Advertica

 Bihar board class 11th notes psychology chapter 1

Bihar board class 11th notes psychology chapter 1

Bihar board class 11th notes psychology chapter 1

рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХ्рдпा рд╣ै ?
                                                 What is Psychology
                                                       рдкाрда рдХे рдЖрдзाрд░-рдмिрди्рджु
• рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрдХ рдирд╡ीрдирддрдо рдХिрди्рддु рддीрд╡्рд░ рдЧрддि рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै ।
• рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░, рдЕрдиुрднрд╡ рдПрд╡ं рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै।
• рд╣рдоाрд░ी рдЕंрдд:рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдПрд╡ं рдЕрдиुрднрд╡ рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрдХрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рдЬрди्рдо рджेрддी рд╣ैं ।
• рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд░िрдпा рдХी рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпाрдПँ рдЕрдерд╡ा рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╣ोрддी рд╣ैं ।
• рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рд╕े рдХुрдЫ рднी рдоाрдиा
рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
• рдорди рдПрд╡ं рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рд╕рдордЭ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕рдлрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै ।
• рдкрд▓ाрдпрди рдХे рдмрджрд▓े рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рдиे рддрдеा рдЕрд╕рдлрд▓рддा рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░рдпाрд╕ рдХी рдХрд░्рдо рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░рддे рд╣ुрдП
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рджिрд▓ाрддा рд╣ै рдХि рдЕрдЪ्рдЫे рдЕрдн्рдпाрд╕ рд╕े рдЕрдЪ्рдЫा рдиिрд╖्рдкाрджрди рд╕рд░рд▓рддा рд╕े рд╕ंрднрд╡ рд╣ै।
• рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рдкрд░िрджृрд╢्рдп, рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рддрдеा рдиिрд░्рдоिрддिрд╡ाрдж рдЬैрд╕े рдкрдж рдоाрдирд╡ीрдп рдХाрд░рдХ рдХे
рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдХ рд╣ैं।
• рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдорди рдХी рдЙрдд्рд╕ुрдХрддाрдУं рдХो рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рдХрд░рдХे рд╕рдоाрдЬ-рд╕ेрд╡ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЬрдЧाрддा рд╣ै।
                                          рдкाрда्рдп-рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдПрд╡ं рдЙрдирдХे рдЙрдд्рддрд░
Q. 1. рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХ्рдпा рд╣ै ? рдк्рд░рдХрдЯ рдПрд╡ं рдЕрдк्рд░рдХрдЯ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рджीрдЬिрдП ।
Ans. рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХी рд╡िрднिрди्рди рдШрдЯрдиाрдУं рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдоें рдоाрдирд╡ рдорди рдЙрдж्рджीрдкрдХ
(S) рдФрд░ рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпा (R) рдоें рд╕ंрддुрд▓рди рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдХृрддि рддрдеा рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЬैрд╕ा
рдЖрдЪрд░рдг рдХрд░рддा рд╣ै, рдЙрд╕े рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдк्рд░рддि рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ (behaviours) рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд╣рдоाрд░े
рдоाрдирд╕िрдХ рдиिрд░्рдгрдп рдХा рдХाрд░्рдпрдХाрд░ी рдкрд░िрдгाрдо рд╣рдоाрд░ा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे
рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХा рдЙрдд्рдкाрдж рд╣ै । рдЕрд░्рдеाрдд् B =f (PE.) । рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕ाрдоाрди्рдп рдЕрдерд╡ा рдЬрдЯिрд▓, рдЕрд▓्рдкрдХाрд▓िрдХ
рдпा рджीрд░्рдШрдХाрд▓िрдХ, рд▓ाрднрдХाрд░ी рдпा рд╣ाрд░िрдХाрд░рдХ рдХिрд╕ी рднी рд╢्рд░ेрдгी рдоें рд░рдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं । рдХुрдЫ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░
рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ोрддे рд╣ैं рддो рдХुрдЫ рдЕрдк्рд░рдХрдЯ ।
рдк्рд░рдХрдЯ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг-(i) рдоाрд▓िрдХ рдХो рд╕ाрдордиे рдкाрдХрд░ рдиौрдХрд░ рдХा рд╕рддрд░्рдХ рдФрд░ рд╕рдн्рдп
рдЖрдЪрд░рдг рдХрд░рдиा ।
(ii) рд╕ाँрдк рдпा рдмाрдШ рдХो рджेрдЦрддे рд╣ी рдЕрдкрдиे рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдкрд╣ुंрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП рдпрдеाрд╕ंрднрд╡ рддेрдЬी
рд╕े рднाрдЧрдиा ।
(iii) рдЬेрдм рдоें рдбाрд▓े рд╣ुрдП рд╣ाрде рдХो рдкрдХрдб़ рд▓िрдпे рдЬाрдиे рдкрд░ рдкॉрдХेрдЯрдоाрд░ рддрдеा рдпाрдд्рд░ी рдХे рдоुрдЦрдоुрдж्рд░ा рддрдеा
рдХ्рд░िрдпाрдУं рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓ा рдЕрди्рддрд░ ।
рдЕрдк्рд░рдХрдЯ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг-(i) рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрд░्рдеी рдХे рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрднрд╡рди рдоें рдмैрда рдЬाрдиे рдкрд░ рдХрдаिрди рдк्рд░рд╢्рдиों
рдХी рдЖрд╢ंрдХा рдоें рдХिрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рдЖрдЪрд░рдг ।
(ii) рд╢рддрд░ंрдЬ, рддाрд╢ рдпा рдХैрд░рдордмोрд░्рдб рдЦेрд▓рддे рд╕рдордп рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдЖрдЧाрдоी рдЪाрд▓ рдХे рдк्рд░рддि рдЪिंрддिрдд
рд╣ोрдиा ।
(iii) рдоिрдд्рд░ рдХे рдШрд░ рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд╕्рд╡ाрдЧрдд, рднोрдЬрди рддрдеा рдЖрдоंрдд्рд░рдг рдХी рд╕ुрдЦрдж рдпाрдж рдХрд░рдиा ।
Q.2. рдЖрдк рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦा рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдзाрд░рдгाрдУं рд╕े
рдХैрд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХрд░ेंрдЧे?
Ans. рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдПрд╡ं рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рджिрд╢ा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХрде्рдп рдкрд░
рдкूрд░्рдгрддः рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं । рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдоें рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдФрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рдШрдЯрдиाрдУं рдХी рд╕рдордЭ, рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдПрд╡ं
рджोрд╖ рдоुрдХ्рдд рдмрдиाрдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдоाрдд्рд░ рдХोрд░ी рдХрд▓्рдкрдиा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे
рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं । рдк्рд░ाрдпोрдЧिрдХ рдХाрд░्рдпों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ों рдХो рдоाрдирд╡-рд╣िрдд рдоें рдЙрдкрдпोрдЧ
рдоें рд▓ाрддे рд╣ैं । рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдпोрдЧों рдХी рдЕрднिрдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдЬाрддी рд╣ै । рдк्рд░рдпोрдЧों рдХो рд╕ंрдкाрджिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं । рдЕрд░्рдеाрдд्
рдк्рд░рдпोрдЧों рдХे рд╡ृрд╣рдд्рддрд░ рдЖрдпाрдо рдХे рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЧोрдЪрд░ों рдХा рдиिрдпंрдд्рд░िрдг рджिрд╢ा рдоें рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै
рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рдзाрди рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдПрд╡ं рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рдиा
рд╣ोрддा рд╣ै । рдк्рд░ाрдпोрдЧिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рдг, рдЕрдзिрдЧрдо, рд╕्рдоृрддि, рдЪिंрддрди рдПрд╡ं рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдг рдЖрджि рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं
рд╕े рдЬुрдб़ी рд░рд╣рддी рд╣ै। рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд▓िрдП рдиिрдо्рдиांрдХिрдд рдХрде्рдп рд╕ाрд░्рдердХ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддे рд╣ैं-
(рдХ) рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдПрд╡ं рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕
рдХрд░рддा рд╣ै।
(рдЦ) рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдПрд╡ं рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░्рдп рд╣ै।
(рдЧ) рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕िрдж्рдзांрддों рдХे рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдПрд╡ं рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд
рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
(рдШ) рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
(рдЩ) рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рд╕рдордЭ рд╕े рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддी рд╣ै ।
рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рдХो рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП рддंрдд्рд░िрдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд╢рд░ीрд░ рдХ्рд░िрдпा
рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЬीрд╡рди рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЖрдпुрд░्рд╡िрдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд▓ी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै।
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╕рднी рд╡िрдж्рдпा рдПрд╡ं рд╢ाрдЦाрдУं рдоें рдоाрдирд╡ рд╣िрдд рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै, рдХिрди्рддु
рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рддрд░рд╣ рдпрд╣ рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рдирд╣ीं рд╣ोрддा । рджрд╢ा рдФрд░ рд╕рдордп рдХे рдмрджрд▓рдиे рд╕े рдиिрд░्рдзाрд░िрдд
рдоूрд▓्рдпों рдПрд╡ं рд╕рдордЭрджाрд░िрдпां рдоें рднी рдЕрди्рддрд░ рдЖ рдЬाрддा рд╣ै । рдЗрд╕рдоें рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди, рдХौрд╢рд▓ рдПрд╡ं рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг
рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
рд╕рдоाрдЬ-рд╕ेрд╡ा рд╣ो рдпा рдорди рдХी рдЙрдд्рд╕ुрдХрддा, рдоाрдирд╡ीрдп рдЙрд▓рдЭрди рд╣ो рдпा рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा;
рдПрдХ рдиिрджाрди рд╕рджा рдЙрдкрдпोрдЧी рдирд╣ीं рд╣ोрддा । рдЧрд░ीрдм-рдЕрдоीрд░, рд╢ांрддि-рдХ्рд░ांрддि, рдоिрд▓рди-рд╡िрдпोрдЧ, рдмрд░рд╕ाрдд-рдЧрд░्рдоी
рдЬैрд╕े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдзाрд░рдгाрдУं рдоें рдЕрди्рддрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं । рд╕ाрдзाрд░рдг-рд╕ा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै рдПрдХ рдоिрдд्рд░ рдХा
рдХрд╣ीं рджूрд░ рдЪрд▓ा рдЬाрдиा । рдирдпा рдоिрдд्рд░ рдоिрд▓ рдЬाрдиे рдкрд░ ‘рджृрд╖्рдЯि рдУрдЭрд▓ рдорди рдУрдЭрд▓’ рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рд╕рд╣ी рд▓рдЧрддा
рд╣ै рдЬрдмрдХि рдХिрд╕ी рдирдпे рдоिрдд्рд░ рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि ‘рджूрд░ी рд╕े рд╣ृрджрдп рдоें рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдк्рд░рдЧाрдв़
рд╣ोрддा рд╣ै ।’ рдЕрд░्рдеाрдд् рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦाрдУं рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдзाрд░рдгाрдУं рдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЕंрдз
рдХाрд░ рдоें рддीрд░ рдЪрд▓ाрдиे рдЬैрд╕ा рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै ।
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рдкाрджिрдд рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬ्рдЮाрди рд╕ाрдоाрди्рдп рдмोрдз рдХे рдк्рд░ाрдпः рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдоें
рдЕрдиुрдд्рддीрд░्рдг рдЫाрдд्рд░ рдк्рд░рд╢्рди-рдкрдд्рд░ рдХो рд╣ी рдмрджрдиाрдо рдХрд░ рд╕ंрддोрд╖ рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рдЙрди्рд╣ें рдЬाрдирдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि
(i) рдкрд▓ाрдпрди рдХे рдмрджрд▓े рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рд░рд╣рдиा рдЙрдЪिрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
(ii) рдЕрд╕рдлрд▓рддा рдХा рдХाрд░рдг рдк्рд░рдпाрд╕ рдХी рдХрдоी рд╣ोрддी рд╣ै।
(iii) рдЕрдЪ्рдЫा рдЕрдн्рдпाрд╕ рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫा рдиिрд╖्рдкाрджрди рдХा рдХाрд░рдг рдмрдирддा рд╣ै।
рдЕрд░्рдеाрдд् рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рд▓िрдП рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЕрдкрдиे рдЬ्рдЮाрди
рдХो рдоाрдирд╡ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░, рд╕рдоाрдЬ рдХाрд░्рдп рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд░ाрдЬрдиीрддि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрд╡ं рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рд╕ाрде рднी
рдоिрд▓рдХрд░ рдмाँрдЯрддा рд╣ै।
рдЖрдЬрдХрд▓ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХी рдЕрдЪ्рдЫी рд╕рдордЭ рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ु/рдЕंрддрд░्рд╡िрд╖рдпрдХ рдкрд╣рд▓ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा
рдЕрдиुрднрд╡ рдХी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦाрдУं рдоें рдЖрдкрд╕ी рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ рд╣ै । рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди
рдХी рд░ुрдЪि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрдиों рдоें рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд░ूрдк рд╕े рд╡्рдпाрдк्рдд рд╣ै । рдРрд╕े рдк्рд░рдпाрд╕ों рд╕े рдлрд▓рджाрдпी рдЕрдиुрд╕ंрдзाрдиों
рдПрд╡ं рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧों рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рдоिрд▓рддा рд╣ै । рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЕрдиेрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рд╕рдоाрдзाрди рдоें рднी рд╕рдорд░्рде рд╕िрдж्рдз
рд╣ुрдЖ рд╣ै।
Q.3. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд░ूрдк рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХीрдЬिрдП ।
Ans. рдк्рд░ाрдЪीрди рджрд░्рд╢рдирд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕ाрд░्рдердХрддा рд╕े рдЬुрдб़ी рд╕ूрдЪрдиाрдУं рд╕े рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा
рдЙрдж्рднрд╡ рд╣ुрдЖ ।
(i) рд╕ंрд░рдЪрдиाрд╡ाрджी (1879)-рдорди рдХे рдЕрд╡рдпрд╡ों рдЕрдерд╡ा рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдЗрдХाрдЗрдпों рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рдиे
рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд╕े рд╡िрд▓िрдпрдо рд╡ुрдг्рдЯ рдиे рд▓िрдкрдЬिंрдЧ, рдЬрд░्рдордиी рдоें рдк्рд░рдердо рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा।
рдорди рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХो рдЖрдХाрд░ рдоाрдирдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрди्рд╣ें рд╕ंрд░рдЪрдиाрд╡ाрджी рдХрд╣ा рдЧрдпा ।
(ii) рдк्рд░рдХाрд░्рдпрд╡ाрджी (1890)–рдПрдХ рдЕрдорд░ीрдХी рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡िрд▓िрдпрдо рдЬेрдо्рд╕ рдиे рдХैрдо्рдм्рд░िрдЬ, рдоेрд╕ाрдЪुрд╕ेрдЯ्рд╕
рдоें рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा । рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоाрдирд╡ рдорди рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдХाрд░्рдпрд╡ाрджी рдЙрдкाрдЧрдо
рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा । рдЗрди्рд╣ोंрдиे ‘рдк्рд░िंрд╕рдкрд▓ рдСрдл рд╕ाрдЗрдХोрд▓ॉрдЬी’ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी । рдЗрд╕ी рдЕрд╡рдзि рдоें рдЬॉрди рдбीрд╡ी
рдиे рдоाрдирд╡ рдХे рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХी рдкрдж्рдзрддि рдкрд░ рдЕрдкрдиा рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рдХрдЯ рдХिрдпा । рд╕рди् 1895 рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी
рдПрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдХाрд░्рдпрд╡ाрдж рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ।
рд╕рди् 1900 рдоें рд╕िрдЧрдоंрдб рдл्рд░ाрдпрдб рдиे рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгрд╡ाрдж рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा ।
(ii) рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рд╡ाрдж (1910)-рдЬॉрди рд╡ाрдЯрд╕рди рдиे рдоाрдирд╡ рдорди рдПрд╡ं рдЪेрддрдиा рдХो рдЕрдз्рдпрдпрди рдХा рдЖрдзाрд░
рдмрдиाрдпा ।
(iv) 1916 рдоें рдХрд▓рдХрдд्рддा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдк्рд░рдердо рд╡िрднाрдЧ рдЦुрд▓ा ।
(v) рд╕्рдХिрдирд░ рдиे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рд╡ाрдж рдХा рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा ।
