bseb class 11th history notes | (THE THREE ORDERS)

bseb class 11th history notes | (THE THREE ORDERS)

bseb class 11th history notes | (THE THREE ORDERS)

рддीрди рд╡рд░्рдЧ
                       (THE THREE ORDERS)
                            рдкрд░िрдЪрдп
рддीрди рд╡рд░्рдЧ рд╕े рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╕рдоाрдЬ рдХी рддीрди рд╢्рд░ेрдгिрдпों рд╕े рд╣ै рдЬो рдХ्рд░рдорд╢ः рдИрд╕ाрдИ рдкाрджрд░ी, рднूрдоिрдзाрд░рдХ
рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдФрд░ рдХृрд╖рдХ рд╡рд░्рдЧ рдХो рдЗंрдЧिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрди рд╡рд░्рдЧों рдХे рдмीрдЪ рдмрджрд▓рддे рд╕ंрдмंрдз рдХрдИ рд╕рджिрдпों
рддрдХ рдпूрд░ोрдк рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рдЧрдв़рдиे рд╡ाрд▓े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░рдХ рдмрдиे рд░рд╣े। рдЕрдм рддрдХ рдЕрдиेрдХों рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा
рдЙрджрдп рд╣ो рдЪुрдХा рдеा। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрдерд╡ा рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рднी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдеा।
рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдоें рднी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬ्рдЮाрди рдХा рд╡िрдХाрд╕, рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ
рд╢рдХ्рддि рдХा рд╕ंрдЧрдарди, рд╡िрдзि рдзाрд░ाрдУं рдХा рд╡िрдХाрд╕, рдЙрдж्рдпोрдЧ рдФрд░ рдХृрд╖ि рдоें рднी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдпे। рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░
рд╕ाрдорди्рддрд╡ाрдж рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рд▓ोрдЧों рдХे рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдиुрд╕ाрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдФрд░ рдирдЧрд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕
рд╕ाрдоाрди्рддрд╡ाрдж рдХे рдЙрджрдп рдиे рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рди рдХे рдоूрд▓्рдпों рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ी рдмрджрд▓ рдбाрд▓ा। рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рдордп рдоें
рд╣ी рдпूрд░ोрдк рдкुрдирд░्рдЬाрдЧрд░рдг рдХाрд▓ рдоें рдк्рд░рд╡िрд╖्рдЯ рд╣ुрдЖ । рдпाрдд्рд░ा, рдЦोрдЬें рдФрд░ рдХрд▓ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк
рд▓ोрдЧों рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдоें рдПрдХ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдпा। рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо, рдЬो рд░ोрдорди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд░ाрдЬрдХीрдп
рдзрд░्рдо рдеा, рд░ोрдо рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкрддрди рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рднी рдмрдЪा рд░рд╣ा । рдзीрд░े-рдзीрд░े рдпрд╣ рдордз्рдп рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░ी рдпूрд░ोрдк
рдоें рдлैрд▓ рдЧрдпा। рдЪрд░्рдЪ рдХी рд╢рдХ्рддि рдХाрдлी рдмрдв़ рдЧрдИ । рдЪрд░्рдЪ рдПрдХ рдоुрдЦ्рдп рднूрдоिрдзाрд░рдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╢рдХ्рддि
рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░ рдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрдпा । рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдЬाрдЧीрд░рджाрд░ों рд╕े рдеा। рдпрд╣ рдПрдХ рдмрдб़ा
рднूрд╕्рд╡ाрдоी рд╡рд░्рдЧ рдеा। рдпे рд░ाрдЬा рдХे рдЕрдзीрди рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡ैрдзाрдиिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ोрддे рдеे । рдЗрдирдХा рдШрд░
рдоेрдирд░ рдХрд╣рд▓ाрддा рдеा। рдЗрдирдХे рдЕрдзीрди рдХृрд╖рдХ, рд░ाрдЬрдоिрд╕्рдд्рд░ी, рдмрдв़рдИ рдЖрджि рд╣ोрддे рдеे рдЬो рд╣рдоेрд╢ा рдЗрдирдХी рд╕ेрд╡ा
рдоें рд╣ाрдЬिрд░ рд╣ोрддे рдеे। рдЗрди рд▓ौрдбों рдХे рдмीрдЪ рдиाрдЗрдЯ (knight) рд╣ोрддे рдеे рдЬिрди्рд╣ें рд▓ाрд░्рдб рднूрдоि рдХा рдПрдХ рднाрдЧ
рджेрддा рдеा। рдпे рдиाрдЗрдЯ рдЕрдкрдиी рд╕ेрдиा рд░рдЦрддे рдеे рдЬिрд╕рд╕े рд╡े рд▓ाрд░्рдб рдЕрдерд╡ा рд░ाрдЬा рдХी рд╕ेрд╡ा рдХрд░рддे рдеे। рдкाрджрд░िрдпों
рдХो рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдоें рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдеा। рдИрд╕ाрдИ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рд╡िрд╢рдкों рддрдеा рдкाрджрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा
рд╣ी рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा । рдИрд╕ाрдИ рд╕рдоाрдЬ рдЕрдиेрдХों рдд्рдпोрд╣ाрд░ рдордиाрддे рдеे, рддीрд╕рд░ा рд╡рд░्рдЧ рдХिрд╕ाрдиों рдХा рдеा । рдПрдХ
рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХिрд╕ाрди рдЕрдкрдиे рдХो рд▓ाрд░्рдб рдХा рдХाрд╕्рддрдХाрд░ рд╕рдордЭрддा рдеा рдХ्рдпोंрдХि рдЙрди्рд╕े рдЬрдоीрди рдЗрди्рд╣ीं рд▓ाрд░्рдбों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा
рд╡िрддрд░िрдд рдХी рдЬाрддी рдеी। рдЪौрдеे рд╡рд░्рдЧ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдо рдирдЧрд░рд╡ाрд╕िрдпों рдХो рд░рдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
                        рд╡рд╕्рддुрдиिрд╖्рда рдк्рд░рд╢्рди
            (Objective Questions)
1. 1325 рдоें рдк्рд▓ेрдЧ рдХिрд╕ рджेрд╢ рдоें рдлैрд▓ा ?
(рдХ) рдоिрд╕्рд░
(рдЦ) рд░ूрд╕
(рдЧ) рдкुрд░्рддрдЧाрд▓
(рдШ) рднाрд░рдд                                    рдЙрдд्рддрд░-(рдХ)
2. рдХेрди्рдЯрд╡рд░ी рдЯेрд▓्рд╕ рдХी рд░рдЪрдиा рдХिрд╕рдиे рдХी?
(рдХ) рдЬेрдл्рд░ी рдЪांрд╕рд░
(рдЦ) рдпाрд░्рдеोрдкोрд▓ो
(рдЧ) рдРрдбी рд░ोрдб्рд░ो
(рдШ) рд╡िрдЪी                                      рдЙрдд्рддрд░-(рдХ)
3. рдЗंрдЧ्рд▓ैрдг्рдб рдоें рдЯ्рдпुрдбрд░ рд╡ंрд╢ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрдм рд╣ुрдИ ?
(рдХ) 1485 рдоें
(рдЦ) 1487 рдоें
(рдЧ) 1473 рдоें
(рдШ) 1486 рдоें                         рдЙрдд्рддрд░-(рдХ)
4. рдХॉрдлी рдХा рдпूрд░ोрдк рдоें рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрд╕ рд╡рд░्рд╖ рд╣ुрдЖ ?
(рдХ) 1517 рдоें
(рдЦ) 1520 рдоें
(рдЧ) 1521 рдоें
(рдШ) 1570 рдоें                          рдЙрдд्рддрд░-(рдХ)
5. рдоाрдЗрдХ्рд░ोрд╕्рдХोрдк рдХी рдЦोрдЬ рдХिрд╕ рд╡рд░्рд╖ рд╣ुрдИ ?
