиा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ुрдЖ рдХि рдмिрдиा рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдХिрдП рд╣ी рдХिрд╕ी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рдиिрд░्рдгрдп рджे рджिрдпा рдЬाрдиा। рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдоें рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ों, рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдЗрдд्рдпाрджि рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рдкूрд░्рд╡рдзाрд░рдгा рд╣ी рд╣ै।

рдкूрд░्рд╡рдзाрд░рдгा рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдЕрдиेрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдж्рд╡ाрд░ा рджी рдЧрдИ। рдпुंрдЧ (Young) рдиे рдЗрд╕े рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рд╣ै, “рдкूрд░्рд╡рдзाрд░рдгा рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдк्рд░рддि рдкूрд░्рд╡рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдЕрднिрд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдпा рд╡िрдЪाрд░ рд╣ै рдЬो рдХि рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдФрд░ рдЕрднिрд╡ृрдд्рддिрдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।”

рдХिрдо्рдмрд▓ рдпुंрдЧ рдиे рдкूрд░्рд╡рдзाрд░рдгा рдХो рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╢рдм्рджों рдоें рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा рд╣ै, “рдкूрд░्рд╡рдзाрд░рдгा рдоें рд░ूрдв़ि рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं, рдХिрд╡рджрди्рддिрдпों рдПрд╡ं рдкौрд░ाрдгिрдХ рдХрдеाрдУं рдЗрдд्рдпाрджि рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЬिрд╕рдоें рдПрдХ рд╕рдоूрд╣ рд▓ेрдмрд▓ рдпा рдЪिрд╣्рди рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рддाрдХि рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдпा рд╕рдоूрд╣ рдЬो рдХि рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै рдЙрд╕рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг, рд╡िрд╢ेрд╖ीрдХрд░рдг рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे рдПрд╡ं рдЙрд╕े рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे।”

рдЬेрдо्рд╕ рдб्рд░ेрд╡рд░ (James Drever) рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рдкूрд░्рд╡рдзाрд░рдгा рдПрдХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै рдмрд╣ुрдзा рдЬो рд╕ंрд╡ेрдЧाрдд्рдордХ рд░ंрдЧ рдХी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬो рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рдпा рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╣ोрддी рд╣ै рдЬो рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХाрд░्рдп рдпा рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдк्рд░рддि рдХुрдЫ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдк्рд░рддि рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХे рдк्рд░рддि рд╣ोрддी рд╣ै।”
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрднाрд╖ाрдУं рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдкूрд░्рд╡рдзाрд░рдгा рдХी рдПрдХ рд╕рдоुрдЪिрдд рдкрд░िрднाрд╖ा рдиिрдо्рди рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рджी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै-”рдкूрд░्рд╡рдзाрд░рдгा рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдк्рд░рддि рдкрд╣рд▓े рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдпा рд╡िрдЪाрд░ рд╣ै рдЬो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдФрд░ рдордиोрд╡ृрдд्рддिрдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै।”

рдк्рд░рд╢्рди 26.
рдпोрдЧ рдХे рдЖрда рдЕंрдЧ рдХौрди-рдХौрди рд╕े рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░:
рдпोрдЧ рдХे рдЖрда рдпंрдЧ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-

  1. рдпрдо
  2. рдиिрдпрдо
  3. рдЖрд╕рди
  4. рдк्рд░ाрдгाрдпाрдо
  5. рдк्рд░рдд्рдпाрд╣ाрд░
  6. рдзाрд░рдгा
  7. рдз्рдпाрди
  8. рд╕рдоाрдзि।

рдк्рд░рд╢्рди 27.
рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХ्рдпा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╡ैрд╕े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рдЕрдЪेрддрди рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд░рд╣рддा рд╣ै। рдпाрдиि рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рдЪेрддрдиा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдирд╣ीं рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рднी рдЕрдЪ्рдЫे рд▓ोрдЧ рдЬो рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирд╕े рдЕрд▓рдЧ рдирдП рдвंрдЧ рдХो рд╣ी рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд् рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╡ैрд╕ा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЬो рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрддा рд╣ै, рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।
рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рддीрди рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-