(vi) рд╕िрдЧрдоंрдб рдл्рд░ाрдпрдб рдиे рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдЕрдЪेрддрди рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рдПрд╡ं рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ों рдХा рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдк्рд░рджрд░्рд╢рди
рдмрддाрдпा । рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХो рдПрдХ рдкрдж्рдзрддि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा ।
(vii) рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рдкрд░िрджृрд╢्рдп-рдХाрд░्рд▓ рд░ोрдЬрд░्рд╕ рддрдеा рдЕрдм्рд░ाрд╣рдо рдоैрд╕्рд▓ो рдиे рдмрддाрдпा рдХि рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рд╡ाрдж,
рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХी рджрд╢ाрдУं рд╕े рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддा рд╣ै।
(viii) рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп (1920)-рдЬрд░्рдордиी рдоें рдЧेрд╕्рдЯाрд▓्рдЯ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ ।
рдЪिंрддрди, рд╕рдордЭ, рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рдг, рд╕्рдорд░рдг рдХрд░рдиा, рд╕рдорд╕्рдпा рд╕рдоाрдзाрди рддрдеा рдЕрдиेрдХ рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдж्рд╡ाрд░ा
рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा ।
(ix) рдиिрд░्рдоिрддाрд╡ाрдж-рдоाрдирд╡ рдорди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдиिрд░्рдоिрддрдкрд░рдХ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдкिрдпाрдЬे (Piaget)
рдиे рдоाрдирд╡ рдорди рдХी рд╕рдХ्рд░िрдп рд░рдЪрдиा рдХी рдЦोрдЬ рдХी । рд░ूрд╕ рдХे рдПрдХ рдЕрди्рдп рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡्рдпрдЧाрдЯ्рд╕्рдХी
(Vigotsky) рдиे рдмрддाрдпा рдХि рдоाрдирд╡ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо
рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै । рдорди рдПрдХ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ै рддрдеा рд╡рдпрд╕्рдХों рдПрд╡ं рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдЕंрдд:рдХ्рд░िрдпा рдХे
рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рдкाрддा рд╣ै।
рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╕рди् 1978 рдоें рдиिрд░्рдгрдпрди рдкрд░ рд╣рд░्рдмрд░्рдЯ рд╕ाрдЗрдорди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рдЧрдпा ।
рд╕рди् 1981 рдоें рд░ोрдЬрд░ рд╕्рдкेрд░ी рдиे рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдкрд░ рдХाрд░्рдп рдХिрдпा ।
рд╕рди् 2002 рдоें рдбेрдиिрдпрд▓ рдмрд╣рдиेрдорди рдж्рд╡ाрд░ा рдоाрдирд╡ рдиिрд░्рдгрдпрди рдкрд░ рд╢ोрдз рдХिрдпा рдЧрдпा ।
рд╕рди् 2005 рдоें рдеाрдорд╕ рд╢ेрд▓िंрдЧ рдиे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рдПрд╡ं рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ рдХी рд╕рдордЭ рдоें рдЦेрд▓
рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХा рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा ।
Q.4. рд╡े рдХौрди-рд╕ी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рд╣ोрддी рд╣ैं рдЬिрдирдХे рд▓िрдП рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХा рдЕрди्рдп рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦा
рдХे рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрде рд╕рд╣рдпोрдЧ рд▓ाрднрдк्рд░рдж рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै ? рдХिрди्рд╣ीं рджो рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
Ans. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░, рдЕрдиुрднрд╡ рдПрд╡ं рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै ।
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЬрдб़ें рджрд░्рд╢рдирд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоें рд╣ोрддी рд╣ैं । рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХेрд╡рд▓ рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें
рд╕ैрдж्рдзाрди्рддिрдХ рдЬ्рдЮाрди рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ी рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдпрд╣ рд╡िрднिрди्рди рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд╕рдоाрдзाрди
рднी рдХрд░рддी рд╣ै । рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рд╕рдордЭрдиे рддрдеा рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рди рд╕े рдЬुрдб़ी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рд╕рдоाрдзाрди рдХे
рд▓िрдП рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрдИ рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦाрдУं рд╕े рдЬुрдб़ी рд╣ोрддी рд╣ैं । рдиिрдо्рдиांрдХिрдд рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦाрдПँ рдРрд╕ी рд╣ैं рдЬो
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рдХो рд╕ुрдкрд░िрдгाрдоी рдмрдиाрдиे рдоें рд╕рдорд░्рде рд╣ोрддे рд╣ैं рдЗрд╕ी рд╢्рд░ेрдгी рдХे рд░ुрдЭाрди рдХे рдХाрд░рдг
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдЕंрддрд░्рд╡िрд╖рдпрдХ рдЙрдкाрдЧрдо рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ ।
(i) рджрд░्рд╢рдирд╢ाрд╕्рдд्рд░-рдорди рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк, рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдг, рд╕ंрд╡ेрдЧ рдЖрджि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЬ्рдЮाрди рдХी рд╡िрдзि рддрдеा
рдоाрдирд╡ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХे рд╡िрднिрди्рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди ।
(ii) рдЖрдпुрд░्рд╡िрдЬ्рдЮाрди-рд╕्рд╡рд╕्рде рд╢рд░ीрд░ рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡рд╕्рде рдорди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
(iii) рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░, рд░ाрдЬрдиीрддि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░-рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░, рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХी
рднाрд╡ुрдХрддाрдУं рдПрд╡ं рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди, рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рд░рд▓ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।
рд╢рдХ्рддि рдПрд╡ं рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ, рдорддрджाрди, рдоाрдирд╕िрдХ рдЖрдЪрд░рдгों, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЕрд╡рдзाрд░рдгाрдУं
рд╕े рдЬुрдб़ी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдЖрджि рдХा рд╕рдоाрдзाрди рд░ाрдЬрдиीрддि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╕े рд╕ंрднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै।
(iv) рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди-рдоाрдирд╡ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдХे
рд╕ंрд╡ेрдж рдПрд╡ं рдЕрдиुрднूрддि рдХो рдЬाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
(v) рд╡िрдзि рдПрд╡ं рдЕрдкрд░ाрдзрд╢ाрд╕्рдд्рд░-рдЕрднिрдпुрдХ्рдд рдХी рдкрд╣рдЪाрди, рд╕рдЬा рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг, рдЧрд╡ाрд╣ों рдХी
рдоाрдирд╕िрдХрддा, рдкрд╢्рдЪाрддाрдк рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рдЖрджि рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рд╡िрдзि рдПрд╡ं рдЕрдкрд░ाрдзрд╢ाрд╕्рдд्рд░
рдХी рдорджрдж рд▓ेрдиी рд╣ोрддी рд╣ै।
(vi) рдЬрдирд╕ंрдЪाрд░-рдкрдирд╡ीрдп рдШрдЯрдиाрдУं рдХे рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдХों рдПрд╡ं рд╕ंрд╡ेрдЧों рдХा рдЬ्рдЮाрди рдЬрдирд╕ंрдЪाрд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо
рд╕े рд╕рд░рд▓ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै
(vii) рд╕ंрдЧीрдд рдПрд╡ं рд▓рд▓िрддрдХрд▓ा-рдХाрд░्рдп рдиिрд╖्рдкाрджрди рддрдеा рд╕ंрдЧीрдд рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдЖрджि рдоाрдирд╡ рд╣िрдд рдоें
рд╡्рдпाрдзि рдиिрд╡ाрд░рдХ рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं।
(viii) рд╡ाрд╕्рддुрдХрд▓ा рдПрд╡ं рдЕрднिрдпांрдд्рд░िрдХी-рднौрддिрдХ рдПрд╡ं рдоाрдирд╕िрдХ рд╕ंрддुрд╖्рдЯि, рд╕ौंрджрд░्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рд╡िрд╡ेрдЪрди,
рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рдЕрдЪ्рдЫी рдЖрджрддों рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓рддी рд╣ै।
рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ (ix) рд╢िрдХ्рд╖ा, (x) рдордиोрд░ोрдЧ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, (xi) рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрджि рд╕े рдЬुрдб़ी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे
рд╕рдоाрдзाрди рдХे рд▓िрдП рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХो рдЕрди्рдп рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦा рдХे рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрде рд╕рд╣рдпोрдЧ рд▓ाрднрдк्рд░рдж рд╣ोрддा
рд╣ै।
рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рдиिрджाрди рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╡िрднрд╡ рдХो,рдЕрдзिрдХ-рд╕े-рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा
рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै । рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╕ंрдЪाрд░ рд╕ाрдзрдиों рдХी рднूрдоिрдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै । рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों, рдЪिрдХिрдд्рд╕ाрд▓рдпों,
рдЙрдж्рдпोрдЧों, рдХाрд░ाрдЧाрд░ों, рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╕ंрдЧрдардиों рддрдеा рдиिрдЬी рдЕрдн्рдпाрд╕ рдоें рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдкрд░ाрдорд░्рд╢ рд╕े рдХाрдлी
рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓рддी рд╣ै।
рджूрд╕рд░ों рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрдЬ-рд╕ेрд╡ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдоें рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦाрдУं рдХी рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕ाрд░्рдердХ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддी
рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд् рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоाрдд्рд░ рдПрдХ рд╡िрд╖рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдоाрд░े рдорди рдХी рдЙрдд्рд╕ुрдХрддाрдУं рдХो рд╣ी рдирд╣ीं рд╕ंрддुрд╖्рдЯ
рдХрд░рддा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдпрд╣ рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд╕рдоाрдзाрди рднी рдХрд░рддा рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп,
рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп, рдорд╣िрд▓ा рд╡िрдХाрд╕, рдЕंрддрд░्рд╕рдоूрд╣ рд╕ंрдмंрдз рдЖрджि рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдпрд╣
рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦा рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдХрд░рддा рд╣ै ।
Q.5. рдЕंрддрд░ рдХीрдЬिрдП-
(рдЕ) рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдПрд╡ं рдордиोрд░ोрдЧ рд╡िрдЬ्рдЮाрдиी рддрдеा
(рдм) рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрддा рдПрд╡ं рдиैрджाрдиिрдХ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдоें ।
Ans.(рдЕ) рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдПрд╡ं рдордиोрд░ोрдЧ рд╡िрдЬ्рдЮाрдиी рдоें рдЕрди्рддрд░-рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд▓ोрдЧों рдХे рдЕрдиुрднрд╡ों
рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдХे рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рдиिрджाрди рдвूँрдврддा рд╣ै । рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдПрд╡ं рдЕрдиुрднрд╡
рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╕े рдРрд╕ी рдЕрднिрдирддिрдпों рдХो рдЕрдиेрдХ рддрд░ीрдХों рд╕े рдХрдо рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं । рдЖрдд्рдо
рдкрд░ाрд╡рд░्рддрди, рд╡्рдпрдХ्рддिрдкрд░рдХрддा, рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдЖрджि рдХो рд╕рдордЭ рдХा рдЖрдзाрд░ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै ।
рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे рдЕрдзिрдЧрдо, рд╕्рдоृрддि, рдЕрд╡рдзाрди, рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рдг, рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдгा рдПрд╡ं рд╕ंрд╡ेрдЧ рдЖрджि рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХो
рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рд╣ै рддрдеा рд╕ाрд░्рдердХ рдк्рд░рдЧрддि рдХी рд╣ै। рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЧोрдЪрд░ों рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╕िрдж्рдзांрдд рд╡िрдХрд╕िрдд
рдХрд░рддा рд╣ै।
рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдПрд╡ं рдЬीрд╡рди-рд╡ृрдд्рддि рдпोрдЬрдиा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЕрдкрдиी рд╕рд▓ाрд╣ рджेрддे
рд╣ैं। рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬैрд╡िрдХ, рд╢िрдХ्рд╖ा, рдХ्рд░ीрдб़ा, рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ, рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЖрджि рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдФрд░
рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдкрд░िрдгाрдо рд╕े рдоाрдирд╡ рд╣िрдд рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै । рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ
рдХाрд░рдгрдкрд░рдХ рдк्рд░рддिрд░ूрдкों рдХो рдЦोрдЬрддे рд╣ैं ।
рдордиोрд░ोрдЧ рд╡िрдЬ्рдЮाрдиी-рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡्рдпрддिрдХ्рд░рдоों рдХे рдХाрд░рдгों, рдЙрдкрдЪाрд░ों рддрдеा рдЙрдирд╕े рдмрдЪाрд╡ рдХा
рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдордиोрд░ोрдЧ рд╡िрдЬ्рдЮाрдиी рдХे рдкाрд╕ рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЙрдкाрдзि рд╣ोрддी рд╣ै рдЬो рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ
рд╡्рдпрддिрдХ्рд░рдо рдХे рдиिрджाрди рд╣ेрддु рд╡рд░्рд╖ों рдХा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдП рд╣ुрдП рд╣ोрддे рд╣ैं । рдордиोрд░ोрдЧ рд╡िрдЬ्рдЮाрдиी рд╣ी
рджрд╡ाрдЗрдпों рдХा рд╕ुрдЭाрд╡ рджे рд╕рдХрддा рд╣ै рддрдеा рд╡िрдж्рдпुрдд рдЖрдШाрдд рдЙрдкрдЪाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै ।
(рдм) рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрддा рдПрд╡ं рдиैрджाрдиिрдХ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдоें рдЕрди्рддрд░-рд╕рдоाрдЬ-рд╕ेрд╡ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдоें
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╡िрд╡िрдз рд╕िрдж्рдзांрддों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рд░рдЦрдиेрд╡ाрд▓े рд╡िрднिрди्рди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕рдорд╕्рдпाрдУं
рдХे рд╕рдлрд▓ рдиिрджाрди рд╣ेрддु рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрднрд╡ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдкрд░ाрдорд░्рд╢ рджेрддे рд╣ैं । рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों, рдЪिрдХिрдд्рд╕ाрд▓рдпों,
рдЙрдж्рдпोрдЧों, рдХाрд░ाрдЧाрд░ों, рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╕ंрдЧрдардиों, рд╕ैрди्рдп рдк्рд░рддिрд╖्рдаाрдиों рддрдеा рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рдк्рд░ैрдХ्рдЯिрд╕ рдоें рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрддा рдХे
рд░ूрдк рдоें рдЬрд╣ाँ рд╡े рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрдкрдиे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рд╕рдоाрдзाрди рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддे рд╣ैं । рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрддा
рдоाрдд्рд░ рд╕рд▓ाрд╣ рджेрддा рд╣ै рди рдХि рд╕्рд╡рдпं рдиिрджाрди рдоें рдЬुрдЯ рдЬाрддा рд╣ै । рдкрд░ाрдорд░्рд╢ рдкाрдиे рд╡ाрд▓े рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрддा рдХे рдкрд░ाрдорд░्рд╢
рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рддрдеा рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╕рдордЭ рд╕े рд░рдХ्рд╖ाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं । рдЕрд░्рдеाрдд् рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрддा рдоाрдд्рд░
рд╕рд▓ाрд╣рдХाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рдХो рдмाрдз्рдп рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै।
рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдиैрджाрдиिрдХ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рд╡ाрд▓े рд░ोрдЧिрдпों рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рдиे рдоें
рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рд░рдЦрддे рд╣ैं । рдиैрджाрдиिрдХ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЕрдиेрдХ рдоाрдирд╕िрдХ рд╡्рдпрддिрдХ्рд░рдоों рддрдеा рджुрд╢्рдЪिрддा, рднрдп рдпा
рдХाрд░्рдпрд╕्рдерд▓ рдХे рджрдмाрд╡ों рдХे рд▓िрдП рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рд░ोрдЧिрдпों рдХी рджрд╢ाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рд▓िрдП