(рдХ) 1590 рдоें
(рдЦ) 1560 рдоें
(рдЧ) 1570 рдоें
(рдШ) 1561 рдоें                           рдЙрдд्рддрд░-(рдХ)
6. рд╕ौрд░-рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХिрд╕рдиे рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा ?
(рдХ) рдХोрдкрд░рдиिрдХрд╕
(рдЦ) рдЧैрд▓ीрд▓िрдпो
(рдЧ) рдЬрдЪाрд░िрдпाрд╕
(рдШ) рдЬेрди्рд╕рди                                 рдЙрдд्рддрд░-(рдХ)
7. рдЪीрди рдоें рдоिंрдЧ рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ рдХрдм рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ुрдЖ ?
(рдХ) 1368 рдоें
(рдЦ) 1373 рдоें
(рдЧ) 1378 рдоें
(рдШ) 1383 рдоें                            рдЙрдд्рддрд░-(рдХ)
8. рд░ूрд╕ рдоें рдЖрдзुрдиिрдХीрдХрд░рдг рдХिрд╕рдиे рдХिрдпा ?
(рдХ) рдкीрдЯрд░ рдорд╣ाрди् рдиे
(рдЦ) рд╕рдирдпाрдд् рд╕ेрди рдиे
(рдЧ) рдЪ्рдпांрдЧ рдХाрдИ рд╢ेрдХ рдиे
(рдШ) рдЕрд▓्рд╣рдо्рд╡ा рдиे                            рдЙрдд्рддрд░-(рдХ)
               рдЕрддि рд▓рдШु рдЙрдд्рддрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╢्рди
(Very Short Answer Type Questions)
рдк्рд░рд╢्рди 1. рддीрди рд╡рд░्рдЧों рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░ рддीрди рд╡рд░्рдЧों рд╕े рдЕрднिрдк्рд░ाрдп 9рд╡ीं рд╕े 16рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдмीрдЪ рдпूрд░ोрдк рдХी рддीрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ
рд╢्рд░ेрдгिрдпों рд╕े рд╣ै। рдпे рд╡рд░्рдЧ рдеे : (i) рдИрд╕ाрдИ рдкाрджрд░ी (ii) рднूрдоिрдзाрд░рдХ рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рддрдеा (iii) рдХृрд╖рдХ।
рдк्рд░рд╢्рди 2. 9рд╡ीं рд╕े 11рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдмीрдЪ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдпूрд░ोрдк рдХे рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा
рдХोрдИ рдПрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдмрддाрдПँ। рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рднी рджें।
рдЙрдд्рддрд░-рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рдЪрд░्рдЪ рддрдеा рд╢ाрд╣ी рд╢ाрд╕рди рдиे рд╡рд╣ाँ рдХे рдХрдмीрд▓ों рдХे рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдиिрдпрдоों рдФрд░
рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдоें рддाрд▓рдоेрд▓ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХी। рдЗрд╕рдХा рд╕рдмрд╕े рдЕрдЪ्рдЫा рдЙрджाрд╣рд░рдг рдкрд╢्рдЪिрдоी рдФрд░
рдордз्рдп рдпूрд░ोрдк рдоें рд╢ाрд░्рд▓рдоेрди рдХा рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 3. рд╡ाрдЗрдХिंрдЧ рд▓ोрдЧ рдХौрди рдеे?
рдЙрдд्рддрд░–рд╡ाрдЗрдХिंрдЧ рд╕्рдХैंрдбीрдиेрд╡िрдпा рдЕрд░्рдеाрдд् рдиाрд░्рд╡े, рд╕्рд╡ीрдбेрди рдбेрдирдоाрд░्рдХ рддрдеा рдЖрдЗрд╕рд▓ैंрдб рдХे рдеे рдЬो 8рд╡ीं
рд╕े 11рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдмीрдЪ рдЙрдд्рддрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдпूрд░ोрдк рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ीं рдмрд╕ рдЧрдП। рдЗрдирдоें
рд╕े рдЕрдзिрдХांрд╢ рд▓ोрдЧ рд╕рдоुрдж्рд░ी рд▓ुрдЯेрд░े рддрдеा рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 4. 9рд╡ीं рд╕े 16рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рддрдХ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдпूрд░ोрдк рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХिрд╕
рдк्рд░рдХाрд░ рдоिрд▓ рд╕рдХी? рдЙрджाрд╣рд░рдг рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдЪрд░्рдЪा рдоें рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдЬрди्рдо, рдоृрдд्рдпु рддрдеा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े
рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдФрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХो рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХा।
(ii) рдЪрд░्рдЪा рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдЕрднिрд▓ेрдЦों рд╕े рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓ी।
(iii) рдЧीрдд рд╡ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╣рдоें рдд्рдпोрд╣ाрд░ों рдФрд░ рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рдмाрд░े рдоें рдмोрдз рд╣ुрдЖ।
рдк्рд░рд╢्рди 5. ‘рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж’ рдХा рдЕрд░्рде рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░–рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж (Fuedalism) рд╢рдм्рдж рдЬрд░्рдорди рд╢рдм्рдж ‘рдл्рдпूрдб’ рд╕े рдмрдиा рд╣ै। рдл्рдпूрдб рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै
рднूрдоि рдХा рдЯुрдХрдб़ा। рдЕрддः рдРрд╕ी рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХो рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рднूрдоि рдХे рдмрджрд▓े рд╕ेрд╡ाрдПँ
рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдЬाрддी рд╣ैं। рд╕ाрдоंрддी рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЙрджрдп рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдоें рд╣ुрдЖ ।
рдк्рд░рд╢्рди 6. рд░ोрдорди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдХौрди-рд╕ा рдк्рд░ांрдд рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдл्рд░ाँрд╕ рдмрдиा рдФрд░ рдХैрд╕े?
рдЙрдд्рддрд░–рд░ोрдорди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЧॉрд▓ (Gaul) рдк्рд░ांрдд рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдл्рд░ाँрд╕ рдмрдиा। рдЗрд╕े рдЬрд░्рдордиी рдХी рдл्рд░ैंрдХ
(Franks) рдиाрдордХ рдПрдХ рдЬрдирдЬाрддि рдиे рдЕрдкрдиा рдиाрдо рджेрдХрд░ рдл्рд░ाँрд╕ рдмрдиा рджिрдпा ।
рдк्рд░рд╢्рди 7. рдл्рд░ांрд╕ рдХा рд╕рдоाрдЬ рдХिрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рддीрди рд╡рд░्рдЧों рдоें рдмँрдЯा рдеा?
рдЙрдд्рддрд░-рдл्рд░ांрд╕ीрд╕ी рдкाрджрд░िрдпों рдХो рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдеा рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХाрд░्рдп рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рддीрди рд╡рд░्рдЧों
рдоें рд╕े рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рдХा рд╕рджрд╕्рдп рд╣ोрддा рд╣ै । рдПрдХ рдмिрд╢рдк рдиे рдХрд╣ा, “рд╡рд░्рдЧ рдХ्рд░рдо рдоें, рдХुрдЫ рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдХрд░рддे
рд╣ैं, рджूрд╕рд░े рд▓рдб़рддे рд╣ैं рдУрд░ рд╢ेрд╖ рдЕрди्рдп рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं।” рдл्рд░ांрд╕ рдХा рд╕рдоाрдЬ рдЗрд╕ी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рддीрди рд╡рд░्рдЧों
рдЕрд░्рдеाрдд् рдкाрджрд░ी, рдЕрднिрдЬाрдд рдФрд░ рдХृрд╖рдХ рд╡рд░्рдЧ рдоें рдмँрдЯा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 8. рдл्рд░ांрд╕ рдХे рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХोрдИ рджो рд╡िрд╢ेрд╖ाрдзिрдХाрд░ рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдЙрдирдХा рдЕрдкрдиी рд╕ंрдкрджा рдкрд░ рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рдкूрд░्рдг рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╣ोрддा рдеा।
(ii) рд╡े рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рдпं рдХा рди्рдпाрдпाрд▓рдп рд▓рдЧा рд╕рдХрддे рдеे। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рд╡े рдЕрдкрдиी рдоुрдж्рд░ा рднी рдЬाрд░ी
рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 9. рдоेрдирд░ рдХ्рдпा рдеा ?