  • рдЕрд╕рди्рдирддा рд╕े рдЧ्рд░рд╕िрдд-рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣рд░ рд╕рдордп рдиिрд░ाрд╢, рдкрд░ेрд╢ाрди, рдЪिंрддा рд╕े рдШिрд░े рд╣ुрдП рд░рд╣рддे рд╣ैं।
  • рдордиोрд░ंрдЬрди рдХे рдк्рд░рддि рдХрдо рд░ूрдЪि-рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рджुрдЦी рд╣ी рд░рд╣рддा рд╣ै।
  • рджрдХ्рд╖рддा рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдХрдо рдХाрд░्рдпрдХ्рд╖рдорддा-рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рдХ्рд╖рдорддा рдХी рдмрд╣ुрдд рдХрдоी рд╣ोрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 28.
рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рдХौрди-рдХौрди рд╕े рдШрдЯрдХ рд╣ैं? рдЪрд░्рдЪा рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕рдоाрдЬ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХी рдЕрдиेрдХ рдкрд░िрднाрд╖ाрдПँ рджी рдЧрдИ рд╣ैं। рд╕рдЪрдоुрдЪ рдоें рдордиोрд╡ृрдд्рддि рднाрд╡ाрдд्рдордХ рддрдд्рдд्рд╡ рдХा рдПрдХ рддंрдд्рд░ рдпा рд╕ंрдЧрдарди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдПреж рдмीреж рд╕ीреж рддрдд्рдд्рд╡ों рдХा рдПрдХ рд╕ंрдЧрдарди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрди рдШрдЯрдХों рдХो рдиिрдо्рди рд░ूрдк рд╕े рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं

  • рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рддрдд्рдд्рд╡-рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рддрдд्рдд्рд╡ рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдордиोрд╡ृрдд्рддि рд╡рд╕्рддु рдХे рдк्рд░рддि рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै।
  • рднाрд╡ाрдд्рдордХ рддрдд्рдд्рд╡-рднाрд╡ाрдд्рдордХ рддрдд्рдд्рд╡ рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рд╡рд╕्рддु рдХे рдк्рд░рддि рд╕ुрдЦрдж рдпा рджुрдЦрдж рднाрд╡ рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै।
  • рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рдкрд░рдХ рддрдд्рдд्рд╡-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рдкрд░рдХ рддрдд्рдд्рд╡ рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рддрдеा рд╡िрдкрдХ्рд╖ рдоें рдХ्рд░िрдпा рдпा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиे рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै।

рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХी рдЗрди рддрдд्рдд्рд╡ों рдХी рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ैं-
(i) рдХрд░्рд╖рдгрд╢рдХ्рддि-рдордиोрд╡ृрдд्рддि рддीрдиों рддрдд्рдд्рд╡ों рдоें рдХрд░्рд╖рдгрд╢рдХ्рддि рд╣ोрддा рд╣ै। рдХрд░्рд╖рдгрд╢рдХ्рддि рд╕े рддाрд▓िрдХा рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХी рдЕрдиुрдХूрд▓рддा рддрдеा рдк्рд░рддिрдХूрд▓рддा рдХी рдоाрдд्рд░ा рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै।