рдпे рдЙрдирдХा рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं । рдЙрдкрдЪाрд░, рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕, рдЬीрд╡िрдХोрдкाрд░्рдЬрди рдЖрджि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдпे рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ
рд╡िрдзिрдпों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं । рдиैрджाрдиिрдХ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рджрд╡ाрдЗрдпों рдХा рд╕ुрдЭाрд╡, рд╡िрдж्рдпुрдд рдЖрдШाрдд рдЙрдкрдЪाрд░
рдЖрдж рдоें рд╣ाрде рдмँрдЯाрдиा рдирд╣ीं рдЪाрд╣рддा рд╣ै।
Q.6. рджैрдиंрджिрди рдЬीрд╡рди рдХे рдХुрдЫ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП рдЬрд╣ाँ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╕рдордЭ рдХो
рдЕрдн्рдпाрд╕ рд░ूрдк рдоें рд▓ाрдпा рдЬा рд╕рдХे।                                     [Model Set 2009A] Ans. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЬ्рдЮाрди, рд╣рдоाрд░े рджिрди-рдк्рд░рддिрджिрди рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै рддрдеा
рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рд▓ाрднрдк्рд░рдж рд╣ै । рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоाрдд्рд░ рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╡िрд╖рдп рдХे рд░ूрдк
рдоें рд╣рдоाрд░े рдорди рдХी рдЙрдд्рд╕ुрдХрддाрдУं рдХो рд╣ी рдирд╣ीं рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рдХрд░рддा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ा рд╡िрд╖рдп рд╣ै рдЬो рдЕрдиेрдХ
рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдХрд░рддा рд╣ै।
(рдХ) рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें-рдХिрд╕ी рдпुрд╡ा рд▓рдб़рдХी рдХा рдЕрдкрдиे рд╢рд░ाрдмी рдкिрддा рд╕े рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рд╣ेрддु
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╕рдордЭ рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХिрд╕ी рдоाँ рдХा рдЕрдкрдиे рд╕рдорд╕्рдпाрдЧ्рд░рд╕्рдд рдмрдЪ्рдЪों рдХे
рджिрд▓ рдоें рдЖрд╢ा рдФрд░ рд╣िрдо्рдордд рдХी рднाрд╡рдиा рдЬрдЧाрдиे рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдиा
рдЪाрд╣िрдП।
(рдЦ) рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдоें-рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рднी рд╕рджрд╕्рдпों рдоें рдХिрд╕ी рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рдХे
рд╕рдоाрдзाрди рд╣ेрддु рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХे рдХ्рд░рдо рдоें рдЙрдд्рдкрди्рди рдЙрд▓рдЭрди рдХो рд╕ंрд╡ाрдж рдПрд╡ं рдЕंрдд:рдХ्рд░िрдпा рдХी рдХрдоी рдХा
рдЖрднाрд╕ рдХрд░ाрдХрд░ рдЦुрд╢рдиुрдоा рд╕्рдеिрддि рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд▓ी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।
(рдЧ) рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें-рдЖрддंрдХрд╡ाрджी рд╕рдоूрд╣ рдХो рдЕрдиैрддिрдХ рдХाрд░्рдпों рдХे рдк्рд░рддि рдШृрдгा рдЙрдд्рдкрди्рди
рдХрд░рдиा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдПрдХाрддिрдХ рд╣ोрдиे рд╕े рдмрдЪрдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрдиा рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЬ्рдЮाрди рд╕े рд╕ंрднрд╡
рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।
(рдШ) рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдпा рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрдоाрдУं рд╡ाрд▓ी рд╕рдорд╕्рдпा-рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг,
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп, рдорд╣िрд▓ा рд╡िрдХाрд╕, рдЕंрддрд░्рд╕рдоूрд╣ рд╕ंрдмंрдз, рд╕ीрдоा рдпुрдж्рдз, рдЦेрд▓ рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдЬैрд╕ी рд╕्рдеिрддिрдпों
рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдд्рдкрди्рди рд╡िрд╡ाрдж рдпा рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рд╕ुрд▓рдЭाрдиे рдоें рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдкрдж्рдзрддि рд╕ुрдкрд░िрдгाрдоी рд╕िрдж्рдз рд╣ोрддी
рд╣ै। рдЗрд╕ рд╢्рд░ेрдгी рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдЕрд╕्рд╡рд╕्рде рдЪिंрддрди, рдЕрдкрдиे рдк्рд░рддि рдЛрдгाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рддрдеा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░
рдХी рдЕрд╡ांрдЫिрдд рд╢ैрд▓ी рдЖрджि рдХा рдкाрдпा рдЬाрдиा рд╣ै । рдЗрдирдХा рд╕рдоाрдзाрди рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ
рд╕ुрдзाрд░ рддрдеा рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдЖрджि рдоें рдЕрди्рддрд░ рд▓ाрдХрд░ рд╕ंрднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै ।
(рдЩ) рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рдиिрджाрди-рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд▓ोрдЧों рдХे рдЧुрдгाрдд्рдордХ рд░ूрдк рд╕े рдЕрдЪ्рдЫे
рдЬीрд╡рди рдХे рд▓िрдП рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдкी рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХी рдЕрднिрдХрд▓्рдкрдиा рдПрд╡ं рд╕ंрдЪाрд▓рди рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рднूрдоिрдХा рдХा рдиिрд░्рд╡рд╣рди
рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рддрдеा рд╡िрдХाрд╕, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрд╕्рдлोрдЯ, рдЧрд░ीрдмी рдХा рдЕрднिрд╢ाрдк, рд╕ुрдиाрдоी рд▓рд╣рд░
рдХा рдХрд╣рд░, рд╣िंрд╕ा, рд▓ूрдЯрдкाрдЯ, рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░, рдЕрд╕ंрдЦ्рдп рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рд╕े рдЧ्рд░рд╕िрдд рдоाрдирд╡ рдХो рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЬ्рдЮाрди
рд╣ी рд╕рд╣ी рд░ाрд╕्рддा рдмрддा рд╕рдХрддा рд╣ै
(рдЪ) рд╕рдоाрдЬ-рд╕ेрд╡ा-рджुрд╕рд░ों рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрдЬ-рд╕ेрд╡ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рддрдеा рд╕ाрдзрди рдпा
рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЬ्рдЮाрди рд╕े рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рдкाрдд рд╣ै рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдПрд╡ं рд╡िрдзिрдпों рдХी
рд╕рд╣ी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╕े рд╣ी рд╣рдо рджूрд╕рд░ों рдХे рджुрдЦ рдХा рдХाрд░рдг рдФрд░ рдиिрджाрди рдкा рд╕рдХрддे рд╣ैं । рд░рдХ्рд╖ाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░,
рд╕рд░्рд╡рдк्рд░िрдп рдЖрджрддें. ‘рдмрд╣ुрдЬрди рд╣िрддाрдп, рдмрд╣ुрдЬрди рд╕ुрдЦाрдп’ рдХा рд╕ुрд╡िрдЪाрд░, рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдХाрд░्рдп рдк्рд░рдгाрд▓ी, рд╕ंрддुрд▓िрдд
рд╕рдордЭ рдЖрджि рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╣ी рджेрди рд╣ै।
Q.7. рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдоिрдд्рд░рд╡рдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЙрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЬ्рдЮाрди рдж्рд╡ाрд░ा
рдмрдв़ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै?
Ans. рддाрдкрдоाрди, рдЖрд░्рдж्рд░рддा, рдк्рд░рджूрд╖рдг рддрдеा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЖрдкрджा рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдПрд╡ं рдоाрдирд╡ рдХे рд▓िрдП
рдЕрд╣िрддрдХाрд░ी рд╕्рдеिрддि рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं । рдЗрд╕ рджुрд╖्рдк्рд░рднाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдд्рд╕рд░्рдЧ рдк्рд░рдмрди्рдзрди, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा
рд╡िрд╕्рдлोрдЯ, рдКрд░्рдЬा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг, рд╡рди-рд╡िрдиाрд╢, рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рдЕрдиुрдкрдпोрдЧी рджोрд╣рди рддрдеा рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ
рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЖрджि рдЬुрдб़े рд╣ैं рдЬो рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рдк्рд░рдХाрд░्рдп рд╣ोрддे рд╣ैं।
рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдоिрдд्рд░рд╡рдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХा рд╕ाрд░्рдердХ
рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиा рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ोрддा рд╣ै । рдЬ्рдЮाрди рд╣ै рдХि (i) рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡्рдпрддिрдХ्рд░рдоों рдХे рдиिрджाрди рдПрд╡ं рдмрдЪाрд╡
рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рд╣рдоाрд░ी рдЕंрдд:рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдПрд╡ं рдЕрдиुрднрд╡ рдПрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧрддिрдоाрди
рд╣ोрдХрд░ рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬो рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдШрдЯिрдд рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी
рд╣ोрддे рд╣ैं । (ii) рдоाрдирд╡ рд╕рдоुрджाрдп рдоें рдХ्рдпों рдФрд░ рдХैрд╕े рд╕рдоुрджाрдпों рдоें рд▓ोрдЧ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХी рдХрдаिрдиाрдИ рдХे рд╕рдордп
рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдд्рдпाрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं । (iii) рдпрджि рд╣рдо рдХिрд╕ी рдХाрд░्рдпрдХрд░्рдд्рддा рд╕े рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे
рд╡िрдЧрдд рдХाрд░्рдп рд╕े рдЕрдЪ्рдЫा рдХाрд░्рдп рдХрд░े рддो рдЙрд╕े рдЙрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै । (iv) рдл्рд░ाрдпрдб рдиे рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░
рдХो рдЕрдЪेрддрди рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рдПрд╡ं рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ों рдХा рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдмрддाрдпा । рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдПрдХ рдкрдж्рдзрддि
рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा । (v) рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕िрдж्рдзांрддों рдХे рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдиिрдпंрдд्рд░िрдд
рдПрд╡ं рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै । (vi) рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕िрдж्рдзांрддों рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рд▓ोрдЧों рдХो рд╕рдорд╕्рдпाрдУं
рдХे рдк्рд░рддि рджрдХ्рд╖рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдпोрдЧ्рдп рдмрдиाрддा рд╣ै।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдоाрдирд╡ рдЕрд░्рдЬिрдд рдЬ्рдЮाрди рдж्рд╡ाрд░ा рднाрдИрдЪाрд░ा, рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा, рд╡िрдирдо्рд░рддा, рд╕рд╣рднाрдЧिрддा
рдЖрджि рдХा рдкाрда рдкрдв़ाрдХрд░ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХो рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдмрдиाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै । рдЙрджाрд╣рд░рдгрд╕्рд╡рд░ूрдк
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд▓ाрдХрд░ рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी, рдЖрддंрдХрд╡ाрдж, рдЕрд╕ंрддोрд╖, рд╢िрдХ्рд╖ा, рднुрдЦрдорд░ी рдЖрджि
рджोрд╖ों рдкрд░ рдХाрдмू рдкाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै ।
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди, рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ, рдк्рд░рдХाрд░्рдпрд╡ाрдж, рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рд╡ाрдж, рдмुрдж्рдзि рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг,
рдоाрдирд╡рд╡ाрджी рд╕िрдж्рдзांрдд рдиिрд░्рдгрдпрди, рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрддुрд▓рди рдЖрджि рдХा рд╕рдоुрдЪिрдд рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдХोрдИ рднी рдоाрдирд╡
рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рд╕्рд╡рднाрд╡ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рд╕рдордЭрдиे рд▓рдЧेрдЧा рддрдеा рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХो рдЕрдкрдиी рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдХे
рдЕрдиुрдХूрд▓ рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдоें рд╕рдорд░्рде рд╣ो рдЬाрдпрдЧा ।
рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЖрдкрджा рдХो рдпрджि рдЖрдзाрд░ рдоाрдиा рдЬाрдп рддो рдоाрдирд╡ рдХी рдХрд░ाрд╣ рдХो рд╕ांрдд्рд╡рдиा, рд╕рд╣рдпोрдЧ,
рд╕ाрдзрдиा рдПрд╡ं рд╕рд╣рдХाрд░्рдпिрддा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХрдо рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рднी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдоाрдирд╡ीрдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░
рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै ।
Q.8. рдЕрдкрд░ाрдз рдЬैрд╕ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдЦोрдЬрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рдиे
рдХे рд▓िрдП рдЖрдкрдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдХौрди-рд╕ी рд╢ाрдЦा рд╕рдмрд╕े рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╣ै । рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди
рдХीрдЬिрдП рдПрд╡ं рдЙрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХे рд╕рд░ोрдХाрд░ों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
Ans. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╢ाрдЦा рдХा рд╕ीрдзा рд╕ंрдмंрдз рдоाрдирд╡ीрдп рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдкों рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ुрдЖ рд╣ै।
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдоाрдирд╡ीрдп рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХी рдЦोрдЬ рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рдЙрдирдХे рдиिрджाрди рдХा рдЙрдкाрдп
рдмрддрд▓ाрддा рд╣ै । рдЕрдкрд░ाрдз рдЬैрд╕ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдХी рдЦोрдЬ рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рдиे
рдХे рд▓िрдП рд╡िрдХाрд╕ाрдд्рдордХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдПрд╡ं рдЙрдкрдпोрдЧ рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╣ै । рд╡िрдХाрд╕ाрдд्рдордХ
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдоाрдирд╡-рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрднिрди्рди рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै । рднौрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ
рдПрд╡ं рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдХे рдХाрд░рдг, рдкрд░िрдгाрдо рдФрд░ рд╕рд░рд▓ рдиिрджाрди рдХी рдЦोрдЬ рдХрд░рддा
рд╣ै। рдЬो рд╣рдо рд╡рд╣ рдХैрд╕े рд╣ुрдЖ ? рдмрдЪ्рдЪों рдПрд╡ं рдХिрд╢ोрд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдпрд╣ рд╡рдпрд╕्рдХों рдПрд╡ं
рдХाрд▓-рдк्рд░рднाрд╡рдХ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕ूрдЪрдиा рджेрддा рд╣ै । рд╡े рдЬैрд╡िрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рддрдеा
рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рдХाрд░рдХों рдЬो рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं (рдмुрдж्рдзि, рд╕ंрдЬ्рдЮाрди, рд╕ंрд╡ेрдЧ, рдоिрдЬाрдЬ, рдиैрддिрдХрддा рдПрд╡ं
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдмंрдз) рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं । рдпрд╣ рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╕ंрд╡ृрдж्рдзि рдПрд╡ं рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдЕрди्рдп
рд╢ाрдЦाрдУं рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै।
рд╡िрдзि рдПрд╡ं рдЕрдкрд░ाрдзрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╕े рдЬुрдб़рдХрд░ рд╡िрдХाрд╕ाрдд्рдордХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЕрдкрд░ाрдз рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк, рдЕрдкрд░ाрдзी
рдХी рдЫрд╡ि, рдЕрдзिрд╡рдХ्рддा рдХा рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп, рдЧрд╡ाрд╣ों рдХी рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा, рди्рдпाрдп рдЕрдерд╡ा рджंрдб рдХा рдЖрдзाрд░ рд╕े
рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡िрднिрди्рди рдХाрд░рдХों рдХी рдЦोрдЬ рдХрд░рдХे рдЕрдкрд░ाрдз рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै । рджुрд░्рдШрдЯрдиा, рд╢ीрддрдпुрдж्рдз,
рдЧрд▓ी рдХी рд▓рдб़ाрдИ, рд╣рдд्рдпा, рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░, рдЭूрда, рдкрд╢्рдЪाрддाрдк, рдЙрдо्рд░рдХैрдж, рдлाँрд╕ी, рдЖрд░्рдеिрдХ рджрдг्рдб, рдЕрд╡рд╣ेрд▓рдиा,
рдмрд╣िрд╖्рдХाрд░ рдЬैрд╕ी рд╡िрдзिрдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрд░ाрдз рдХो рдирд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рдЬुрдЯाрддा рд╣ै । рд╡िрдзि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा
рдПрд╡ं рдЕрдкрд░ाрдз рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╕े рдЬुрдб़े рдиिрдо्рдиांрдХिрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рд╕рд╣ी рдЙрдд्рддрд░ рдмрддрд▓ाрдиे рдХा рд╕рдлрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै-
(i) рдЕрдкрд░ाрдз рдХ्рдпों рдФрд░ рдХैрд╕े рдХिрдпा рдЧрдпा ?
(ii) рдЧрд╡ाрд╣ी рдоें рдХिрддрдиी рд╕рдд्рдпрддा рд╣ै?
(iii) рдЬूрд░ी рдХे рдиिрд░्рдгрдпों рдкрд░ рдХिрд╕рдХा рдЕंрдХुрд╢ рд╣ै ?