рдЙрдд्рддрд░–рдЙрдкрдЬाрдК рднूрдоि рдХो ‘рдоेрдирд░’ рдХрд╣рддे рдеे। рдоेрдирд░ рдХे рдордз्рдп рд▓ाрд░्рдб рдЕрдерд╡ा рд╕ाрдоंрдд рдХा рдорд╣рд▓
рд╣ोрддा рдеा। рдоेрдирд░ рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рдоेрдирд░ рдХी рднूрдоि рдкрд░ рд╣ी рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХрд░рддे рдеे। рдХिрд╕ाрди рдХा рдЬीрд╡рди рдмрдб़ा
рдХрд╖्рдЯрдордп рдеा। рдоेрдирд░ рдХा рд╕्рд╡ाрдоी рдЕрдерд╡ा рд╕ाрдоंрдд рдмрд╣ुрдд рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕ рдХा рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рддा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 10. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдоें рд╡рд░्рдЧों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХ्рдпों рд╣ुрдЖ? 13рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдЗрдирдХा
рдЖрдХाрд░ рдХ्рдпों рдмрдв़ाрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा?
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдоें рд╡рд░्рдЧों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕ाрдоंрдд рдк्рд░рдеा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдк्рд░рд╢ंрд╕ा
рддрдеा рд╕ैрдиिрдХ рд╢рдХ्рддि рдХे рдХेрди्рдж्рд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ। 13рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдЗрдирдХा рдЖрдХाрд░ рдЗрд╕рд▓िрдП рдмрдв़ाрдпा
рдЬाрдиे рд▓рдЧा рддाрдХि рдпे рдиाрдИрдЯ рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдиिрд╡ाрд╕ рд╕्рдеाрди рдмрди рд╕рдХें ।
рдк्рд░рд╢्рди 11. рд╕ाрдоंрддी рдк्рд░рдеा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд ‘рдлीрдл’ рдХ्рдпा рдеी?
рдЙрдд्рддрд░-рд▓ाрд░्рдб рдиाрдЗрдЯ рдХो рднूрдоि рдХा рдПрдХ рднाрдЧ рджेрддा рдеा। рдЗрд╕ी рднू-рднाрдЧ рдХो ‘рдлीрдл’ рдХрд╣рддे рдеे।
рдиाрдЗрдЯ рдлीрдл рдХे рдмрджрд▓े рд▓ाрд░्рдб рдХो рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдзрдирд░ाрд╢ि рджेрддा рдеा рдФрд░ рдпुрдж्рдз рдоें рдЙрд╕рдХी рдУрд░ рд╕े рд▓рдб़рдиे
рдХा рд╡рдЪрди рджेрддा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 12. рдмाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдл्рд░ांрд╕ рдоें рдШुрдордХ्рдХрдб़ рдЪाрд░рдг рдХ्рдпा рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддे рдеे?
рдЙрдд्рддрд░-рдШुрдордХ्рдХрдб़ рдЪाрд░рдг рдЧाрдпрдХ рдеे। рд╡े рдл्рд░ांрд╕ рдХे рдоेрдирд░ों рдоें рд╡ीрд░ рд░ाрдЬाрдУं рддрдеा рдиाрдЗрдЯ्рд╕ рдХी
рд╡ीрд░рддा рднрд░ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЧीрддों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧाрддे рд╣ुрдП рдШूрдорддे рд░рд╣рддे рдеे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡े рдпोрдж्рдзाрдУं рдХा рдЙрдд्рд╕ाрд╣
рдмрдв़ाрддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 13. рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рд╕्рддрд░ рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ंрдмी рдЕрд╡рдзि рдХे рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдиे рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░
рдпूрд░ोрдк рдХी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा?
рдЙрдд्рддрд░–рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рд╕्рддрд░ рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ंрдмी рдЕрд╡рдзि рдХे рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдиे рдпूрд░ोрдк рдХी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा
рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдвंрдЧ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा-
(i) рдмेрд╣рддрд░ рдЖрд╣ाрд░ рд╕े рдЬीрд╡рди-рдЕрд╡рдзि рд▓ंрдмी рд╣ो рдЧрдИ। 13рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдПрдХ рдФрд╕рдд рдпूрд░ोрдкीрдп
8рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХी рддुрд▓рдиा рдоें 10 рд╡рд░्рд╖ рдЕрдзिрдХ рдЬी рд╕рдХрддा рдеा।
(ii) рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдХेрди्рдж्рд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рдирдП рдирдЧрд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।
рдк्рд░рд╢्рди 14. рдиाрдЗрдЯ рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рд╡рд░्рдЧ рдХ्рдпों рдмрдиे рдФрд░ рдЙрдирдХा рдкрддрди рдХрдм рд╣ुрдЖ ?       (T.B.Q.)
рдЙрдд्рддрд░-9рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдпूрд░ोрдк рдоें рд╕्рдеाрдиीрдп рдпुрдж्рдзों рдХा рдХाрд▓ рдеा। рдЗрди рдпुрдж्рдзों рдХे рд▓िрдП рдХुрд╢рд▓
рдШुрдб़рд╕рд╡ाрд░ों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдеी। рдЗрд╕ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХो рдиाрдЗрдЯों рдиे рдкूрд░ा рдХिрдпा рдФрд░ рд╡े рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рд╡рд░्рдЧ
рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрдП। 12рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХे рдкрддрди рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдиाрдЗрдЯ рд╡рд░्рдЧ рдХा рдкрддрди рд╣ो рдЧрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 15. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдордаों рдХा рдХ्рдпा рдХाрд░्рдп рдеा?          (T.B.Q.)
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдордаों рдоें рднिрдХ्рд╖ु рд░рд╣рддे рдеे। рд╡े рдзाрд░्рдоिрдХ рдХाрд░्рдп рддрдеा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рдХे
рд╕ाрде-рд╕ाрде рдХृрд╖ि рдХाрд░्рдп рднी рдХрд░рддे рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд▓ा рдХो рднी рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди
рдорда рдзाрд░्рдоिрдХ рдПрд╡ं рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рдХेрди्рдж्рд░ рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 16. рдХैрдеोрд▓िрдХ рдЪрд░्рдЪ рдПрдХ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╕ंрд╕्рдеा рдеी। рдХैрд╕े?
рдЙрдд्рддрд░-рдХैрдеोрд▓िрдХ рдЪрд░्рдЪ рдПрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╕ंрд╕्рдеा рдеी рдЬिрд╕рдХे рдЕрдкрдиे рдиिрдпрдо рдеे। рдЙрд╕рдХे рдкाрд╕ рд░ाрдЬा
рдж्рд╡ाрд░ा рджी рдЧрдИ рднूрдоि рд╣ोрддी рдеी рдЬिрд╕рд╕े рд╡рд╣ рдХрд░ рдЙрдЧाрддा рдеा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЪрд░्рдЪ рдПрдХ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╕ंрд╕्рдеा рдеी।
рдк्рд░рд╢्рди 17. ‘рдЯीрде’ (Tithe) рдХ्рдпा рдеा ?