(ii) рдмрд╣ुрд╡िрдзрддा-рдмрд╣ुрд╡िрдзрддा рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рдмрддाрддी рд╣ै рдХि рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рдХिрд╕ी рддрдд्рдд्рд╡ рдоें рдХिрддрдиे рдХाрд░рдХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдХिрд╕ी рддрдд्рдд्рд╡ рдоें рдЬिрддрдиे рдХाрд░рдХ рд╣ोंрдЧे рдЙрд╕рдоें рдЬрдЯिрд▓рддा рднी рдЗрддрдиी рд╣ी рдЕрдзिрдХ рд╣ोрдЧी। рдЬैрд╕े рд╕рд╣-рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХो рд╕ंрдЬ्рдЮा рдХाрд░рдХ, рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं-рд╕рд╣-рд╢िрдХ्рд╖ा рдХिрд╕ рд╕्рддрд░ рд╕े рдЖрд░ंрдн рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╕рд╣-рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рдпा рд▓ाрдн рд╣ैं, рд╕рд╣-рд╢िрдХ्рд╖ा рдирдЧрд░ рдоें рдЕрдзिрдХ рд▓ाрднрдк्рд░рдж рд╣ोрддा рд╣ै рдпा рд╢рд╣рд░ рдоें рдЖрджि। рдмрд╣ुрд╡िрдзрддा рдХो рдЬрдЯिрд▓рддा рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।

(iii) рдЖрдд्рдпрди्рддिрдХрддा-рдЖрдд्рдпрди्рддिрдХрддा рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рддрдд्рдд्рд╡ рдХिрддрдиे рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдЕрдиुрдХूрд▓ рдпा рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рд╣ै।

(iv) рдХेрди्рдж्рд░िрддा-рдЗрд╕рдоें рддाрдд्рдкрд░्рдп рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХी рдХिрд╕ी рдЦाрд╕ рддрдд्рдд्рд╡ рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ рднूрдоिрдХा рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рддीрди рддрдд्рдд्рд╡ों рдоें рдХोрдИ рдПрдХ рдпा рджो рддрдд्рдд्рд╡ рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рддрдм рд╡рд╣ рдЕрди्рдп рджो рддрдд्рдд्рд╡ों рдХो рднी рдЕрдкрдиी рдУрд░ рдоोрдб़рдХрд░ рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеिрддि рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬैрд╕े рдпрджि рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕рд╣-рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдоें рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдЙрд╕рдХा рд╕ंрд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рддрдд्рдд्рд╡ рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ै рддो рдЕрди्рдп рджो рддрдд्рдд्рд╡ рднी рдЗрд╕ рдк्рд░рдмрд▓рддा рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдоें рдЖрдХрд░ рдПрдХ рдЕрдиुрдХूрд▓ рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдорджрдж рдХрд░рдиे рд▓рдЧेрдЧा।
рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рдШрдЯрдХों рдХी рдХुрдЫ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЗрди рдШрдЯрдХों рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХी рдЕрдиुрдХूрд▓ рдпा рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рд╣ोрдиा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 29.
рдордиोрджрд╢ा рд╡िрдХृрддि рдХ्рдпा рд╣ै? рдЗрд╕рдХे рдоुрдЦ्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рдХ्рдпा рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░:
рдордиोрджрд╢ा рд╡िрдХृрддि рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕ंрд╡ेрдЧाрдд्рдордХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд░ूрдХाрд╡рдЯ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рд╕рдмрд╕े рдЬ्рдпाрджा рдЕрд╡рд╕ाрдж рднाрд╡рджрд╢ा рд╡िрдХाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЕंрджрд░ рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рднाрд╡рдиाрдПँ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।
рдоुрдЦ्рдп рднाрд╡рджрд╢ा рд╡िрдХाрд░ рдоें рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡िрдХाрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं-