(iv) рдХ्рдпा рдЕрдкрд░ाрдзी рдЕрдкрдиी рдХрд░рдиी рдкрд░ рдкрдЫрддा рд░рд╣ा рд╣ै?
(v) рдХ्рдпा рджिрдпा рдЧрдпा рдиिрд░्рдгрдп рдпा рджंрдб рдЕрдкрд░ाрдзी рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рдмрджрд▓ рдкाрдпेрдЧा ?
рдЕрдкрд░ाрдз рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╕े рдЬुрдб़ी рд╕рднी рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдХी рдЦोрдЬ рдХрд░рдиे рддрдеा рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдЙрд╕рдХे рд╡िрдиाрд╢
рдХी рд╕्рдеिрддि рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рдоें рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХाрдлी рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдП рд╣ैं ।
                                       рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрд░ीрдХ्рд╖ोрдкрдпोрдЧी рдк्рд░рд╢्рдиोрдд्рддрд░
                                                   рд╡рд╕्рддुрдиिрд╖्рда рдк्рд░рд╢्рдиोрдд्рддрд░
                            (OBJECTIVE ANSWER TYPE QUESTIONS)
1. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рдХрдм рдЦोрд▓ा рдЧрдпा рдеा ?  [B.M.2009A]
(a) 1879 рдИреж рдоें
(b) 1885 рдИреж рдоें
(c) 1890 рдИреж рдоें
(d) 1900 рдИреж рдоें                                  (рдЙрдд्рддрд░-A)
2. рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгрд╡ाрдж рдХा рдЙрджрдп рдХрдм рд╣ुрдЖ ?                                        [B.M. 2009 A]
(a) 1879 рдИреж рдоें
(b) 1890 рдИреж рдоें
(c) 1900 рдИреж рдоें
(d) 1905 рдИреж рдоें                                    (рдЙрдд्рддрд░-C)
3. рдмिрд╣ाрд░ рдоें рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд╡िрднाрдЧ рдХрд╣ाँ рдЦोрд▓ा рдЧрдпा рдеा ?        [B.M.2009A]
(a) рдиाрд▓ंрджा
(b) рджрд░рднंрдЧा
(c) рдкрдЯрдиा
(d) рдЗрдирдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं । (рдЙрдд्рдд:-C)
4. рдЖрдзुрдиिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдкिрддा рд╣ैं-                              [B.M.2009A]
(a) рдл्рд░ाрдпрдб
(b) рд╡िрд▓्рд╣рдо рд╡ुрдг्рдЯ
(c) рд╡िрд▓िрдпрдо рдЬेрдо्рд╕
(d) рдЗрдирдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं।                       (рдЙрдд्рддрд░-B)

5. рднाрд░рдд рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдХा рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХрдм рд╕े рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै ?   [B. M. 2009A]
(a) 1879 рдИреж рдоें
(b) 1885 рдИреж рдоें
(c) 1900 рдИреж рдоें
(d) 1915 рдИ. рдоें                                 (рдЙрдд्рддрд░-D)
6. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХिрд╕ рд╡िрд╖рдп рд╕े рдиिःрд╕ृрдд рд╣ै ?                        [B.M. 2009 A]
(a) рдЗрддिрд╣ाрд╕
(b) рднूрдЧोрд▓
(c) рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░
(d) рджрд░्рд╢рдирд╢ाрд╕्рдд्рд░                                    (рдЙрдд्рддрд░-C)
7. рднाрд░рдд рдоें рдоाрдиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдк्рд░рдердо рд╡िрднाрдЧ рдХрдм рдЖрд░ंрдн рдХिрдпा рдЧрдпा?     [B.M. 2009 A]
(a) 1879 рдИреж рдоें
(b) 1900 рдИреж рдоें
(c) 1916 рдИреж рдоें
(d) 1924 рдИреж рдоें                                  (рдЙрдд्рддрд░-C)
8. рдЧेрд╕्рдЯाрд▓्рдЯрд╡ाрдж рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХिрд╕рдиे рдХी рдеी?                   [B.M.2009 A]
(a) рдоेрдХ्рд╕рд╡рджाрдИрдорд░
(b) рд╡ुрдг्рдЯ
(c) рдл्рд░ाрдпрдб
(d) рдХोрд╣рд▓рд░                                           (рдЙрдд्рддрд░-A)
9. рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рд╡ाрджी рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХिрд╕рдиे рдХिрдпा ?        [B.M.2009A]
(a) рд╡рд░рджाрдИрдорд░
(b) рд╡ुрдг्рдЯ
(c) рд╡िрд▓िрдпрдо рдЬेрдо्рд╕
(d) рд╡ाрдЯрд╕рди                                            (рдЙрдд्рддрд░-D)

                                                         рдЕрддि рд▓рдШु рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
                                 (VERY SHORT ANSWER TYPE QUESTIONS)
Q.1. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХ्рдпा рд╣ै ?
Ans. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦा рд╣ै рдЬो рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди
рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрдирд╡ीрдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдХो рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рд░рдЦрддा рд╣ै।
Q.2. рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХ्рдпा рд╣ै?
Ans. рдоाрдирд╡ीрдп рдЪेрддрдиा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдЖंрддрд░िрдХ рдЬ्рдЮाрди рдХा
рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдоाрдирд╕िрдХ рдХ्рд░िрдпा рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै ।
Q.3. рдоाрдирд╕िрдХ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдШрдЯिрдд рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рдХौрди рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд╣ै ?
Ans. рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рд╣рдоाрд░ी рдЕंрддःрдХ्рд░िрдпाрдПँ рдПрд╡ं рдЕрдиुрднрд╡ рдПрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧрддिрдоाрди рд╣ोрдХрд░
рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬो рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдШрдЯिрдд рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी
рд╣ोрддे рд╣ैं।
Q.4. рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрд╕рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддा рд╣ै?
Ans. рдЕрдиुрднрд╡, рдЕрдиुрднрд╡рдХрд░्рддा рдХी рдЖंрддрд░िрдХ рдПрд╡ं рдмाрд╣्рдп рджрд╢ाрдУं рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं ।
Q.5. рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддाрдПँ рдХ्рдпा рд╣ैं ?
Ans. рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдФрд░ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдк्рд░рддि рдХिрдпा рдЧрдпा рдЖрдЪрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рд╕ाрдоाрди्рдп
рдЕрдерд╡ा рдЬрдЯिрд▓, рд▓рдШुрдХाрд▓िрдХ рдпा рджीрд░्рдШрдХाрд▓िрдХ рддрдеा рдк्рд░рдХрдЯ рдпा рдЕрдк्рд░рдХрдЯ рдХुрдЫ рднी рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं ।
Q.6. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рдХрдм рдФрд░ рдХрд╣ाँ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा?
Ans. рд╕рди् 1879 рдоें рд╡िрд▓рд╣рдо рд╡ुрдг्рдЯ рдиे рд▓िрдкрдЬिंрдЧ, рдЬрд░्рдордиी рдоें рдк्рд░рдердо рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा
рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдеा।
Q.7. рдХ्рдпा рдорди рдХो рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХे рд╕рдоाрди рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै ?
Ans. рдорди рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХे рдмिрдиा рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдлिрд░ рднी рдорди рдПрдХ рдкृрдердХ рд╕рдд्рддा рд╣ै ।
Q.8. рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рддिрдоा рд╕े рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं ?
Ans. рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрддाрд░्рдХिрдХ рднрдп рдХो рдоिрдЯाрдиे рд╣ेрддु рдиिрд░рди्рддрд░ рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХрд░рдиे рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк
рд░ोрдЧ рдк्рд░рддिрд░ोрдзрдХ рддंрдд्рд░ рдХो рд╕рд╢рдХ्рдд рдХрд░рдиे рдоें рдорди рдХी рднूрдоिрдХा рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддी рд╣ै ।
Q.9. рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рдоाрдирдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдпा рдирд╣ीं ?
Ans. рдЕрдЪ्рдЫा рдХाрд░्рдпрдлрд▓ рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиा рдпा рджंрдб рджेрдиा рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╕िрдж्рдзांрдд рдирд╣ीं рд╣ै।
рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рдоाрдирдХ рд╕िрдж्рдзांрдд рдирд╣ीं рд╣ै ।
Q.10. рджो рд╕ाрдоाрди्рдп рдмोрдз рдзाрд░рдгाрдПँ рдмрддाрдпें рдЬो рд╕рджा рд╕рдд्рдп рдирд╣ीं рд╣ोрддे ?
Ans. (i) рдкुрд░ुрд╖ рдорд╣िрд▓ाрдУं рд╕े рдЕрдзिрдХ рдмुрдж्рдзिрдоाрди рд╣ोрддे рд╣ैं ।
(ii) рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдорд╣िрд▓ाрдПँ рдЕрдзिрдХ рджुрд░्рдШрдЯрдиा рдХрд░рддी рд╣ैं।
Q.11. рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХो рдЬ्рдпोрддिрд╖िрдпों, рддांрдд्рд░िрдХों рдПрд╡ं рд╣рд╕्рддрд░ेрдЦा рд╡िрд╢ाрд░рджों рдЬैрд╕ा рдХ्рдпों рдирд╣ीं
рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै?
Ans. рдХ्рдпोंрдХि рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рджрдд्рддों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдмाрддों рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдХे рдоाрдирд╡
рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЧोрдЪрд░ों рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╕िрдж्рдзांрдд рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
Q.12.рдк्рд░рдХाрд░्рдпрд╡ाрджी рдЙрдкाрдЧрдо рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХ्рдпों рдФрд░ рдХिрд╕рдиे рдХिрдпा?
Ans. рдПрдХ рдЕрдорд░ीрдХी рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡िрд▓िрдпрдо рдЬेрдо्рд╕ рдиे рдоाрдирд╡ рдорди рдХो рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рд▓िрдП
рдк्рд░рдХाрд░्рдпрд╡ाрджी рдЙрдкाрдЧрдо рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा ।
Q.13. рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рд╡ाрдж рд╕े рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं ?
Ans. рд╕ंрд░рдЪрдиाрд╡ाрдж рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡िрдХрд╕िрдд рдирдИ рдзाрд░ा рдХो рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рд╡ाрдж рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो
рдоाрдирд╡ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХो рдЗंрдЧिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
Q.14. рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рд╡ाрдж рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдкुрд╕्рддрдХ рдХिрд╕рдиे рд▓िрдЦी ?
Ans. рдЬॉрди. рдмी. рд╡ाрдЯрд╕рди рдиे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рд╡ाрдж рдкुрд╕्рддрдХ рд▓िрдЦी рдЬिрд╕рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рд╡ाрдж рдХी рдиींрд╡ рдкрдб़ी।
Q.15. рдХिрди-рдХिрди рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХो рдиोрдмрд▓ рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдоिрд▓ा?
Ans. (i) рдХोрдирд░ाрдб рд▓ाрд░ेंрдЬ-1973 (ii) рд╣рд░्рдЯ рд╕ाрдЗрдорди-1978 (iii) рдбेрд╡िрдб рд╣्рдпूрд╡рд▓-1981
(iv) рд░ोрдЬрд░ рд╕्рдкेрд░ी-1981 (v) рдбेрдиिрдпрд▓ рдХрд╣рдиेрдорди-2002 (vi) рдеॉрдорд╕ рд╢ेрд▓िंрдЧ-2005 ।
Q.16. рдЧेрд╕्рдЯाрд▓्рдЯ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЙрджрдп рдХрдм рдФрд░ рдХрд╣ाँ рд╣ुрдЖ?
Ans. рд╕рди् 1920 рдоें рдЬрд░्рдордиी рдоें рдЧेрд╕्рдЯाрд▓्рдЯ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ ।
Q.17. рд╕िрдЧрдоंрдб рдл्рд░ाрдпрдб рдиे рдХिрд╕ рд╡ाрдж рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा ?
Ans. рд╕िрдЧрдоंрдб рдл्рд░ाрдпрдб рдиे рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгрд╡ाрдж рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕рди् 1900 рдоें рдХिрдпा ।
Q.18.NAOP рд╕े рдХ्рдпा рдмोрдз рд╣ोрддा рд╣ै?
Ans.NAOP = рдиेрд╢рдирд▓ рдПрдХेрдбрдоी рдСрдл рд╕ाрдЗрдХोрд▓ॉрдЬी : рдЗрд╕рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╕рди् 1989 рдоें рднाрд░рдд
рдоें рд╣ुрдИ।
Q.19. NBRC рдХ्рдпा рд╣ै ? рдЗрд╕рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрдм, рдХ्рдпों рдФрд░ рдХрд╣ाँ рдХी рдЧрдИ?
Ans. NBRC = рдиेрд╢рдирд▓ рдм्рд░ेрди рд░िрд╕рд░्рдЪ рд╕ेрди्рдЯрд░ । рдЗрд╕рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдЧुрдб़рдЧाँрд╡, рд╣рд░िрдпाрдгा рдоें рд╕рди्
1997 рдоें рдХी рдЧрдИ рдЬрд╣ाँ рдордиोрд░ोрдЧ рдХी рдЬाँрдЪ рдПрд╡ं рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдХी рдЬाрддी рд╣ै।
Q.20. рд░ाँрдЪी рдоें рд╣ॉрд╕्рдкीрдЯрд▓ рдлॉрд░ рдоेंрдЯрд▓ рдбिрдЬीрдЬिрдЬ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрдм рд╣ुрдИ ?
Ans. рд╕рди् 1962 рдоें рд░ाँрдЪी рдоें рд╣ॉрд╕्рдкीрдЯрд▓ рдлॉрд░ рдоेंрдЯрд▓ рдбिрдЬीрдЬिрдЬ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдИ рдеी।
Q.21. рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕े рдФрд░ рдХрдм рдиोрдмрд▓ рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рджिрдпा рдЧрдпा
рдеा?
Ans. рд╕рди् 1981 рдоें рд░ोрдЬрд░ рд╕्рдкेрд░ी рдХो рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХे рд▓िрдП рдиोрдмेрд▓ рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рджिрдпा
рдЧрдпा рдеा।
Q.22. рдиिрдо्рдиांрдХिрдд рдиाрдо рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдмंрдзिрдд рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХा рдиाрдо рджें।
(i) рд╡िрд▓िрдпрдо рдЬेрдо्рд╕ (ii) рдЬॉрди рд╡ी. рд╡ाрдЯрд╕рди (iii) рд╕рди. рдПрдо. рд╕ेрдирдЧुрдк्рддा (iv) рдХाрд░्рд▓ рд░ोрдЬрд░्рд╕
(v) рд╡ी. рдПрдл. рд╕्рдХिрдирд░ (vi) рдЕрдм्рд░ाрд╣рдо рдоैрд╕्рд▓ो ।
Ans. (i) рд╡िрд▓िрдпрдо рдЬेрдо्рд╕ (1890)- рдк्рд░िंрд╕рдкрд▓ рдСрдл рд╕ाрдЗрдХोрд▓ॉрдЬी।
(ii) рдЬॉрди рд╡ी. рд╡ाрдЯрд╕рди (1924)-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рд╡ाрдж ।
(iii) рдПрди. рдПрди. рд╕ेрдирдЧुрдк्рддा (1928)- рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди (рд▓ंрджрди : рдПрд▓рди рдФрд░ рдЕрдирд╡िрди),
(iv) рдХाрд░्рд▓ рд░ोрдЬрд░्рд╕ (1951)- рд░ोрдЧी рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдЪिрдХिрдд्рд╕ा ।
(v) рдмी. рдПрдл. рд╕्рдХिрдирд░ (1953)-рд╕ाрдЗंрд╕ рдПрдг्рдб рд╣्рдпूрдорди рдмिрд╣ेрд╡िрдпрд░।
(vi) рдЕрдм्рд░ाрд╣рдо рдоैрд╕्рд▓ो (1954) – рдоोрдЯिрд╡ेрд╢рди рдПрдг्рдб рдкрд░्рд╕рдиाрд▓िрдЯी ।
Q.23. рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдиे рдоाрдирд╡ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХो рдХैрд╕ा рдмрддाрдпा ?