рдЙрдд्рддрд░-рдЪрд░्рдЪ рдХो рдХृрд╖рдХ рд╕े рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдоें рдЙрд╕рдХी рдЙрдкрдЬ рдХा рджрд╕рд╡ाँ рднाрдЧ рд▓ेрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░
рдеा। рдЗрд╕े рдЯीрде рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 18. рдХैрдеोрд▓िрдХ рдЪрд░्рдЪ рдХी рдЖрдп рдХे рджो рд╕्рд░ोрдд рдмрддाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдХिрд╕ाрдиों рд╕े рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдЯीрдеा
(ii) рдзрдиी рд▓ोрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдХрд▓्рдпाрдг рддрдеा рдорд░рдгोрдкрд░ांрдд рдЕрдкрдиे рд░िрд╢्рддेрджाрд░ों рдХे рдХрд▓्рдпाрдг рдХे рд▓िрдП
рджिрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рджाрди।
рдк्рд░рд╢्рди 19. рдЪрд░्рдЪ рдХे рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ рдХी рдХुрдЫ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рд╕्рдоें, рд╕ाрдоंрддी рдХुрд▓ीрдиों
рдХी рдирдХрд▓ рдеीं। рдЗрд╕рдХे рджो рдЙрджाрд╣рд░рдг рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдХрд░рддे рд╕рдордп рд╣ाрде рдЬोрдб़рдХрд░ рдФрд░ рд╕िрд░ рдЭुрдХाрдХрд░ рдШुрдЯрдиों рдХे рдмрд▓ рдЭुрдХрдиा
рдиाрдЗрдЯ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рд╡рд░िрд╖्рда рд▓ॉрд░्рдб рдХे рдк्рд░рддि рд╡рдлाрджाрд░ी рдХी рд╢рдкрде рд▓ेрддे рд╕рдордп рдЕрдкрдиाрдП рдЧрдП рддрд░ीрдХे рдЬैрд╕ा рдеा।
(ii) рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЕрди्рдп рдЙрджाрд╣рд░рдг рдеा- рдИрд╢्рд╡рд░ рдХे рд▓िрдП ‘рд▓ॉрд░्рдб’ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ।
рдк्рд░рд╢्рди 20. рдпूрд░ोрдк рдХे рджो рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдорда рдХौрди-рдХौрди рд╕े рдеे ?
рдЙрдд्рддрд░-(i) 529 рдИ. рдоें рдЗрдЯрд▓ी рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рд╕ेंрдЯ рдмेрдиेрдбिрдХ्рдЯ(St. Benedict) рдХा рдорда।
(ii) 910 рдИреж рдоें рдмрд░рдЧंрдбी рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХ्рд▓ूрдиी (Clunny) рдХा рдорда।
рдк्рд░рд╢्рди 21. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдл्рд░ांрд╕ рдХे рдирдЧрд░ рдПрдХ рд╢िрд▓्рдкрдХाрд░ рдХे рдПрдХ рджिрди рдХे рдЬीрд╡рди рдХी
рдХрд▓्рдкрдиा рдХीрдЬिрдП рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░िрдП।              (T.B.Q.)
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдл्рд░ांрд╕ рдХे рд╢िрд▓्рдкрдХाрд░ рдЕрдкрдиे рдХाрд░्рдп рдоें рдмрд╣ुрдд рдХुрд╢рд▓ рдеे। рд╡े рдЕрдкрдиी-рдЕрдкрдиी
рд╢्рд░ेрдгी (рдЧिрд▓्рдб) рдХे рд╕рджрд╕्рдп рдеे। рд╡े рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХा рдкूрд░ा-рдкूрд░ा
рдз्рдпाрди рд░рдЦрддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 22. рдл्рд░ाрдпрд░ (Friars) рдХिрди्рд╣ें рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा?
рдЙрдд्рддрд░-рддेрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рднिрдХ्рд╖ुрдУं рдХे рдХुрдЫ рд╕рдоूрд╣ों рдиे рдордаों рдоें рди рд░рд╣рдиे рдХा рдиिрд░्рдгрдп рд▓िрдпा। рд╡े
рдПрдХ рд╕्рдеाрди рд╕े рджूрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдШूрдо-рдШूрдо рдХрд░ рд▓ोрдЧों рдХो рдЙрдкрджेрд╢ рджेрддे рдеे рдФрд░ рджाрди рд╕े рдЕрдкрдиी рдЬीрд╡िрдХा
рдЪрд▓ाрддे рдеे। рдЗрди्рд╣ें рдл्рд░ाрдпрд░ (Friars) рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 23. рдЯैрд▓ी ( Taille) рдХ्рдпा рдеा ? рдХौрди рд▓ोрдЧ рдЗрд╕рд╕े рдоुрдХ्рдд рдеे ?
рдЙрдд्рддрд░-рдЯैрд▓ी рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдХрд░ рдеा рдЬो рд░ाрдЬा рдХृрд╖рдХों рдкрд░ рд▓рдЧाрддे рдеे। рдкाрджрд░ी рддрдеा
рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдЗрд╕ рдХрд░ рд╕े рдоुрдХ्рдд рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 24. рд╡िрд▓िрдпрдо рдк्рд░рдердо рдХौрди рдеा ? рдЙрд╕рдиे рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдХा рд╢ाрд╕рди рдХैрд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा?
рдЙрдд्рддрд░–рд╡िрд▓िрдпрдо рдк्рд░рдердо рдиाрд░рдоैंрдбी рдХा рдб्рдпूрдХ рдеा। 11рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдЙрд╕рдиे рдПрдХ рд╕ेрдиा рд▓ेрдХрд░
рдЗंрдЧ्рд▓िрд╢ рдЪैрдирд▓ рдХो рдкाрд░ рдХिрдпा рддрдеा рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдХे рд╕ैрдХ्рд╕рди рд░ाрдЬा рдХो рд╣рд░ाрдХрд░ рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдкрд░ рдЕрдкрдиा рдЕрдзिрдХाрд░
рдХрд░ рд▓िрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 25. рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдХी рдХृрд╖ि рд╕े рдЬुрдб़ी рдХोрдИ рджो рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рдмрддाрдУ।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рд╣рд▓ рд▓рдХрдб़ी рдХा рдеा рдЬिрд╕े рдмैрд▓ рдЦींрдЪрддे рдеे। рдпрд╣ рд╣рд▓ рдХेрд╡рд▓ рднूрдоि рдХी рд╕рддрд╣ рдХो
рд╣ी рдЦुрд░рдЪ рд╕рдХрддा рдеा। рдпрд╣ рднूрдоि рдХी рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЙрдд्рдкाрджрдХрддा рдХो рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХाрд▓
рдкाрдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рдеा।
(ii) рдлрд╕рд▓-рдЪрдХ्рд░ рдоें рднी рдПрдХ рдк्рд░рднाрд╡рд╣ीрди рддрд░ीрдХे рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ो рд░рд╣ा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 26. рдХृрд╖िрджाрд╕ рдирдЧрд░ों рдоें рднाрдЧ рдЬाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХ्рдпों рдХрд░рддे рдеे?