  • рдЕрд╡рд╕ाрджी рд╡िрдХाрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд░ोрдЧिрдпों рдоें рдЙрджाрд╕ рд╣ोрдиे, рдЪिंрддा рдоें рдбूрдмे рд░рд╣рдиे, рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рддрдеा ‘рдоाрдирд╕िрдХ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдоें рдХрдоी, рдЕрдХрд░्рдордг्рдпрддा, рдЕрдкрд░ाрдзी рдк्рд░рд╡ृрддि рдЖрджि рдХे рд▓рдХ्рд╖рдг рдкाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं।
  • рдЙрди्рдоाрджी рд╡िрдХाрд░-рдЙрди्рдоाрджी рд╡िрдХाрд░ рдоें рд░ोрдЧी рд╣рд░ рд╕рдордп рдЦुрд╢ рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै।
  • рдж्рд╡िрдз्рд░ुрд╡ीрдп рднाрд╡ाрдд्рдордХ рд╡िрдЪाрд░-рдЗрд╕рдоें рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рдФрд░ рдЕрд╡рд╕ाрдж рджोрдиों рдХे рдЖрдХ्рд╖ेрдк рд╣ोрддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 30.
рдк्рд░рддिрдмрд▓ рдХे рд╕ंрдк्рд░рдд्рдпрдп рдХा рдЕрд░्рде рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें।।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╢рдм्рдж рдХी рдЙрдд्рдкрддि рд▓ैрдЯिрди рдХे рд╢рдм्рдж (Strictus) рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдЬрдХрдб़рдиा рдпा рдХрд╕ा рд╣ुрдЖ। рдк्рд░рддिрдмрд▓ рдк्рд░рддिрд╕्рдерддि рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдШाрддрдХ рдпा рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рдЖрд╢ंрдХा рдХे рднाрд╡ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддी рд╣ै।।
рдЕрд░्рдеाрдд् рдк्рд░рддिрдмрд▓ рд╢рдм्рдж рд╕े рдЙрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рдмोрдз рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдпрд╣ рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдХे рджौрд░ рд╕े рдЧुрдЬрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЙрд╕ рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдХी рддीрд╡्рд░рддा рдЗрддрдиी рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рд╕ंрд╡ेрдЧाрдд्рдордХ рддрдеा рдЖंрдЧिрдХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрдкрдиी рдХ्рд╖рдорддाрдУं рдХी рдиिрд╖्рдХ्рд░िрдпрддा рдХा рднी рдЙрд╕े рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ोрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 31.
рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдЕрди्рддःрд╕्рд░ाрд╡ी рдЧ्рд░рди्рдеिрдпों рдХी рднूрдоिрдХा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕंрдд:рд╕्рд░ाрд╡ी рдЧ्рд░ंрдеिрдпों рдХा рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдЙрд╕рдХी рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдФрд░ рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд░ोрдЧ рдкрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै। рд╡े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ंрд╡ेрдЧ рдПрд╡ं рдЪिंрддрди рдХो рднी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрди рдЧ्рд░ंрдеिрдпों рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЬрди्рдо рдХे рдкрд╣рд▓े рдФрд░ рдмाрдж рдХे рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдФрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै। рдЗрди рдЧ्рд░ंрдеिрдпों рдХा рдПрдХ рд╕ाрде рд╡िрдХाрд╕ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрджि рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЕрди्рдд:рд╕्рд░ाрд╡ी рдЧ्рд░ंрдеि рдоें рдЙрдирдХे рдмाрд▓्рдпрдХाрд▓ рдоें рдХोрдИ рд╡िрдХाрд╕ рдпा рдЕрд╕ंрддुрд▓рди рд╣ोрддा рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХा рдХुрдк्рд░рднाрд╡ рдЙрд╕рдХे рдЖрдЧे рдХे рдЬीрд╡рди рдкрд░ рднी рдкрдб़ेрдЧा।

рдЕрди्рддःрд╕्рд░ाрд╡ी рдЧ्рд░ंрдеिрдпों рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдеाрдпрд░ाрдЗрдб рдЧ्рд░ंрдеि, рдкрд░ा рдеाрдпрд░ाрдЗрдб рдЧ्рд░ंрдеि, рдоूрдд्рд░ рдЧ्рд░ंрдеि рдЬрдирди рдЧ्рд░ंрдеि, рдкीрдпूрд╖ рдЧ्рд░ंрдеि рдЖрджि рдЖрддे рд╣ैं। рдЗрдирдоें рдХुрдЫ рд╕्рд░ाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕्рд░ाрд╡ рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдкाрдЪрди рдХ्рд░िрдпा, рдХ्рд░िрдпाрд╢ीрд▓рддा рд╕्рддрд░, рдЙрдд्рддेрдЬрдиा рдк्рд░рдХृрддि рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддी рд╣ै।

Previous Post Next Post