Ans. рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдиे рдоाрдирд╡ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХो рдПрдХ рдзрдиाрдд्рдордХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдмрддाрдпा рдЬिрд╕рдХे
рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рд╡ाрдж, рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХी рджрд╢ाрдУं рд╕े рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддा рд╣ै I
Q.24. рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें।
Ans. рдЧेрд╕्рдЯाрд▓्рдЯ рдЙрдкाрдЧрдо рдХे рд╡िрд╡िрдз рдкрдХ्рд╖ рддрдеा рд╕ंрд░рдЪрдиाрд╡ाрдж рдХे рдкрдХ्рд╖ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣ोрдХрд░ рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ
рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬो рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдХि рд╣рдо рджुрдиिрдпा рдХो рдХैрд╕े рдЬाрдирддे рд╣ैं।
Q.25. рдиिрд░्рдоिрддाрд╡ाрдж рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं ?
Ans. рдорди рдХी рд╕рдХ्рд░िрдп рд░рдЪрдиा рддрдеा рдоाрдирд╡ рдорди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो
рдиिрд░्рдоिрддाрд╡ाрдж рдХрд╣рддे рд╣ैं।
Q.26. рднाрд░рддीрдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдХрдм рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ुрдЖ?
Ans. рднाрд░рддीрдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдХोрд▓рдХрдд्рддा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рджрд░्рд╢рдирд╢ाрд╕्рдд्рд░
рд╡िрднाрдЧ рдоें рд╕рди् 1915 рдоें рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ुрдЖ ।
Q.27. рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рдердо рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡िрднाрдЧ рдХा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрдм рд╣ुрдЖ?
Ans. рдХोрд▓рдХाрддा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдиे рд╕рди् 1916 рдоें рдк्рд░рдердо рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡िрднाрдЧ рддрдеा 1938 рдоें
рдЕрдиुрдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡िрднाрдЧ рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХिрдпा рдЧрдпा ।
Q.28. рдбॉ. рдПрди. рдПрди. рд╕ेрдирдЧुрдк्рддा рдХी рдХ्рдпा рджेрди рдеी ?
Ans. рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдмोрд╕ рдиे ‘рдЗंрдбिрдпрди рд╕ाрдЗрдХोрдПрд▓िрдЯिрдХрд▓ рдПрд╕ोрд╕िрдПрд╢рди’ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा 1922 рдоें
рдХी рдеी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоैрд╕ूрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдПрд╡ं рдкрдЯрдиा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдПрд╡ं
рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХे рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рдЖрд░рдо्рдн рдХिрдпा ।
Q.29. рджुрд░्рдЧाрдирди्рдж рд╕िрди्рд╣ा рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдзि рдХा рдХाрд░рдг рдмрддाрдпें। .
Ans. рд╢्рд░ी рд╕िрди्рд╣ा рдиे рднाрд░рдд рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪाрд░ рдЪрд░рдгों рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди
рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рдЦोрдЬा рд╣ै । рд╕рди् 1986 рдоें рдЗрдирдХी рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рднी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеी। рднाрд░рдд рдоें
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдЕрдиेрдХ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдХिрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा।
Q.30. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдкाँрдЪ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╢ाрдЦाрдУं рдХे рдиाрдо рдмрддाрд╡ें ।
Ans. (i) рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди, (ii) рдЬैрд╡िрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди, (iii) рд╡िрдХाрд╕ाрдд्рдордХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди,
(iv) рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди, (v) рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди ।
Q.31. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдПрд╡ं рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдХो рджिрд╢ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдкाँрдЪ рдХрде्рдп
рд▓िрдЦें।
Ans. (i) рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдПрд╡ं рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░्рдп рд╣ै । (ii) рдоाрдирд╡
рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै । (ii) рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рд╕рдордЭ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддी рд╣ै ।
(iv) рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХे рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдПрд╡ं рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХिрдпा
рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै । (v) рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдПрд╡ं рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рдиे
рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै।
Q.32. рд╡рд╣ рдХौрди-рд╕ा рдХाрд░्рдп рд╣ै рдЬिрд╕े рдордиोрд░ोрдЧ рд╡िрдЬ्рдЮाрдиी рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдХिрди्рддु рдиैрджाрдиिрдХ
рдордиोрд░ोрдЧ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं ?
Ans. рдордиोрд░ोрдЧ рд╡िрдЬ्рдЮाрдиी рджрд╡ाрдЗрдпों рдХा рд╕ुрдЭाрд╡ рджे рд╕рдХрддा рд╣ै рддрдеा рд╡िрдж्рдпुрдд рдЖрдШाрдд рдЙрдкрдЪाрд░ рдк्рд░рджाрди
рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдиैрджाрдиिрдХ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдРрд╕ा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
Q.33. рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рдмрддाрдпें ।
Ans. рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдмौрдж्рдзिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рд╕ांрд╡ेрдЧिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдз्рдпाрди рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдХрд░рдХे рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди
рдХे рдЬ्рдЮाрди рдХा рд╕्рдХूрд▓ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं ।
Q.34. рдХ्рд░ीрдб़ा рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░्рдп рдХ्рдпा рд╣ै ?
Ans. рдХ्рд░ीрдбा рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХ्рд░ीрдб़ा рдиिрд╖्рдкाрджрди рдХा рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдг рд╕्рддрд░ рдмрдв़ाрдХрд░ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕िрдж्рдзांрддों
рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ुрдзाрд░ рд▓ाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै।
Q.35. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдкाँрдЪ рдЙрдж्рднुрдд рд╢ाрдЦाрдПँ рдХौрди-рдХौрди рд╣ैं ?
Ans. (i) рд╡ैрдоाрдиिрдХी, (ii) рд╕ैрди्рдп, (iii)
рдорд╣िрд▓ा, (iv) рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рддрдеा (v) рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди ।
Q.36. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рдЬुрдб़ी рдкाँрдЪ рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░ें।
Ans. (i) рджрд░्рд╢рдирд╢ाрд╕्рдд्рд░, (ii) рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░, (iii) рдЖрдпुрд░्рд╡िрдЬ्рдЮाрди, (iv) рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рддрдеा
(v) рдЬрди-рд╕ंрдЪाрд░।
Q.37. рдЙрдкрдмोрдзрди рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдХ्рдпा рдХрд░рддे рд╣ैं ?
Ans. рдПрдХ рдЙрдкрдмोрдзрди рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдЕрдерд╡ा рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЪрдпрди
рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддे рд╣ैं । рдпे рдкрдм्рд▓िрдХ рдПрдЬेрди्рд╕िрдпों рдХे рд▓िрдП рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХेрди्рдж्рд░,
рдЪिрдХिрдд्рд╕ाрд▓рдп, рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЖрджि рдЬुрдб़े рд╣ोрддे рд╣ैं।
Q.38. рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░्рдп рдХ्рдпा рд╣ैं ?
Ans. рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд▓ोрдЧों рдХे рдЧुрдгाрдд्рдордХ рд░ूрдк рд╕े рдЕрдЪ्рдЫे рдЬीрд╡рди рдХे рд▓िрдП рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдкी рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХी
рдЕрднिрдХрд▓्рдкрдиा рдПрд╡ं рд╕ंрдЪाрд▓рди рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рднूрдоिрдХा рдХा рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдХрд░рддे рд╣ैं ।
Q.39. рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдХिрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं ?
Ans. рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों, рдЪिрдХिрдд्рд╕ाрд▓рдпों, рдЙрдж्рдпोрдЧों, рдХाрд░ाрдЧाрд░ों, рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╕ंрдЧрдардиों, рд╕ैрди्рдп рдк्рд░рддिрд╖्рдаाрдиों
рддрдеा рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рдк्рд░ैрдХ्рдЯिрд╕ рдоें рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рдорд╕्рдпा рд╕рдоाрдзाрди рдХे рд▓िрдП рд╕рд░рд▓ рдпुрдХ्рддि рдмрддाрддे рд╣ैं।
                                                    рд▓рдШु рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
                            (SHORT ANSWER TYPE QUESTIONS)
Q.1. рд╕рдоाрдЬ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рджें।                                [B.M.2009A]
Ans. рд╕рдоाрдЬ-рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╡рд╣ рд╢ाрдЦा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░
рддрдеा рдЕрдиुрднूрддि рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै । рд╕рдоाрдЬ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рдПрдХ
рдУрд░ рд╢ुрдж्рдз рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди (Pure Psychology) рддрдеा рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоाрдиा рд╣ै।
рд╢ुрдж्рдз рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдк्рд░рдпोрдЧाрдд्рдордХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕िрдж्рдзांрдд
рдиिрдпрдо рдмрдиाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं । рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рд╢ुрдж्рдз рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдиिрдпрдоों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ
рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рд╕рдоाрдзाрди рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЗрди
рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХाрд░्рдпों рдХो рдХрд░рддा рд╣ै । рдордиुрд╖्рдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдХрдИ рд░ूрдкों рдоें рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддा
рд╣ै। рдПрдХ рд╣ी рдордиुрд╖्рдп рдХрд╣ीं рдЖрд░्рдеिрдХ рдордиुрд╖्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдХрд╣ीं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдордиुрд╖्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рддो рдХрд╣ीं
рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдордиुрд╖्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд╕ंрдмंрдз рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдордиुрд╖्рдп рд╕े
рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджूрд╕рд░े рдордиुрд╖्рдп рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рд╕े рджूрд╕рд░े рдХे
рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдЗрд╕рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕рдоाрдЬ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдПрдХ
рд╢ुрдж्рдз рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рдоाрдЬ-рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ोрдиेрд╡ाрд▓े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों
рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै। рднिрди्рди-рднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рддрдеा рдиिрдпрдоों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддा рд╣ै।
Q. 2. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рд╕े рдЬुрдб़े рддीрди рдк्рд░рдоुрдЦ рдкрджों-(рдХ) рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ
(рдЦ) рдЕрдиुрднрд╡ рдФрд░ (рдЧ) рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯрддः рд╕рдордЭाрдЗрдпे ।
Ans. (рдХ) рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ-рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╕ोрдЪ рдПрд╡ं рдЪेрддрдиा рдХे рдиिрдХрдЯ рдХा рдкрдж
рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдХрд░рдиे рдХे рдХ्рд░рдо рдоें рд╣рдо рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं।
рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рдХ्рд░िрдпाрдУं рд╕े рдеोрдб़ा рднिрди्рди рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै । рдпे рджोрдиों рдПрдХ-рджूрд╕рд░े
рдкрд░ рдЖрд╢्рд░िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं । рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं।
рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рд╣рдоाрд░ी рдЕंрдд:рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдПрд╡ं рдЕрдиुрднрд╡ рдПрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧрддिрдоाрди рд╣ोрдХрд░ рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрддे
рд╣ुрдП рддрдеा рдоिрд▓рдХрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рд╕рдХ्рд░िрдп рдмрдиाрддा рд╣ै । рд╣рдоाрд░े рдЕрдиुрднрд╡ рдПрд╡ं рдоाрдирд╕िрдХ
рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХी рдЪेрддрдиा рдХोрд╢िрдХीрдп рдЕрдерд╡ा рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рдХ्рд░िрдпाрдУं рд╕े рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै । рдорди рдФрд░
рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рдХ्рд░िрдпाрдПँ рджोрдиों рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдиिрдХрдЯ рдХा рдкрдж рд╣ै।
рд╣рдоाрд░ा рдорди рдХैрд╕े рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै ? рд╣рдо рдоाрдирд╕िрдХ рдХ्рд╖рдорддाрдУं рдХे рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рдХैрд╕े рд╕ुрдзाрд░ рд▓ा
рд╕рдХрддे рд╣ैं? рдЗрди рджोрдиों рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдЙрдд्рддрд░ рдкाрдиे рдХे рдХ्рд░рдо рдоें рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдХी
рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕्рдорд░рдг рдХрд░рдиे, рд╕ीрдЦрдиे, рдЬाрдирдиे, рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рдг рдХрд░рдиे рдПрд╡ं
рдЕрдиेрдХ рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдоें рд╣рдо рд░ुрдЪि рд▓ेрдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдоाрдирд╕िрдХ рд╣рдоाрд░े рдЕрдиुрднрд╡ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЖंрддрд░िрдХ
рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬрдм рд╣рдо рдХिрд╕ी рдмाрдд рдХो рдЬाрдирдиे рдпा рдЙрд╕рдХा рд╕्рдорд░рдг рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЪिंрддрди рдХрд░рддे
рд╣ैं рддो рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рд╕рдоाрдзाрди рд╣ेрддु рд╣рдо рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं।
(рдЦ) рдЕрдиुрднрд╡-рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдоें рдкрдб़рдХрд░ рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХैрд╕ा рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै рдпрд╣
рдЙрд╕рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдиुрднрд╡ рд╕्рд╡рднाрд╡ рд╕े рдЖрдд्рдордкрд░рдХ рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬो рд╣рдоाрд░ी рдЪेрддрдиा рдоें рд░рдЪा-рдмрд╕ा
рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЕрдиुрднрд╡ рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рдЖंрддрд░िрдХ рдПрд╡ं рдмाрд╣्рдп рджрд╢ाрдУं рдХे рдЬрдЯिрд▓ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг
рдХрд░рдХे рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै । рдЕрдиुрднрд╡, рдЕрдиुрднрд╡рдХрд░्рддा рдХे рд▓िрдП рдЖंрддрд░िрдХ рд╣ोрддा рд╣ै । рдЕрдкрдиे рдоिрдд्рд░ рд╕े
рдоिрд▓рдиे рдХी рдЦुрд╢ी рдоें рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡ाрд╣рди рдХे рднीрдб़ рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдЧрд░्рдоी рдпा рдХрдаिрдиाрдИ рдХो рдЦुрд╢ी-рдЦुрд╢ी рдЭेрд▓
рд▓ेрддा рд╣ै। рдирд╢ीрд▓े рдкрджाрд░्рде рд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рдорд╕्рдпा рдХ्рд╖рддि рдХा рдЬ्рдЮाрди рд░рдЦрдиेрд╡ाрд▓ा рд╡्рдпрдХ्рддि рднी рдирд╢ा рдХрд░рдХे
рдЦुрд╢ рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै । рдЬрдм рдХोрдИ рдпोрдЧी рдз्рдпाрдиाрд╡рд╕्рдеिрдд рд╣ोрддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдЪेрддрдиा рдХे рдПрдХ рднिрди्рди рдзрд░ाрддрд▓
рдкрд░ рдкрд╣ुंँрдЪрддा рд╣ै । рднूрдЦ рдФрд░ рдХрд╖्рдЯ рд╕рд╣рди рдХे рдмाрдж рднी рдЙрд╕े рдкрд░рдоाрдд्рдоा рд╕े рдХुрдЫ рдкाрдиे рдХी рдЦुрд╢ी рдоिрд▓рддी
рд╣ै। рд░ोрдоांрд╕ рдХрд░рддे рд╕рдордп рднी рдзрдиाрдд्рдордХ рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЦुрд╢ी рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै । рдЗрд╕
рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рдкाрддे рд╣ैं рдХि рд╕рдоाрди рд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХे рдЕрдиुрднрд╡
рдХा рдЖрднाрд╕ рджिрд▓ाрддा рд╣ै । рдШрдЯा рдЫा рдЬाрдиे рдкрд░ рдХोрдИ рдоुрд╕्рдХाрддा рд╣ै рддो рдХोрдИ рдиाрдЪрддा рд╣ै । рд╕рд░्рдХрд╕ рдХे рдЭूрд▓ा
рдкрд░ рд▓рдЯрдХрдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕ंрд╢рдп рдХी рджрд╢ा рдоें рд░рд╣рдиे рдкрд░ рднी рджрд░्рд╢рдХ рдордЪрд▓рддा рд╣ै । рдЕрд░्рдеाрдд्
рд╕ुрд╡िрдзा, рдЕрд╕ुрд╡िрдзिा, рдЦुрд╢ी-рдЧрдо, рд╣ँрд╕рдиा-рд░ोрдиा рд╕рдм рдЕрдиुрднрд╡рдХрд░्рддा рдХी рднाрд╡рдиा, рджрд╢ा, рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рд╕्рд╡ाрд░्рде
рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬो рдЙрд╕рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै । рдЪोрд░ рдХी рднрд░рдкूрд░ рдкिрдЯाрдИ рд╣ोрддे рд╕рдордп рдЙрд╕े
рдХैрд╕ा рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै рдпрд╣ рдЪोрд░ рдХा рдЕрдкрдиा рдЕрдиुрднрд╡ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै । рд╡्рдпрдХ्рддिрдкрд░рдХрддा рдоाрдирд╡ рдЕрдиुрднрд╡
рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕंрдЧ рд╣ै।
(рдЧ) рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░-рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпाрдУं рддрдеा рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдмीрдЪ рдкрдб़ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХैрд╕ा рдЖрдЪрд░рдг рдХрд░рддा
рд╣ै, рдпрд╣ рдЙрд╕рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै । рдХाँрдЯा рдЪुрднрдиे рдкрд░ рдкैрд░ рдЭрдЯрдХ рд▓ेрдиे рдЕрдерд╡ा рдоुँрд╣ рд╕े рдЖрд╣ рдХी