рдЙрдд्рддрд░-рдХृрд╖िрджाрд╕ рдЕрдкрдиे рд▓ाрдбौँ рд╕े рдЫिрдкрдиे рдХे рд▓िрдП рдирдЧрд░ों рдоें рднाрдЧ рдЬाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рдеे।
рдпрджि рд╡े рдЕрдкрдиे рд▓ाрд░्рдб рд╕े рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдФрд░ рдПрдХ рджिрди рддрдХ рдЫिрдкे рд░рд╣рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ो рдЬाрддे рдеे, рддो рд╡े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░
рдиाрдЧрд░िрдХ рдмрди рдЬाрддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 27. рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рдирдпी рдХृрд╖ि рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХे рдк्рд░рдЪрд▓рди рд╕े рдХृрд╖ि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╣ुрдП рдХोрдИ рджो
рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рд▓рдХрдб़ी рд╕े рдмрдиे рд╣рд▓ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд▓ोрд╣े рдХी рднाрд░ी рдиोрдХ рд╡ाрд▓े рд╣рд▓ рддрдеा рд╕ाँрдЪे
рджрд░ рдкрдЯ्рдЯे (Mould-boards) рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдРрд╕े рд╣рд▓ рднूрдоि рдХो рдЕрдзिрдХ рдЧрд╣рд░ा рдЦोрдж рд╕рдХрддे рдеे।
(ii) рдкрд╢ुрдУं рдХो рд╣рд▓ рдоें рдЬोрддрдиे рдХे рддрд░ीрдХों рдоें рд╕ुрдзाрд░ рд╣ुрдЖ । рдЕрдм рдЬुрдЖ рдЧрд▓े (Neckharness)
рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдХंрдзे рдкрд░ рд░рдЦा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рдЗрд╕рд╕े рдкрд╢ुрдУं рдХे рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдмреЭ рдЧрдИ।
рдк्рд░рд╢्рди 28. рдордз्рдпрдпुрдЧ рдоें рдирдЧрд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдХोрдИ рджो рдХाрд░рдгों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ो।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдордз्рдпрдпुрдЧ рдоें рд╡ाрдгिрдЬ्рдп-рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХी рдЙрди्рдирддि рдХे рдХाрд░рдг рдирдЧрд░ों рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХाрдлी
рдЕрдзिрдХ рдмрдв़ рдЧрдпा। рдЕрдд: рдмрд╣ुрдд-рд╕े рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдирдЧрд░ों рдоें рдмрд╕ рдЧрдП ।
(i) рдирдЧрд░ рд╕ाрдоंрддी рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ो рдЧрдП рдеे। рдирдЧрд░ों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХे рдЖрдиे-рдЬाрдиे
рдкрд░ рдХोрдИ рдк्рд░рддिрдмंрдз рдирд╣ीं рдеा। рдлрд▓рдд: рдирдЧрд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।
рдк्рд░рд╢्рди 29. рдордз्рдпрдпुрдЧीрди рдпूрд░ोрдк рдХी рд╢िрд▓्рдкी рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдХी рджो рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा
рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдпे рд╢्рд░ेрдгिрдпाँ рд╡ेрддрди, рдоूрд▓्рдпों рддрдеा рдХाрдо рдХी рдЕрд╡рдзि рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рддी рдеीं।
(ii) рдпे рдЕрдкрдиे рд╢िрд▓्рдк рд╕ंрдШ рдХे рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рддрд░ рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░рддी рдеीं рдФрд░ рдЗрд╕
рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд╡िрд╢ेрд╖ рдиिрдпрдо рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рддी рдеीं।
рдк्рд░рд╢्рди 30. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдоें рдордаों рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рджो рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдордаों рдХा рдЬीрд╡рди рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдеा। рдЗрдирдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рднिрдХ्рд╖ुрдУं рддрдеा
рднिрдХ्рд╖ुрдгिрдпों рдХो рдХрдаोрд░ рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдоें рд░рд╣рдиा рдкрдб़рддा рдеा।
(ii) рднिрдХ्рд╖ुрдУं рддрдеा рднिрдХ्рд╖ुрдгिрдпों рдХो рд╕ंрдкрдд्рддि рд░рдЦрдиे рддрдеा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рдирд╣ीं рдеी।
рдк्рд░рд╢्рди 31. рдл्рд░ांрд╕ рдХे рдХैрдеीрд▓ рдирдЧрд░ рдХ्рдпा рдеे ?
рдЙрдд्рддрд░-рдл्рд░ांрд╕ рдоें рдмрдб़े-рдмрдб़े рдЪрд░्рдЪों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ुрдЖ рдЬिрди्рд╣ें рдХैрдеीрдб्рд░рд▓ рдХрд╣рддे рдеे। рд╕рдордп рдмीрддрдиे
рдкрд░ рдЗрди рдЪрд░्рдЪों рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдирдЧрд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдЗрди्рд╣ीं рдирдЧрд░ों рдХो рдХैрдеीрд▓ рдирдЧрд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 32. 14рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдпूрд░ोрдк рдоें рдХिрд╕ाрди рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХ्рдпों рд╣ुрдП ?
рдЙрдд्рддрд░-14рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд▓ाрд░्рдбो рдиे рдЕрдкрдиे рдзрди рд╕ंрдмंрдзी рдЕрдиुрдмंрдзों рдХो рддोрдб़ рдХрд░ рдлिрд░ рд╕े рдкुрд░ाрдиी
рдордЬрджूрд░ी рд╕ेрд╡ाрдУं рдХो рд▓ाрдЧू рдХрд░ рджिрдпा। рдХिрд╕ाрдиों рдиे рдЗрд╕рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рдФрд░ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХрд░рдиा рдЖрд░ंрдн
рдХрд░ рджिрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 33. 15рд╡ीं рддрдеा 16рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдпूрд░ोрдкीрдп рд╢ाрд╕рдХों рдХो ‘рдирдпे рд╢ाрд╕рдХ’ рдХ्рдпों рдХрд╣ा
рдЧрдпा?
рдЙрдд्рддрд░-15рд╡ीं рддрдеा 16рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдпूрд░ोрдк рдХे рд╢ाрд╕рдХों рдиे рдЕрдкрдиी рд╕ैрдиिрдХ рддрдеा рд╡िрдд्рддीрдп рд╢рдХ्рддि
рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП рдЬो рдЖрд░्рдеिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг
рдеे। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдиे рдЙрди्рд╣ें ‘рдирдпे рд╢ाрд╕рдХ’ рдХрд╣ा।
рдк्рд░рд╢्рди 34. рдл्рд░ांрд╕ рдоें рд╕्рдЯेрдЯ्рд╕ рдЬрдирд░рд▓ (рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрдд्рд░ी рд╕рднा) рдХा рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рдХрдм рдФрд░ рдХिрд╕
рд╢ाрд╕рдХ рдж्рд╡ाрд░ा рдмुрд▓ाрдпा рдЧрдпा ? рдЗрд╕рдХे рдмाрдж 1789 рддрдХ рдЗрд╕े рдХ्рдпों рдирд╣ीं рдмुрд▓ाрдпा рдЧрдпा ?
рдЙрдд्рддрд░-рдл्рд░ांрд╕ рдоें рд╕्рдЯेрдЯ्рд╕ рдЬрдирд░рд▓ рдХा рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди 1614 рдИреж рдоें рд▓ुрдИ 13рд╡ें рдж्рд╡ाрд░ा рдмुрд▓ाрдпा рдЧрдпा।
рдЗрд╕рдХे рддीрди рд╕рджрди рдеे рдЬो рд╕рдоाрдЬ рдХे рддीрди рд╡рд░्рдЧों рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् 1789 рдИ.
рддрдХ рдЗрд╕े рдлिрд░ рдирд╣ीं рдмुрд▓ाрдпा рдЧрдпा рдХ्рдпोंрдХि рд░ाрдЬा рддीрди рд╡рд░्рдЧों рдХे рд╕ाрде рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддि рдмाँрдЯрдиा рдЪाрд╣рддा рдеा।
                   рд▓рдШु рдЙрдд्рддрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╢्рди
       (Short Answer Type Questions)
рдк्рд░рд╢्рди 1. рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХ्рдпा рдеा ? рдЗрд╕рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПं рдмрддाрдПँ ।
рдЙрдд्рддрд░-‘рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж’ (Fuedalism) рд╢рдм्рдж рдЬрд░्рдорди ‘рдл्рдпूрдб’ рд╕े рдмрдиा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рднूрдоि рдХा
рдПрдХ рдЯुрдХрдб़ा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рднूрдоि рд╕े рдЬुрдб़ी рдПрдХ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдеी। рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕े рд╕рдоाрдЬ рдХी
рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЬो рдордз्рдп рдл्рд░ांрд╕ рдФрд░ рдмाрдж рдоें рдЗрдЧ्рд▓ैंрдб рддрдеा рджрдХ्рд╖िрдг рдЗрдЯрд▓ी рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ।
рдЖрд░्рдеिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХृрд╖ि рдЙрдд्рдкाрджрди рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЬो рд╕ाрдоंрдд
(рд▓ाрд░्рдб) рдФрд░ рдХृрд╖рдХों рдХे рд╕ंрдмंрдзों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеा। рдХ्рд╖рдХ рдЕрдкрдиे рдЦेрддों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд▓ाрд░्рдб рдХे рдЦेрддों
рдкрд░ рдХाрдо рдХрд░рддे рдеे। рд▓ाрд░्рдб рдХृрд╖рдХों рдХो рдЙрдирдХी рд╢्рд░рдо-рд╕ेрд╡ा рдХे рдмрджрд▓े рдоें рд╕ैрдиिрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рджेрддे рдеे। рд▓ाрд░्рдб
рдХे рдХृрд╖рдХों рдкрд░ рд╡्рдпाрдкрдХ рди्рдпाрдпिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рднी рдеे। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдиे рдЬीрд╡рди рдХे рди рдХेрд╡рд▓ рдЖрд░्рдеिрдХ
рдмрд▓्рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдкрд╣рд▓ुрдУं рдкрд░ рднी рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓ा।
рдк्рд░рд╢्рди 2. рдЧॉрд▓ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдл्рд░ाँрд╕ рдмрдиा ? 11рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рддрдХ рдл्рд░ांрд╕ рдХी рдХ्рдпा рд╕्рдеिрддि
рдеी?
рдЙрдд्рддрд░-рдЧॉрд▓ рд░ोрдорди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдПрдХ рдк्рд░ांрдд рдеा। рдЗрд╕рдоें рджो рд╡िрд╕्рддृрдд рддрдЯ рд░ेрдЦाрдПँ, рдкрд░्рд╡рдд рд╢्рд░ेрдгिрдпाँ,
рд▓ंрдмी-рд▓ंрдмी рдирджिрдпाँ, рд╡рди рдФрд░ рдХृрд╖ि рдпोрдЧ्рдп рд╡िрд╕्рддृрдд рдоैрджाрди рд╕्рдеिрдд рдеे। рдЬрд░्рдордиी рдХी рдПрдХ рдл्рд░ैंрдХ рдиाрдордХ
рдЬрдирдЬाрддि рдиे рдЧॉрд▓ рдХो рдЕрдкрдиा рдиाрдо рджेрдХрд░ рдЙрд╕े рдл्рд░ाँрд╕ рдмрдиा рджिрдпा। рдЫрдаी рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ рдкрд░ рдл्рд░ैंрдХिрд╢
рдЕрдерд╡ा рдл्рд░ांрд╕ рдХे рдИрд╕ाрдИ рд░ाрдЬा рд╢ाрд╕рди рдХрд░рддे рдеे। рдл्рд░ांрд╕ीрд╕िрдпों рдХे рдЪрд░्рдЪ рдХे рд╕ाрде рдЧрд╣рд░े рд╕ंрдмंрдз рдеे। рдпे
рд╕ंрдмंрдз рдкोрдк рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрдЬा рд╢ाрд░्рд▓рдоेрди рдХो рдкрд╡िрдд्рд░ рд░ोрдорди рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдХी рдЙрдкाрдзि рджिрдП рдЬाрдиे рдкрд░ рдФрд░ рдЕрдзिрдХ
рдордЬрдмूрдд рд╣ो рдЧрдП।
рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдл्рд░ांрд╕ рдХे рдк्рд░ांрдд рдирд░рдоंрдбी рдХे рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ рдиे рдПрдХ рд╕ंрдХрд░े рдЬрд▓рдоाрд░्рдЧ рдХे рдкाрд░ рд╕्рдеिрдд
рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб-рд╕्рдХॉрдЯрд▓ैंрдб рдж्рд╡ीрдкों рдХो рдЬीрдд рд▓िрдпा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 3. рдл्рд░ांрд╕ рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд╕ाрдоंрддी рд╕рдоाрдЬ рдХे рджो рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдл्рд░ांрд╕ рдХा рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд╕ाрдоंрддी рд╕рдоाрдЬ рдХृрд╖ि рдЙрдд्рдкाрджрди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै।
рдЗрд╕рдХे рджो рдоुрдЦ्рдп рд▓рдХ्рд╖рдг рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдеे-
(i) рд╕рдоाрдЬ рд╕ाрдоंрдд (рд▓ाрд░्рдб) рддрдеा рдХृрд╖рдХ рдХे рд╕ंрдмंрдзों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеा। рдХृрд╖рдХ рдЕрдкрдиे рдЦेрддों
рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд▓ाрд░्рдб рдХे рдЦेрддों рдкрд░ рднी рдХाрдо рдХрд░рддे рдеे। рд▓ाрд░्рдб рдХृрд╖рдХों рдХो рдЙрдирдХी рд╢्рд░рдо-рд╕ेрд╡ा рдХे рдмрджрд▓े
рд╕ैрдиिрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рджेрддे рдеे। рд▓ाрд░्рдб рдХे рдХृрд╖рдХों рдкрд░ рд╡्рдпाрдкрдХ рди्рдпाрдпिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рднी рдеे।
(ii) рд╕рдоाрдЬ рддीрди рд╡рд░्рдЧों рдоें рдмाँрдЯा рд╣ुрдЖ рдеा—рдкाрджрд░ी, рдЕрднिрдЬाрдд рдФрд░ рдХृрд╖рдХ । рдкाрджрд░िрдпों рдиे рд╕्рд╡рдпं
рдХो рдк्рд░рдердо рд╡рд░्рдЧ рдоें рддрдеा рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдХो рдж्рд╡िрддीрдп рд╡рд░्рдЧ рдоें рд░рдЦा рдеा। рдкрд░ंрддु рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा
рдоें рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдеी। рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рдеा рднूрдоि рдкрд░ рдЙрдирдХा рдиिрдпंрдд्рд░рдг। рдпрд╣
рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╡ैрд╕рд▓ेрдЬ рдиाрдордХ рдПрдХ рдк्рд░рдеा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 4. рдл्рд░ांрд╕ рдХे рд╕рд░्рдл рдФрд░ рд░ोрдо рдХे рджाрд╕ рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рджрд╢ा рдХी рддुрд▓рдиा рдХीрдЬिрдП।    (T.B.Q.)