рдз्рд╡рдиि рдиिрдХाрд▓рдиा, рдЙрд╕рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै । рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдоें рд╣ृрджрдп рдХा рдзрдб़рдХрдиा, рдЕрдкрдиी рдУрд░
рдкрдд्рдерд░ рдХा рдЯुрдХрдб़ा рдЖрддा рджेрдЦрдХрд░ рдкрд▓рдХें рдмрди्рдж рдХрд░ рд▓ेрдиा, рдзूрдк рдоें рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓рдиे рдкрд░ рдоाрддा-рдкिрддा рдХे
рд░ोрдХे рдЬाрдиे рдкрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдХा рдЪेрд╣рд░ा рддрдорддрдоा рдЙрдардиा рдЖрджि рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рд▓рдХ्рд╖рдг рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддे
рд╣ैं । рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдк्рд░рдХрдЯ рдпा рдЕрдк्рд░рдХрдЯ, рд╕ाрдоाрди्рдп рдпा рдЬрдЯिрд▓, рд▓рдШुрдХाрд▓ीрди рдпा рджीрд░्рдШрдХाрд▓ीрди рдХुрдЫ рднी рд╣ो рд╕рдХрддा
рд╣ै। рднрдп, рдХ्рд░ोрдз, рдордЪрд▓рдиा, рдЗрдард▓ाрдиा, рдкрдЫрддाрдиा, рд░ोрдиा, рд╣ँрд╕рдиा рдЖрджि рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рджрд░्рд╢рди рдоाрдиे рдЬाрддे
рд╣ैं । рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рдЙрдж्рджीрдкрдХ (S) рдПрд╡ं рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпा (R) рдХे рдордз्рдп рд╕ाрд╣рдЪрд░्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬा
рд╕рдХрддा рд╣ै । рдЙрдж्рджीрдкрдХ рдПрдХ рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпा рджोрдиों рдЖंрддрд░िрдХ рдЕрдерд╡ा рдмाрд╣्рдп рдХुрдЫ рднी рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं । рдоिрдд्рд░ рдХे
рдж्рд╡ाрд░ा рдкुрд╕्рддрдХ рд▓ेрдХрд░ рдирд╣ीं рд▓ौрдЯрдиे рдкрд░ рдЖрдк рдоिрдд्рд░ рдХे рд▓िрдП рдХैрд╕ा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддे рд╣ैं । рдпрд╣ рдЖрдкрдХी
рджрд╢ा рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै।
Q. 3. рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рд╕े рдХ्рдпा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै рдЗрд╕рдХे рдЧुрдг-рджोрд╖ों рдХो рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें ।       [B.M. 2009A]
Ans. рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХा рд╕ाрдзाрд░рдг рдЕрд░्рде рд╣ै рдХिрд╕ी рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдпा рдШрдЯрдиा рдХो рджेрдЦрдиा рдХिрд╕ी рдШрдЯрдиा рдХो
рджेрдЦрдХрд░ рдХ्рд░рдорд╡рдж्рдз рд░ुрдк рд╕े рдЙрд╕рдХा рд╡рд░्рдгрди рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।
рдЧुрдг:
(a) рдпрд╣ рд╡िрдзि рд╡рд╕्рддुрдиिрд╖्рда рддрдеा рдЕрд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै ।
(b) рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдмрдЪ्рдЪे, рдмूрдв़े, рдкрд╢ु-рдкрдХ्рд╖ी рд╕рднी рдкрд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै ।
(c) рдЗрд╕ рд╡िрдзि рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдЦ्рдпाрдд्рдордХ рдкрд░िрдгाрдо рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै ।
(d) рдЗрд╕рдоें рдПрдХ рд╕ाрде рдХрдИ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕ंрднрд╡ рд╣ै।
(e) рдЗрд╕ рд╡िрдзि рдоें рдкुрдирд░ाрд╡ृрдд्рддि рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै ।
рджोрд╖:
(a) рдЗрд╕ рд╡िрдзि рдоें рд╢्рд░рдо рдПрд╡ं рд╕рдордп рдХा рд╡्рдпрдп рд╣ोрддा рд╣ै।
(b) рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдХ рдХे рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдХाрд░рдг, рдЧрд▓рддी рдХा рдбрд░ рд░рд╣рддा рд╣ै ।
(c) рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рдХी рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддा рд╣ै ।
Q.4. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдкुрд░ाрдиी рдЬ्рдЮाрди рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦा рд╣ै рдлिрд░ рднी рдпрд╣ рдПрдХ рдЖрдзुрдиिрдХ
рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै । рдХ्рдпों ?
Ans. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░, рдЕрдиुрднрд╡ рдПрд╡ं рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ै।
рдЖрдд्рдо-рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдПрд╡ं рдЖрдд्рдордЬ्рдЮाрди рдХी рднूрдоिрдХा рдХो рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдПрд╡ं рдЕрдиुрднрд╡ рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा
рдХाрд░рдХ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдоाрдирд╡ीрдп рджрд╢ाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдоाрдирд╡ीрдп рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं
рдХो рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдПрд╡ं рд╡рд╕्рддुрдиिрд╖्рда рдмрдиाрдХрд░ рдЙрдирдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рдиा рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдк्рд░рдзाрди рд▓рдХ्рд╖рдг рд╣ै।
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоाрдирдиे рдХा рдк्рд░рдердо рдХाрд░рдг рд╕рди् 1879 рдоें рдЬрд░्рдордиी рдоें рдк्рд░рдердо
рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ рдЬрд╣ाँ рдоाрдирд╡ीрдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпे рдЬाрддे
рд╣ैं। рдЕрдм рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЫाрдд्рд░ों рдХो рд╕्рдиाрддрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЙрдкाрдзिрдпाँ рдоिрд▓рдиे рд▓рдЧी рд╣ैं।
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ рддрдд्рд░िрдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рдЬाрдиा рднी
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоाрдирдиे рдХा рдХाрд░рдг рд╣ै ।
рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдк्рд░рддिрднा рддрдХрдиीрдХ (S.M.R.I. рддрдеा E.C.G.) рд╕े рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рдХ्рд░рдпाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди
рдХрд░рдиा, рд╕ूрдЪрдиा рддрдХрдиीрдХ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें, рдоाрдирд╡ рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рдЕंрддःрдХ्рд░िрдпा рддрдеा рдХृрдд्рд░िрдо рдмुрдж्рдзि рдХा рд╡िрдХाрд╕
рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдоें рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬ्рдЮाрди рдХे рдмिрдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг, рдЕрдиेрдХ
рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрде्рдпों рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рднौрддिрдХ рдПрд╡ं рдЬैрд╡िрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╡िрдзिрдпों рдХा
рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा рд╣ै । рдЕрдм рддो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рднी рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕ाрде рд░рдЦा рдЬाрдиे
рд▓рдЧा рд╣ै । рдЕрдиुрд╕ंрдзाрдирдХрд░्рддा рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХाрд░рдг-рдк्рд░рднाрд╡ рд╕ंрдмंрдз рдХो рд╕рдордЭрдХрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рдкрд░рдХ рдЧोрдЪрд░ों рдХी
рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдЕंрдд:рдХ्рд░िрдпा рдХे рд░ूрдк рдоें рдХрд░рдиे рдХी рд╣ोрддी рд╣ै । рдЕंрдд:рдХ्рд░िрдпा рд╡्рдпрдХ्рддि рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ
рд╕ंрджрд░्рднो рдоें рдШрдЯिрдд рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рд╣ै । рдЕрд░्рдеाрдд् рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рджो рд╕рдоांрддрд░ рдзाрд░ाрдПँ рдоाрди्рдп рд╣ैं-(i) рдПрдХ рд╡िрдж्рдпा
рд╢ाрдЦा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрде्рдпों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा (ii) рдПрдХ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे
рд░ूрдк рдоें рдЬो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдк्рд░рддिрднा рдХे рддрдХрдиीрдХ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ै ।
Q.5. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоाрдирдиे рдХा рдХाрд░рдг рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें ।
Ans. рдЖрдзुрдиिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡िрдзिрдпों рдХे рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै । рджेрдХाрд░्рдд
(Descartes) рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рддрдеा рдмाрдж рдоें рднौрддिрдХी рдоें рд╣ुрдП рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиाрдд्рдордХ-
рдиिрдЧрдордиाрдд्рдордХ рдк्рд░рддिрд░ूрдк рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рд╣ोрдиे рд▓рдЧा । рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे рдЕрдм рдЕрдзिрдЧрдо, рд╕्рдоृрддि, рдЕрд╡рдзाрди,
рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рдг, рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдг рдПрд╡ं рд╕ंрд╡ेрдЧ рдЖрджि рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХो рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рддрд░рд╣ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдХिрд╕ी
рдЧोрдЪрд░ рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╣ेрддु рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЙрди्рдирддि рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдиिрдЧрдорди
рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा, рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг, рдкрд░िрдгाрдоों рдЕрдерд╡ा рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдЖрджि рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ
рдкрдж्рдзрддि рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЕрдм рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рднी рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рд╣ै। рд╡िрдХाрд╕ाрдд्рдордХ рдЙрдкाрдЧрдо, рдЬो рдЬैрд╡ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा
рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдЕंрдЧ рд╣ै, рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд▓рдЧाрд╡ рддрдеा рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рдЬैрд╕े рд╡िрд╡िрдз рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЧोрдЪрд░ों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा
рдХрд░рдиे рдоें рдЙрдкрдпोрдЧी рдоाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧा рд╣ै । рд▓рдХ्рд╖्рдп рдФрд░ рдХ्рд░рдоिрдХ рд╡िрдзिрдпों рдХे рдХाрд░рдг рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рдЕрдм
рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧा рд╣ै।
Q. 6. рд╕िрдж्рдз рдХрд░ें рдХि рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиाрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा рд╣ै।
Ans. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдордиुрд╖्рдпों рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░ाрдгी рдоाрдирддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдЙрд╕рдХे
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрджрд░्рднो рдоें рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै । рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै рдЬो
рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдПрд╡ं рд╕рдоुрджाрдпों рдкрд░ рдЙрдирдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдПрд╡ं рднौрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рд╕рджंрд░्рдн рдоें рдз्рдпाрди
рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै । рдЬрдЯिрд▓ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджрд╢ाрдУं рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕्рд╡рднाрд╡,
рдЕрдиुрднрд╡ рдПрд╡ं рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдоें рдХुрдЫ рдЕрд╕рдоाрдирддा, рдХुрдЫ рдиिрдпрдоिрддрддा рдПрд╡ं рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдЕंрддрд░ рдкाрдиा
рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ै । рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рднाँрддि-рднाँрддि рдХे рд▓ोрдЧों рдоें рджрдпा, рд╕рд╣рдпोрдЧ, рдШृрдгा, рдд्рдпाрдЧ, рджाрди рдЬैрд╕ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि,
рдХो рджेрдЦрддा рдкрд░рдЦрддा рд╣ै। рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЕрдкрдиे рдк्рд░рдоुрдЦ рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдирдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै рдХि рдХ्рдпों рдФрд░
рдХैрд╕े рд╕рдоुрджाрдпों рдоें рд▓ोрдЧ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХी рдХрдаिрдиाрдИ рдХे рд╕рдордп рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдд्рдпाрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं ।
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕ोрдЪ рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рд░ुрдЦ рдкрд░ рднी рдз्рдпाрди рджेрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд▓ोрдЧ рд╕рдоाрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों
рдоें рдЕрд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рддрдеा рд╡िрдкрджा рдоें рд▓ूрдЯрдиे рддрдеा рд╢ोрд╖рдг рдХрд░рдиे рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं । рдЕрд░्рдеाрдд्
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдПрд╡ं рдЕрдиुрднрд╡ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдЙрдирдХे рд╕рдоाрдЬ рддрдеा рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे
рд╣ुрдП рдкूрд░ा рдХрд░рддा рд╣ै । рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा, рдк्рд░рдеाрдПँ, рд▓рдХ्рд╖рдгों, рдХुрдк्рд░рдеाрдУं, рдк्рд░рдЪрд▓рдиों, рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рдиिрдпрдоों
рдЖрджि рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдХ рдЙрди्рдирдд рд╕рдоाрдЬ рдХी рдХाрдордиा рдХрд░рддा рд╣ै।
Q.7.рдк्рд░рд╢्рдиाрд╡рд▓ी рд╕рд░्рд╡ेрдХ्рд╖рдг рдХा рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।                             [B.M.2009A
Ans. рдк्рд░рд╢्рдиाрд╡рд▓ी рд╕ूрдЪрдиा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХी рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдЕрд▓्рдк-рд▓ाрдЧрдд рд╡ाрд▓ी рд╡िрдзि рд╣ै рдЗрд╕рдоें
рдкूрд░्рд╡-рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рд╕рдоुрдЪ्рдЪрдп рд╣ोрддा рд╣ै । рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рджाрдд рддो рдк्рд░рд╢्рди рдХो рдкрдв़рддा рд╣ै рдФрд░ рдХाрдЧрдЬ рдкрд░
рдЙрдд्рддрд░ рджेрддा рд╣ै рдЗрд╕рдоें рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рд╢्рди рд╣ोрддे рд╣ैं।
(a) рдоुрдХ्рдд-рдоुрдХ्рдд рдк्рд░рд╢्рди рдоें рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рдХुрдЫ рднी рдЙрдд्рддрд░ рджे рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рд╡рд╣ рдаीрдХ рд╕рдордЭрддा рд╣ै।
(b) рдЕрдоुрдХ्рдд- рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рд╢्рди рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдЙрдд्рддрд░ рджिрдП рд░рд╣рддे рд╣ैं рддрдеा рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрджाрддा рдХो рд╕рд╣ी рдЙрдд्рддрд░
рдЪुрдирдиा рдкрдб़рддा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рдиाрд╡рд▓ी рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рд╕ंрдмंрдзी рдПрд╡ं рдЬрдиांрдХिрдХीрдп рд╕ूрдЪрдиा, рдЕрднिрд╡ृрдд्рддि рдПрд╡ं рдордд рд╡्рдпрдХ्рддि
рдХी рдк्рд░рдд्рдпाрд╢ाрдУं рдПрд╡ं рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдУं рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХрднी-рдХрднी рд╕рд░्рд╡ेрдХ्рд╖рдг рдбाрдХ
рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╢्рдиाрд╡рд▓ी рднेрдЬрдХрд░ рднी рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
Q.8. рдорди рдПрд╡ं рд╡्рдпрд╡ा рдХी рд╕рдордЭ рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░ें।
Ans. рдорди рдПрд╡ं рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рд╕рдордЭ рдХे рд▓िрдП рддंрдд्рд░िрдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рддрдеा рднौрддिрдХрд╡िрджों рдХी рдЦोрдЬ,
рдк्рд░рдпोрдЧ рдПрд╡ं рдЙрджाрд╣рд░рдг, рдЦोрдЬ рдПрд╡ं рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдХा рд╕рдоुрдЪिрдд рдЕрдз्рдпрдпрди рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
рднाрд╡рдкрд░рдХ рддंрдд्рд░िрдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдорди рдПрд╡ं рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै । рдпрд╣ рднी рд╕рдд्рдп рд╣ै рдХि
рдорди рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХे рдмिрдиा рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХрддा, рдлिрд░ рднी рдорди рдПрдХ рдкृрдердХ рд╕рдд्рддा рд╣ै । рдзрдиाрдд्рдордХ рдЪाрдХ्рд╖ुрд╖ीрдп
рддрдХрдиीрдХों рддрдеा рдзрдиाрдд्рдордХ рд╕ंрд╡ेрдЧों рдХी рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдоें рд╕ाрд░्рдердХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд▓ाрдпा
рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै । рдРрд╕ा рдкाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХिрд╕ी рджुрд░्рдШрдЯрдиा рдоें рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХे рдХिрд╕ी рднाрдЧ рдХी
рдХ्рд╖рддिрдЧ्рд░рд╕्рддрддा рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ुрдЖ рдеा, рдкрд░рди्рддु рдЙрд╕рдХा рдорди рдмिрд▓्рдХुрд▓ рд╕рд╣ी рдеा । рдмाँрд╣ рдЦो рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рд╡्рдпрдХ्рддि
рд╕ाрдордиे рд░рдЦी рд╡рд╕्рддु рдХो рдЙрдаा рд▓ेрдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдоें рдмाँрд╣ рдХो рд╣िрд▓ाрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдХोрдИ
рдоौрд▓िрдХ рдЕрди्рддрд░ рдирд╣ीं рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै । рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдЖрдШाрдд рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрднिрднाрд╡рдХों рдХो рдмिрдиा
рдкрд╣рдЪाрдиे рдкाрдЦंрдбी рддрдХ рдХрд╣ рдбाрд▓рддा рд╣ै। рдЖрд░्рдиिрд╢ рдиाрдордХ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдиे рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рддिрднा рдЙрджрдп рдХे
рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд░ोрдЧिрдпों рдХो рдЧрд▓рдд рд╕ूрдЪрдиा рджेрдХрд░ рдЙрд╕े рдЖрд░ाрдо рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ुрдЖ । рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЕрдм
рдорди рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рд╕рд╣ी рд╕рдордЭ рдкाрдХрд░ рд░ोрдЧ рдк्рд░рддिрд░ोрдзрдХ рддंрдд्рд░ рдХो рд╕рд╢рдХ्рдд рдмрдиाрдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ो рд░рд╣े
рд╣ैं। рдЕрд░्рдеाрдд् рдорди рд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡िрдзिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдмрджрд▓ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै । рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों
рдоें рдЕрди्рддрд░ рд▓ाрдХрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХे рдорди рдХो рдмिрдЧाрдб़рдиा рдпा рд╕ंрднाрд▓рдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░
рдоें рднी рдЕрди्рддрд░ рдЖ рдЬाрддा рд╣ै।
Q.9. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦा рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдзाрд░рдгाрдПँ рдХ्рдпा рд╣ैं ?