рдЙрдд्рддрд░-рд░ोрдо рдХे рджाрд╕–рд░ोрдо рдХे рджाрд╕ों рдХा рдЬीрд╡рди рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдХрдаोрд░ рдеा। рдЙрдирд╕े рдХрдИ-рдХрдИ рдШंрдЯे
рддрдХ рд▓рдЧाрддाрд░ рдХाрдо рд▓िрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЙрди्рд╣ें рд╕рдоूрд╣ों рдоें рдмेрдб़िрдпों рдоें рдЬрдХрдб़ рдХрд░ рд░рдЦा рдЬाрддा рдеा, рддाрдХि
рд╡े рднाрдЧ рди рдЬाрдПँ। рд╕ोрддे рд╕рдордп рднी рдЙрдирдХी рдмेрдб़िрдпाँ рдирд╣ीं рдЦोрд▓ी рдЬाрддी рдеीं। рдЙрди्рд╣ें рдЕрдзिрдХ-рд╕े-рдЕрдзिрдХ
рдмрдЪ्рдЪे рдкैрджा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा, рдХ्рдпोंрдХि рдЙрдирдХे рдмрдЪ्рдЪे рднी рдмрдб़े рд╣ोрдХрд░ рджाрд╕ рдмрдирддे
рдеे। рдХुрдЫ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рджाрд╕ рднी рдеे। рдЙрдирдХा рдЬीрд╡рди рдмेрд╣рддрд░ рдеा।
рдл्рд░ांрд╕ рдХे рд╕рд░्рдл–рдл्рд░ांрд╕ рдоें рд╕рд░्рдл рдЕрд░्рдеाрдд् рдХृрд╖ि-рджाрд╕ рд▓ाрд░्рдбों рдХी рднूрдоि рдкрд░ рдХृрд╖ि рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕рд▓िрдП
рдЙрдирдХी рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЙрдкрдЬ рднी рд▓ॉрд░्рдб рдХो рдоिрд▓рддी рдеी। рдЙрдирд╕े рдмेрдЧाрд░ рднी рд▓ी рдЬाрддी рдеी। рд╡े рд▓ॉрд░्рдб рдХी рдЖрдЬ्рдЮा
рдХे рдмिрдиा рдЬाрдЧीрд░ рдирд╣ीं рдЫोрдб़ рд╕рдХрддे рдеे। рд╕рд░्рдл рдХेрд╡рд▓ рдЕрдкрдиे рд▓ाрд░्рдб рдХी рдЪрдХ्рдХी рдоें рд╣ी рдЖрдЯा рдкीрд╕ рд╕рдХрддे
рдеे, рдЙрдирдХे рддंрджूрд░ рдоें рд╣ी рд░ोрдЯी рд╕ेंрдХ рд╕рдХрддे рдеे рдФрд░ рдЙрдирдХी рдорджिрд░ा рд╕ंрдкीрдбрдХ рдоें рд╣ी рдорджिрд░ा рдФрд░ рдмीрдпрд░
рддैрдпाрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे। рд▓ॉрд░्рдб рдХो рдЙрдирдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рддрдп рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 5. рд▓ॉрд░्рдб рддрдеा рдиाрдЗрдЯ рдХे рдЖрдкрд╕ी рд╕ंрдмंрдзों рдХी рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЬाрдирдХाрд░ी рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдиाрдЗрдЯ рд▓ॉрд░्рдб рд╕े рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЬुрдб़े рдеे рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд▓ॉрд░्рдб рд░ाрдЬा рдХे рд╕ंрдмрдж्рдз рдеे। рд▓ॉрд░्рдб
рдиाрдЗрдЯ рдХो рднूрдоि рдХा рдПрдХ рднाрдЧ рджेрддा рдеा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиे рдХा рд╡рдЪрди рджेрддा рдеा। рдЗрд╕ рднू-рднाрдЧ
рдХो рдлीрдл (Fief) рдХрд╣рддे рдеे। рдлीрдл рдХो рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдоें рднी рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рд╕рдХрддा рдеा। рдпрд╣ 1000-2000
рдПрдХрдб़ рдпा рдЗрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдлैрд▓ी рд╣ुрдИ рд╣ो рд╕рдХрддी рдеी। рдЗрд╕рдоें рдиाрдЗрдЯ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд▓िрдП
рдПрдХ рдкрдирдЪрдХ्рдХी рдФрд░ рдорджिрд░ा рд╕ंрдкीрдбрдХ рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЙрдирдХा рдШрд░, рдЪрд░्рдЪ рдФрд░ рдЙрд╕ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों
рдХे рд░рд╣рдиे рдХा рд╕्рдеाрди рд╣ोрддा рдеा। рд╕ाрдоंрдд рдоेрдирд░ рдХी рддрд░рд╣ рдлीрдл рдХी рднूрдоि рдХो рднी рдХृрд╖рдХ рдЬोрддрддे рдеे। рдлीрдл
рдХे рдмрджрд▓े рдоें рдиाрдЗрдЯ рдЕрдкрдиे рд▓ॉрд░्рдб рдХो рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдзрдирд░ाрд╢ि рджेрддा рдеा рдФрд░ рдпुрдж्рдз рдоें рдЙрд╕рдХी рдУрд░ рд╕े
рд▓рдб़рдиे рдХा рд╡рдЪрди рджेрддा рдеा। рдЕрдкрдиी рд╕ैрди्рдп рдХुрд╢рд▓рддा рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдиाрдЗрдЯ рдк्рд░рддिрджिрди рдХुрдЫ рд╕рдордп
рдХे рд▓िрдП рдкुрддрд▓ों рд╕े рд▓рдб़рдиे рддрдеा рдЕрдкрдиे рдмрдЪाрд╡ рдХा рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХрд░рддे рдеे। рдиाрдЗрдЯ рдЕрдкрдиी рд╕ेрд╡ाрдПँ рдЕрди्рдп рд▓ॉрд░्рдбों
рдХो рднी рджे рд╕рдХрддा рдеा। рдкрд░ंрддु рдЙрд╕рдХी рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдиिрд╖्рдаा рдЕрдкрдиे рд▓ॉрд░्рдб рдХे рдк्рд░рддि рд╣ी рд╣ोрддी рдеी।
рдк्рд░рд╢्рди 6. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдкрд╢्рдЪिрдоी рдпूрд░ोрдк рдХा рдк्рд░рдердо рд╡рд░्рдЧ рдХौрди-рд╕ा рдеा ? рдХैрдеोрд▓िрдХ рдЪрд░्рдЪ
рдоें рдЙрд╕рдХी рднूрдоिрдХा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдХा рдк्рд░рдердо рд╡рд░्рдЧ рдкाрджрд░ी рд╡рд░्рдЧ рдеा। рдЗрд╕рдоें рдкोрдк, рдмिрд╢рдк рддрдеा рдкाрджрд░ी
рд╢ाрдоिрд▓ рдеे। рдХैрдеोрд▓िрдХ рдЪрд░्рдЪ рдоें рдЙрди्рд╣ें рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдеा। рдкोрдк рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЪрд░्рдЪ рдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдеे।
рд╡े рд░ोрдо рдоें рд░рд╣рддे рдеे। рдпूрд░ोрдк рдоें рдИрд╕ाрдИ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рдмिрд╢рдк рддрдеा рдкाрджрд░ी рдХрд░рддे рдеे। рдЕрдзिрдХрддрд░
рдЧाँрд╡ों рдХे рдЕрдкрдиे рдЪрд░्рдЪ рд╣ोрддे рдеे। рдпрд╣ाँ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░рд╡िрд╡ाрд░ рдХो рд▓ोрдЧ рдкाрджрд░ी рдХे рдзрд░्рдоोрдкрджेрд╢ рд╕ुрдирдиे рддрдеा рд╕ाрдоूрд╣िрдХ
рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЗрдХрдЯ्рдаे рд╣ोрддे рдеे।
рдЪрд░्рдЪ рдХे рдЕрдкрдиे рдиिрдпрдо рдеे। рдЗрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдкाрджрд░ी рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा рдеा। рдХृрд╖ि-рджाрд╕,
рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдмाрдзिрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рддрдеा рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдкाрджрд░ी рдирд╣ीं рдмрди рд╕рдХрддी рдеीं। рдкाрджрд░ी рдмрдирдиे рд╡ाрд▓े рдкुрд░ुрд╖
рд╡िрд╡ाрд╣ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे। рдзрд░्рдо рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдмिрд╢рдк рдЕрднिрдЬाрдд (рдЙрдЪ्рдЪ рд╡рд░्рдЧ рдХे) рдоाрдиे рдЬाрддे рдеे। рдмिрд╢рдкों
рдХे рдкाрд╕ рднी рд▓ॉрд░्рдб рдХी рддрд░рд╣ рд╡िрд╕्рддृрдд рдЬाрдЧीрд░ें рдеीं। рд╡े рд╢ाрдирджाрд░ рдорд╣рд▓ों рдоें рд░рд╣рддे рдеे। рдЪрд░्рдЪ рдХो рдХृрд╖рдХ рд╕े
рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдоें рдЙрд╕рдХी рдЙрдкрдЬ рдХा рджрд╕рд╡ाँ рднाрдЧ рд▓ेрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдеा। рдЗрд╕े ‘рдЯीрде’ (Tithe) рдХрд╣рддे рдеे।
рдзрдиी рд▓ोрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдХрд▓्рдпाрдг рддрдеा рдорд░рдгोрдкрд░ांрдд рдЕрдкрдиे рд░िрд╢्рддेрджाрд░ों рдХे рдХрд▓्рдпाрдг рдХे рд▓िрдП рджिрдпा рдЬाрдиे
рд╡ाрд▓ा рджाрди рднी рдЪрд░्рдЪ рдХी рдЖрдп рдХा рдПрдХ рд╕ोрдд рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 7. рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХैрд╕े рд╣ुрдЖ ?