Ans. рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдХो рдЬ्рдпोрддिрд╖िрдпों, рддांрдд्рд░िрдХों рдПрд╡ं рд╣рд╕्рддрд░ेрдЦा рд╡िрд╢ाрд░рджों рдХी рд╢्рд░ेрдгी рдоें рдирд╣ीं рд░рдЦा
рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдк्рд░рджрдд्рддों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕ूрдЪрдиाрдУं рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे
рдХे рдмाрдж рд╣ी рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЧोрдЪрд░ों рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рддा
рд╣ै । рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рдмोрдз рдЖрдзाрд░िрдд рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдПँ
рдЕंрдзрдХाрд░ рдоें рддीрд░ рдЪрд▓ाрдиे рдЬैрд╕ी рд╣ोрддी рд╣ै । рдЙрджाрд╣рд░рдгाрд░्рде, рдиिрдо्рдиांрдХिрдд рд╕рдордЭ рд╕рд╣ी рдФрд░ рдЧрд▓рдд рджोрдиों рд╣ो
рд╕рдХрддी рд╣ैं-
(i) рдЙрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиे рдкрд░ рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा рдЕрдзिрдХ рдХाрдо рдХрд░рддा рд╣ै।
(ii) рдЫрдб़ी рдк्рд░рдпोрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрд▓рд╕ी рдХो рд╕рдХ्рд░िрдп рдмрдиाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
(iii) рдШрдиिрд╖्рда рдоिрдд्рд░ рдХे рджूрд░ рдЪрд▓े рдЬाрдиे рдкрд░ рдоिрдд्рд░ рдкрдЫрддाрддा рд╣ै ।
рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдб्рд╡ेрдХ рдХी рдЦोрдЬ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рдкाрджिрдд рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬ्рдЮाрди рд╕ाрдоाрди्рдп
рдмोрдз рдХे рдк्рд░ाрдпः рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрд╕рдлрд▓ рдЫाрдд्рд░ों рдХो рд╕рдордЭाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдеा-
(i) рдкрд▓ाрдпрди рдХे рдмрджрд▓े рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рдиा рд╣िрддрдХрд░ рд╣ै।
(ii) рдЕрд╕рдлрд▓рддा рдХा рдХाрд░рдг рдк्рд░рдпाрд╕ рдХी рдХрдоी рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै।
(iii) рдЕрдЪ्рдЫा рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХрд░рддे рд░рд╣рдиे рд╕े рдЕрдЪ्рдЫा рдиिрд╖्рдкाрджрди рдмрдв़ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдЖрдиुрднाрд╡िрдХ рдЕрдз्рдпрдпрдиों рд╕े рдЬ्рдЮाрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै рдХि рдХोрдИ рдзाрд░рдгा рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै ।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦा рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдзाрд░рдгाрдПँ рдиिрдо्рди рд░ूрдк рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХिрдпा рдЬा
рд╕рдХрддा рд╣ै-
(i) рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдкрд░рдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं।
(ii) рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рджेрдЦрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдкूрд░्рд╡ рдХрдерди
рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे рди рдХि рдШрдЯिрдд рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдХी рдЧрдИ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХा ।
(iii) рдоाрдирд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рдмोрдз рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдПँ рдЕंрдзрдХाрд░ рдоें рддीрд░ рдЪрд▓ाрдиे рдЬैрд╕ी
рд╣ैं рдЬिрд╕рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░рдиा рд╕рд╣рдЬ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै ।
(iv) рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рдкाрджिрдд рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬ्рдЮाрди рд╕ाрдоाрди्рдп рдмोрдз рдХे рдк्рд░ाрдпः рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ोрддा рд╣ै ।
(v) рд╕рдд्рдп рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ाрдоाрди्рдп рдмोрдз рдзाрд░рдгाрдПँ рдЧрд▓рдд рднी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं।
(vi) рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕рдд्рдп рд╕ूрдЪрдиाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХोрдИ рдиिрд░्рдгрдп рд▓ेрддा рд╣ै।
Q.10.рдЧेрд╕्рдЯाрд▓्рдЯ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХ्рдпा рд╣ै?
Ans. рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡ुрдг्рдЯ рдХे рд╕ंрд░рдЪрдиाрд╡ाрдж рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЕрдкрдиाрдпी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдирдпी рдзाрд░ा рдЧेрд╕्рдЯाрд▓्рдЯ
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ुрдЖ । рдЗрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЬрдм рд╣рдо рджुрдиिрдпा рдХो рджेрдЦрддे рд╣ैं рддो рд╣рдоाрд░ा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖िрдд
рдЕрдиुрднрд╡ рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рдг рдХे рдЕрд╡рдпрд╡ों рдХे рд╕рдорд╕्рдд рднोрдЧ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдиुрднрд╡ рд╕рдордЧ्рд░рддाрд╡ाрджी рд╣ोрддा рд╣ै।
рдЧेрд╕्рдЯाрд▓्рдЯ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЖрдзाрд░ рдорди рдХे рдЕрд╡рдпрд╡ों рдХी рдЕрд╡рд╣ेрд▓рдиा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдк्рд░рдд्рдпाрдХ्рд╖िрдХ рдЕрдиुрднрд╡ों
рдХे рд╕ंрдЧрдарди рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рдз्рдпाрди рджेрдиा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣рдо рдЬो рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं рд╡рд╣ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╕े
рдк्рд░ाрдк्рдд рдЖрдЧрддों рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдгाрд░्рде, рдмрд▓्рдмों рдХी рд░ोрд╢рдиी рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рдЧрддि
рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ोрдиा рдЕрдерд╡ा рдЪрд▓рдЪिрдд्рд░ рджेрдЦрдиे рдХे рдХ्рд░рдо рдоें рд╕्рдеिрд░ рдЪिрдд्рд░ рдХो рдЧрддिрдоाрди рдоाрди рд▓ेрддे рд╣ैं।
Q.11. рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд╕ाрдоाрди्рдп рдкрд░िрдЪрдп рджें।
Ans. рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдЫрд╡ि рдХे рд╕ाрде рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै। рдЗрд╕рдоे
рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдПрд╡ं рд╕िрдж्рдзांрддों рдХे рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдПрд╡ं рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рд░ुрдЪि рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХो рдХрдИ
рдЙрдкाрдЧрдоों рдЕрдерд╡ा рдмрд╣ुрд╡िрдз рд╡िрдЪाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдкрд╣рдЪाрдиा рдЬाрддा рд╣ै । рдпрд╣ рд╡िрднिрди्рди рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा
рдХрд░рдХे рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрдкрдиी рдХрдоी рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рдиे рдХी рдкрд╡рдд्рддि рдЬрдЧाрддा рд╣ै । рдЗрд╕рд╕े рдЬुрдб़े рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рдЙрдкाрдЧрдо
рдоें рдпрд╣ рдХ्рд╖рдорддा рд╣ोрддी рдХि рдоाрдирд╡ рдЕрдкрдиे рдХाрд░्рдпों рдХा рдкрдж्рдзрддि рдФрд░ рдкрд░िрдгाрдо рдХो рд╕рд░рд▓рддा рд╕े рд╕рдордЭ рд▓ेрддा
рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЙрдкाрдЧрдо рдоाрдирд╡ рдк्рд░рдХाрд░्рдп рдХी рдЬрдЯिрд▓рддाрдУं рдоें рдЕрди्рддрд░्рджृрд╖्рдЯि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ
рдк्рд░рдХाрд░्рдпों рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдЙрдкाрдЧрдо рдЪिंрддрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рдоाрдирддा рд╣ै।
Q. 12. рдЕрдиुрдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рдХ्рдпा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै ?
Ans. рд╕рднी рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдХा рд╡िрднрд╡ рд░рдЦрддे рд╣ैं рддрдеा рд╕्рд╡рднाрд╡ рд╕े рдЕрдиुрдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं।
рдЕрдиुрдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣рдоें рд╡рд╣ рд╕ंрджрд░्рдн рджेрддा рд╣ै рдЬिрдирдоें рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдПрд╡ं рдиिрдпрдоों рдХो
рд╕ाрд░्рдердХ рдвंрдЧ рд╕े рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рд▓ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै । рдмрд╣ुрдд-рд╕े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЬो рдкिрдЫрд▓े рджрд╢рдХों рдоें рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХेрди्рдж्рд░िрдд
рдоाрдиे рдЬाрддे рдеे, рд╡े рднी рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे рд╣ैं । рдЕрдиुрдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рдоूрд▓
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рднी рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै । рдЕрдиुрдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдХ рдиिрдо्рдиांрдХिрдд рд╣ैं।
Q. 13. рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдмрддाрдпें ।
Ans. рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЙрдд्рдкрди्рди рд╡िрднिрди्рди рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो
рд╕ुрд▓рдЭाрдиा рд╣ै। рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдкрд░ рдз्рдпाрди рджेрдиा рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдзाрди рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ोрддा рд╣ै । рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп
рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЪिрдХिрдд्рд╕ाрд▓рдпों, рд╕ंрд╕्рдеाрдиों, рд╕рд░рдХाрд░ी рдиीрддिрдпों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░ рдЙрдЪिрдд рдкрд░ाрдорд░्рд╢ рдПрд╡ं рд╕рд╣ाрдпрддा
рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рдЗрдирдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░्рдп рд╣ै । рдпे рдФрд╖рдзि, рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕, рдордиोрдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдЖрджि рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдХाрд░्рдпрдХाрд░ी
рдпोрдЬрдиा рдмрдиाрдХрд░ рд╕рдоाрдЬ рд╣िрдд рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं । рд╡рдпोрд╡ृрдж्рдзों рдЕрдерд╡ा рд╡िрдХрд▓ांрдЧों рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХे рд▓िрдП
рднрд╡рди, рд╕ाрдзрди рд╕े рдЬुрдб़े рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХो рдирдИ рджिрд╢ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рдЗрдирдХी рдк्рд░рдзाрди рд░ुрдЪि рд╣ोрддी рд╣ै । рд╕рдоुрджाрдп
рдЖрдзाрд░िрдд рд╕рдорд╕्рдпा рдЕрдерд╡ा рдк्рд░рдзाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕ рдЬैрд╕े рд▓ाрднрдХाрд░ी рдХाрд░्рдп рдХрд░рдХे рд╕рдоाрдЬ
рдХो рд▓ाрдн рдкрд╣ुंँрдЪाрддे рд╣ैं।
                                                     рджीрд░्рдШ рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
                                  (LONG ANSWER TYPE QUESTIONS)
Q.1. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЖрдзुрдиिрдХ рдкрд░िрднाрд╖ा рджें । рддрдеा рдЙрд╕рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░ें ।      [B.M.2009A]
Ans. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЖрдзुрдиिрдХ рдкрд░िрднाрд╖ा-рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рд╕рдордпाрдиुрд╕ाрд░ рдмрджрд▓рддी
рд░рд╣ी рд╣ै । рджाрд░्рд╢рдиिрдХों рдиे рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рдЖрдд्рдоा рдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоाрдиा рдкрд░ंрддु рд╕ाрд░्рдердХ рдкрд░िрдгाрдо рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ो
рдкाрдиे рд╕े рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдорди рдХो рд░рдЦा рдЧрдпा рдЕрд░्рдеाрдд् рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рдорди рдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоाрдиा
рдЧрдпा । 1879 рдИреж рдоें рдЙрдг्рдЯ рдиे рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджी “рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЪेрддрди рдЕрдиुрднूрддि
рдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै।” рд▓ेрдХिрди 1912 рдоें рд╡ाрдЯрд╕рди рдиे рдЙрдг्рдЯ рдж्рд╡ाрд░ा рджी рдЧрдпी рдкрд░िрднाрд╖ा рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ा । рдЙрди्рд╣ोंрдиे
рдЪेрддрди рдЕрдиुрднूрддि рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдк्рд░ाрдгी рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдоाрдиा । рд╡ाрдЯрд╕рди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди
рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджी рдЧрдпी “рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдгी рдХी рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рд╕рдорд░्рдердХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै।” рдпрд╣
рдкрд░िрднाрд╖ा рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ुрдИ। рдХुрдЫ рд╕рдордп рдкрд╢्рдЪाрдд рдмैрд░ोрди рдиे рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджी
рд╣ै-“рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рддрдеा рд╕ंрдЬ्рдЮाрдд्рдордХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै ।” рдпрд╣ рдкрд░िрднाрд╖ा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ
рд╕ंрддोрд╖рдЬрдирдХ рдПрд╡ं рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ाрдмिрдд рд╣ुрдИ।
рдЗрд╕рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा-рдмैрд░ोрди рдж्рд╡ाрд░ा рджी рдЧрдпी рдкрд░िрднाрд╖ा рдХे рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рд╕े рдХुрдЫ рдк्рд░рдоुрдЦ рддрде्рдп рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ुрдИ
рдЬो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै-
(i) рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै । рдЬैрд╕े-рд╕рдорд░्рдердХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рддрдеा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдкрд░рдХ
рд╡िрдЬ्рдЮाрди
(ii) рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдгी рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै । рдпрд╣ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдПрд╡ं рд╡ृрдж्рдз рдк्рд░ाрдгी
рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै ।
(ii) рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдгी рдХे рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд
рд╕ीрдЦрдиा, рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдЕрд╡рдзाрди, рд╕्рдорд░рдг, рд╡ृрдж्рдзि, рдЪिंрддрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдЖрджि рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै।
(iv) рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡िрд╖рдпрдЧрдд рд╡िрдзि рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░ाрдгी рдХे рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдПрд╡ं рд╡िрджिрдд рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं
рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै।
(v) рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдк्рд░ाрдгी рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдЕрди्рддрдиिрд░ीрдХ्рд╖рдг рд╡िрдзि, рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдг рд╡िрдзि,
рдк्рд░рдпोрдЧाрдд्рдордХ рдЖрджि рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै ।
Q.2. ‘рднाрд░рдд рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд╡िрдХाрд╕’ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдПрдХ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦें ।
рдЕрдерд╡ा, рднाрд░рдд рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд╕्рддрд░ рдХ्рдпा рдеा рдФрд░ рдХ्рдпा рд╣ै ?
Ans. рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЬрдб़ें рджрд░्рд╢рдирд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоें рд╣ोрддी рд╣ैं । рднाрд░рддीрдп рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░
рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рддрдеा рдоाрдирд╡ рдЪेрддрди рд╕्рд╡, рдорди-рд╢рд░ीрд░ рдХे рдЕрдиेрдХ рдкрд╣рд▓ू рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕ुрд▓рдн рд╣ै ।
рдЕрдиेрдХ рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХाрд░्рдп (рд╕ंрдЬ्рдЮाрди, рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рдг, рдн्рд░рдо, рдЕрд╡рдзाрди, рддрд░्рдХрдХ рдЖрджि) рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд
рд╕े рдкूрд░्рдгрддः рдЖрдЪ्рдЫाрджिрдд рд╣ैं । рджुрд░्рднाрдЧ्рдп рд╕े рднाрд░рддीрдп рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рд╕ीрдзा рдк्рд░рднाрд╡ рдЖрдзुрдиिрдХ
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХा । рднाрд░рддीрдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рдоाрдиा рдЧрдпा । рдХрдИ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рднाрд░рддीрдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░
рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдмрддाрдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдоिрд▓े ।
рднाрд░рддीрдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдХोрд▓рдХाрдд्рддा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рджрд░्рд╢рдирд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╡िрднाрдЧ рдоें
1915 рдоें рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ुрдЖ । рдпрд╣ाँ рдк्рд░ाрдпोрдЧिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП рдЧрдП, рдирдпा
рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा । рд╕рди् 1916 рдоें рдк्рд░рдердо рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡िрднाрдЧ рддрдеा 1938 рдоें рдЕрдиुрдк्рд░рдпुрдХ्рдд
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡िрднाрдЧ рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХिрдпा рдЧрдпा । рдбॉ. рдПрди. рдПрди. рд╕ेрдирдЧुрдк्рддा рдЕрдкрдиे рдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХे рдХाрд░рдг
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा । рд╕рди् 1922 рдоें рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдмोрд╕ рдиे ‘рдЗंрдбिрдпрди рд╕ाрдЗрдХोрдПрдиेрд▓िрдЯिрдХрд▓
рдПрд╕ोрд╕िрдПрд╢рди’ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी । рдоैрд╕ूрд░ рдФрд░ рдкрдЯрдиा рдоें рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХेрди्рдж्рд░ рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХिрдпा । рдХрд░ीрдм 70
рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп (рдЙрдд्рдХрд▓, рднुрд╡рдиेрд╢्рд╡рд░, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдЖрджि) рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдЪрд▓ाрдП рдЧрдП ।
рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рднाрд░рдд рдоें рдПрдХ рд╕рд╢рдХ्рдд рд╡िрдж्рдпा рд╢ाрдЦा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ ।
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЕрдз्рдпाрдкрди, рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рддрдеा рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдХे рдЕрдиेрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП рдЧрдП । рдорд╣ाрди
рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рджुрд░्рдЧाрдирди्рдж рд╕िрди्рд╣ा рдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рд╕ाрдЗрдХोрд▓ॉрдЬी рдЗрди рдП рдмрд░्рде рд╡рд░्рд▓्рдб рдХрдо्рдкрдиी : рджि рдЗंрдбिрдпрди
рдПрдХ्рд╕рдкीрд░िрдпрди्рд╕’ рд╕рди् 1986 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ । рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд╢्рд░ी рд╕िрди्рд╣ा рдиे рднाрд░рдд рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди
рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪाрд░ рдЪрд░рдгों рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рдЦोрдЬा рд╣ै। рдЙрдирдХी рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░
рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ाрдк्рддि рддрдХ рднाрд░рддीрдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдкूрд░्рдгрддः рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рджेрд╢ों рдкрд░ рдЖрд╢्рд░िрдд рд░рд╣ा । рд╕рди् 1960 рддрдХ
рднाрд░рдд рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╡िрд╡िрдз рд╢ाрдЦाрдУं рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा । 1960 рдХे рдмाрдж рднाрд░рддीрдп
рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдмрдиाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। 1970 рдХे рдЕंрддिрдо рд╕рдордп рдоें рджेрд╢рдЬ
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ। 1970 рд╕े рдЕрдмрддрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд╡िрдХाрд╕ рддेрдЬी рд╕े рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдк्рд░ाрдЪीрди
рдЧ्рд░рди्рдеों рд╕े рдоिрд▓ी рд╕ूрдЪрдиाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХी рд░рдЪрдиा рдХी рдЬाрдиे рд▓рдЧी। рдЖрдЬ
рднाрд░рддीрдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рдХрдаिрди
рдк्рд░рдпाрд╕ рд╕े рд╕ाрд░्рдердХ рдкрд░िрдгाрдо рдоिрд▓рдиे рд▓рдЧा । рдЕрдм рднाрд░рддीрдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп, рд╢िрдХ्рд╖ा,
рдмाрд▓ рд╡िрдХाрд╕, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдЬैрд╕े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рд╣ै । рд╕ूрдЪрдиा рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рднाрд░рддीрдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी
рд╕рд╣ाрдпрддा рд▓ेрдиे рд▓рдЧा рд╣ै।
Q.3. рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें। [B.M.2009A]
Ans. рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा-рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдРрд╕ा рд╡िрд╖рдп рд╣ै рдЬो рд╣рдоाрд░े
рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдХी рдЕрдиेрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдХрд░рддा рд╣ै рдпे рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдпा рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдФрд░
рдмрдб़े рд╕рдоूрд╣ рдпा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдпा рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрдоा рд╡ाрд▓ी рд╣ोрддी рд╣ै рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдЖрджि рд╕рдорд╕्рдпा
рдХा рд╕рдоाрдзाрди рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрд░ рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рд╕े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд▓ाрдХрд░ рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं рдЗрдирдоें рд╕े рдЕрдзिрдХांрд╢
рд╕рдорд╕्рдпा рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЙрджрдп рд╣рдоाрд░े рдЕрд╕्рд╡рд╕्рде рдЪिंрддрди рд▓ोрдЧों рдХे рдк्рд░рддि рдЕрд╡ांрдЫिрдд рдордиोрд╡ृрдд्рддि
рддрдеा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рдЕрд╡ांрдЫिрдд рд╢ैрд▓ी рдХे рдХाрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै।
рдмрд╣ुрдд рд╕े рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд▓ोрдЧों рдХे рдЧुрдгाрдд्рдордХ рд░ूрдк рд╕े рдЕрдЪ्рдЫे рдЬीрд╡рди рдХे рд▓िрдП рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдкी рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо
рдХे рд╕ंрдЪाрд▓рди рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рднूрдоिрдХा рдХा рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдХрд░рддे рд╣ैं рдпे рд╡िрд╡िрдз рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдЬैрд╕े- рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЙрдж्рдпोрдЧों,
рд╕ैрди्рдп рдк्рд░рддिрд╖्рдаाрди рдоें рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджिрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓ोрдЧों рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдХрд░рддे рд╣ैं । рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा, рдЧрд░ीрдмी, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рднी рд╕рдоाрдзाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди
рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╣рдоाрд░े рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рддिрджिрди рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдХрд░рддा рд╣ै рд╣рдоें рдЕрдкрдиे рд╡िрд╖рдп рдоें
рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рддрдеा рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╕рдордЭ рд░рдЦрдиी рдЪाрд╣िрдП । рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд╣рдо рдЕрдкрдиे
рдЕрдзिрдЧрдо рдПрд╡ं рд╕्рдоृрддि рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХी рдЕрдЪ्рдЫी рдЖрджрдд рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░
рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЬ्рдЮाрди, рд╣рдоाрд░े рджिрди рдк्рд░рддिрджिрди рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдмрд╣ुрдд рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै рддрдеा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдПрд╡ं
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рд▓ाрднрдк्рд░рдж рд╣ै ।
Q. 4. рдХाрд░्рдпрд░рдд рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै ? рдЗрдирдХे рдкाँрдЪ рдк्рд░рдоुрдЦ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХी рдЪрд░्рдЪा
рдХрд░ें।
Ans. рдХाрд░्рдпрд░рдд рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕े рд╡ैрд╕े рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХा рдмोрдз рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों
рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рд▓ोрдЧों рдХो рдЬीрд╡рди рд╕े рдЬुрдб़ी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рджрдХ्рд╖рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдХे рдпोрдЧ्рдп рдмрдиाрдиे
рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд╡ाрдж рд╕ंрдЪрд░рдг рддрдеा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рджेрдиे рдХा рдХाрдо рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХाрд░्рдпрд░рдд рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ
рдХे рдкाँрдЪ рдк्рд░рдоुрдЦ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ैं-(i) рдиैрджाрдиिрдХ, (ii) рдЙрдкрдмोрдзрди, (iii) рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ, (iv) рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рддрдеा
(v) рд╕ंрдЧрдардиाрдд्рдордХ।
(i) рдиैрджाрдиिрдХ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ-рдЗрд╕ рд╢्рд░ेрдгी рдХे рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдоाрдирд╕िрдХ рд╡्рдпрддिрдХ्рд░рдоों рддрдеा рджुрд╢्рдЪिрддा,
рднрдп рдпा рдХाрд░्рдпрд╕्рдерд▓ рдХे рджрдмाрд╡ों рдХे рд▓िрдП рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं । рдЗрдирдХा рдХाрдо рд░ोрдЧिрдпों рдХा рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░
рдФрд░ рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХрд░рдХे рд▓ाрднрдХाрд░ी рдЙрдкрдЪाрд░ рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै । рдпे рдЙрдкрдЪाрд░ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде
рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕ рдПрд╡ं рдиौрдХрд░ी рдкाрдиे рдоें рднी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддे рд╣ैं।
(ii) рдЙрдкрдмोрдзрди рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ-рдЗрд╕ рд╢्рд░ेрдгी рдХे рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдгाрдд्рдордХ рдПрд╡ं рд╕ंрд╡ेрдЧाрдд्рдордХ
рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рд╕ुрд▓рдЭाрдиे рдоें рдЕрдкрдиा рдпोрдЧрджाрди рджेрддे рд╣ैं । рдЗрдирдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕
рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХा рд╕рдлрд▓ рд╕ंрдЪाрд▓рди рд╣ोрддा рд╣ै । рдпे рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХेрди्рдж्рд░, рдЪिрдХिрдд्рд╕ाрд▓рдп, рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЖрджि
рдХे рд▓िрдП рд╡िрдХाрд╕ाрдд्рдордХ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं ।
(iii) рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ-рдЗрд╕ рд╢्рд░ेрдгी рдХे рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп
рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рдз्рдпाрди рджेрддे рд╣ैं । рдФрд╖рдзि рдкुрдирд░्рд╡ाрд╕ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХा рд╕ंрдЪाрд▓рди, рдЕрд╢рдХ्рдд (рд╡ृрдж्рдзा рдЕрдерд╡ा
рд╡िрдХрд▓ांрдЧ) рд▓ोрдЧों рдХे рд▓िрдП рд╕ाрд░्рдердХ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं
(iv) рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ-рдЗрд╕ рд╢्рд░ेрдгी рдХे рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे
рд╣ैं । рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдФрд░ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдпे рдЫाрдд्рд░ों рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рд╕ुрд▓рдЭाрддे рд╣ैं । рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд▓िрдП
рдиीрддि рдиिрд░्рдзाрд░рдг, рдЕрднिрднाрд╡рдХ, рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рддрдеा рдк्рд░рд╢ंрд╕рдХों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрд╡ाрдж-рд╕ंрдЪрд░рдг рдж्рд╡ाрд░ा рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдЧрддि
рдХी рдпोрдЬрдиा рдмрдиाрддे рд╣ैं।
(v) рд╕ंрдЧрдардиाрдд्рдордХ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ-рдЗрд╕ рд╢्рд░ेрдгी рдХे рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдХिрд╕ी рднी рд╕ंрдЧрдарди рдоें рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों
рдПрд╡ं рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХे рд╣िрдд рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं । рдЙрдЪिрдд рдкрд░ाрдорд░्рд╢ рдПрд╡ं рд╕ेрд╡ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдпे
рд╕ंрдмंрдзिрдд рд▓ोрдЧों рдХी рджрдХ्рд╖рддा, рдХौрд╢рд▓, рдк्рд░рдмंрдзрди рдЖрджि рдХो рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕्рддрд░ рддрдХ рдмрдв़ाрдиे рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рднूрдоिрдХा
рдЕрджा рдХрд░рддे рд╣ैं । рдоाрдирд╡ рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╡िрдХाрд╕ рддрдеा рд╕ंрдЧрдардиाрдд्рдордХ рд╡िрдХाрд╕ рдПрд╡ं рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдк्рд░рдмंрдзрди рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों
рдоें рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рдХे рд╕ाрде рдЬुрдб़े рд╣ोрддे рд╣ैं ।
Q.5. рджुрд░्рдЧाрдирди्рдж рд╕िрди्рд╣ा рдиे рдХिрди рдЪाрд░ рдЪрд░рдгों рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рдЦोрдЬा рд╣ै ?
Ans. рдкрд╣рд▓ा рдЪрд░рдг-рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ाрдк्рддि рддрдХ рдк्рд░рдпोрдЧाрдд्рдордХ, рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖ाрдд्рдордХ рдПрд╡ं рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ
рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рддрде्рдпों рдХे рдХाрд░рдг рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рджेрд╢ों рдХा рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рд╡िрдХाрд╕ рдХा
рд▓рдХ्рд╖рдг рджेрдЦा рдЧрдпा ।
рджूрд╕рд░ा рдЪрд░рдг-рд╕рди् 1960 рддрдХ рднाрд░рддीрдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдХрдИ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╢ाрдЦाрдУं рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ
рдЬिрд╕рдоें рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рднाрд░рддीрдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕ाрде рдЬोрдб़рдХрд░ рдкрд░िрдгाрдоी рд╕िрдж्рдзांрдд рдиिрдХाрд▓े
рдЧрдпे।
рддीрд╕рд░ा рдЪрд░рдг : 1960 рдХे рдмाрдж рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рд▓िрдП рд╕рдорд╕्рдпा рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдЕрдиुрд╕ंрдзाрдиों рдж्рд╡ाрд░ा
рдоाрдирд╡ рд╣िрдд рдоें рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рдЧрдпा । рдЗрд╕ рд╕рдордп, рднाрд░рддीрдп рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЕрдкрдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें
рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдкрд░ рдЕрддिрд╢рдп рдиिрд░्рднрд░рддा рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдЬिрд╕े рд╡े рдирд╣ीं рдЪाрд╣рддे рдеे ।
рдЪौрдеा рдЪрд░рдг : рд╕рди् 1970 рдХे рдЕंрддिрдо рд╕рдордп рдоें рджेрд╢рдЬ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ । рд╕ाрдоाрдЬिрдХ
рдПрд╡ं рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ाрд░्рдердХ рдвाँрдЪे рдХो рдЖрдзाрд░ рдоाрдирдХрд░ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕рдордЭ рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджिрдпा рдЬाрдиे
рд▓рдЧा । рдлрд▓рддः рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рднाрд░рддीрдп рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдЙрдкाрдЧрдоों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рдЬो рд╣рдордиे
рдк्рд░ाрдЪीрди рдЧ्рд░рди्рдеों рдПрд╡ं рдзрд░्рдордЧ्рд░рди्рдеों рд╕े рд▓िрдП рдеे।
рдЖрдЬ рдирдП рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдЕрдз्рдпрдпрди, рдЬिрд╕рдоें рддंрдд्рд░िрдХा-рдЬैрд╡िрдХ рддрдеा рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЕрди्рддрд░ाрдкृрд╖्рдаीрдп
рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕рдоाрд╡िрд╖्рдЯ рд╣ैं, рдХिрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं।

Previous Post Next Post