рдЙрдд्рддрд░– рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рд╣ुрдЖ। рдЫрдаी рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдордз्рдп
рдпूрд░ोрдк рд╕े рдПंрдЬिрд▓ (Angles) рдФрд░ рд╕ैрдХ्рд╕рди (Saxons) рд▓ोрдЧ рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рдЖрдХрд░ рдмрд╕ рдЧрдП। рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб
рджेрд╢ рдХा рдиाрдо ‘рдПंрдЬिрд▓ рд▓ैंрдб’ рдХा рд░ूрдкांрддрд░рдг рд╣ै। рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдиोрд░рдоंрдбी (Normandy) рдХे
рдб्рдпूрдХ рд╡िрд▓िрдпрдо рдк्рд░рдердо рдиे рдПрдХ рд╕ेрдиा рдХे рд╕ाрде рдЗंрдЧ्рд▓िрд╢ рдЪैрдирд▓ (English Channel) рдХो рдкाрд░ рдХрд░рдХे
рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдХे рд╕ैрдХ्рд╕рди рд░ाрдЬा рдХो рд╣рд░ा рджिрдпा рдФрд░ рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдкрд░ рдЕрдкрдиा рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा। рдЙрд╕рдиे рджेрд╢ рдХी
рднूрдоि рдирдкрд╡ाрдИ, рдЙрд╕рдХे рдирдХ्рд╢े рдмрдирд╡ाрдП рдФрд░ рдЙрд╕े рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рдЖрдП 180 рдиॉрд░рдорди рдЕрднिрдЬाрддों рдоें рдмाँрдЯ рджिрдпा।
рдпे рд▓ॉрд░्рдб рд░ाрдЬा рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд╢्рддрдХाрд░ рдмрди рдЧрдП।
рдЗрдирд╕े рд░ाрдЬा рд╕ैрди्рдп-рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддा рдеा। рд╡े рд░ाрдЬा рдХो рдХुрдЫ рдиाрдЗрдЯ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рднी рдмाрдз्рдп
рдеे। рдЗрд╕рд▓िрдП рд▓ॉрд░्рдб рдиाрдЗрдЯों рдХो рдХुрдЫ рднूрдоि рдЙрдкрд╣ाрд░ рдоें рджेрдиे рд▓рдЧे। рдмрджрд▓े рдоें рд╡े рдЙрдирд╕े рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ेрд╡ा
рдХी рдЖрд╢ा рд░рдЦрддे рдеे рдЬैрд╕ी рд╡े рд░ाрдЬा рдХी рдХрд░рддे рдеे। рдкрд░ंрддु рд╡े рдЕрдкрдиे рдиिрдЬी рдпुрдж्рдзों рдХे рд▓िрдП рдиाрдЗрдЯों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ
рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे। рдПंрдЧ्рд▓ो-рд╕ैрдХ्рд╕рди рдХृрд╖рдХ рд╡िрднिрди्рди рд╕्рддрд░ों рдХे рднू-рд╕्рд╡ाрдоिрдпों рдХे рдХाрд╢्рддрдХाрд░ рдмрди рдЧрдП।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдИ।
рдк्рд░рд╢्рди 8. рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХे рд╕рдордп рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬो рд╡рд░्рдЧ рдеे, рдЙрдирдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдордз्рдпрдХाрд▓ рдХे рдЕंрддिрдо рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдХिрд╕ рдирдП рд╡рд░्рдЧ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдХ्рдпों?
рдЙрдд्рддрд░–рд╕ाрдоंрддी рдк्рд░рдеा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдХे рджो рд╡рд░्рдЧ рдеे рд╢ाрд╕рдХ рд╡рд░्рдЧ рддрдеा рд╢ाрд╕िрдд
рд╡рд░्рдЧ। рд╢ाрд╕рдХ рд╡рд░्рдЧ рдоें рдмрдб़े-рдмрдб़े рд╕ाрдоंрдд (рдЕрд░्рд▓) рдеे, рдЬिрди्рд╣ें рд░ाрдЬा рдХी рдУрд░ рд╕े рднूрдоि рдоिрд▓ी рд╣ुрдИ рдеी।
рдЗрд╕ рднूрдоि рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдиाрдЗрдЯों рдоें рдмाँрдЯ рд░рдЦा рдеा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ाрдоंрдд рддрдеा рдиाрдЗрдЯ рд╢ाрд╕рдХ рд╡рд░्рдЧ рдоें рдеे।
рдХृрд╖рдХ рд╢ाрд╕िрдд, рд╡рд░्рдЧ рдоें рдЖрддे рдеे। рджाрд╕ рдХृрд╖рдХ рднूрдоि рдкрд░ рдХाрдо рдХрд░рддे рдеे рдФрд░ рд╕ाрдоंрдд рд╡рд░्рдЧ рдЙрдирдХे рдкрд░िрд╢्рд░рдо
рдХी рдХрдоाрдИ рдХो рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕ рддрдеा рдЖрдкрд╕ी рд▓рдб़ाрдИрдпों рдоें рдЦрд░्рдЪ рдХрд░ рджेрддे рдеे। рдкрд░िрд╢्рд░рдоी рдХृрд╖рдХों рдХे рдЬीрд╡рди
рдХे рдХрд▓्рдпाрдг рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬाрддा рдеा।
рдирдпा рд╡рд░्рдЧ–рдордз्рдп рдХाрд▓ рдХे рдЕंрддिрдо рд╡рд░्рд╖ों рдоें рд╡्рдпाрдкाрд░ рдиे рдмрд╣ुрдд рдЙрди्рдирддि рдХी। рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг
рдкрд░िрдгाрдо рдпрд╣ рдиिрдХрд▓ा рдХि рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдирдП рд╡рд░्рдЧ рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ рдЬिрд╕े рд╡्рдпाрдкाрд░ी рд╡рд░्рдЧ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा
рдЬाрддा рд╣ै । рдЗрд╕ рдирдП рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдг рдеे-
(i) рдзрд░्рдо рдпुрдж्рдз рдХे рдХाрд░рдг рдпूрд░ोрдк рдоें рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕ рдХी рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдоाँрдЧ рдмрдв़ рдЧрдпी। рдЗрд╕рдХे
рдХाрд░рдг рдмрд╣ुрдд-рд╕े рд▓ोрдЧ рдЗрди рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕рд╕े рд╡्рдпाрдкाрд░ी рд╡рд░्рдЧ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।
(ii) рдХृрд╖ि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдХाрд░рдг рдХिрд╕ाрди рдХृрд╖ि рдХी рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдЧैрд░ рдХृрд╖ि-рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рд╕ाрде
рд╡िрдиिрдордп рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕рд╕े рднी рд╡्рдпाрдкाрд░ी рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдХाрдлी рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рдоिрд▓ा।
рдк्рд░рд╢्рди 9. рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХे рд╕рдордп рдпрджि рдЖрдк рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рдоें рд╣ोрддे,
рддो рд▓िрдЦें рдХि рдЕрдкрдиा рд╕рдордп рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмिрддाрддे?
рдиाрдЗрдЯ, рд╕рд░्рдл, рдоेрдирд░ рдХा рд╕्рд╡ाрдоी, рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХिрд╕ाрди, рдордард╡ाрд╕ी।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдпрджि рдоैं рдиाрдЗрдЯ рд╣ोрддा рддो рд╕ाрдоंрдд рдпा рдмैрд░рди рдоेрд░े рд╕्рд╡ाрдоी рд╣ोрддे। рдоैं рдЙрдирдХा рдмрд╣ुрдд рдЖрджрд░
рдХрд░рддा рддрдеा рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдЙрдирдХा рд╕्рд╡ाрдоिрднрдХ्рдд рд░рд╣рддा। рдоैं рдЙрди्рд╣ें рд╕ैрдиिрдХ рд╕ेрд╡ाрдПं рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा। рдЕрдкрдиे
рдЕрдзीрдирд╕्рде рдХिрд╕ाрдиों рд╕े рдоैं рдХрд░ рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЙрдирдХी рдЙрдкрдЬ рдХा рдХुрдЫ рднाрдЧ рд╡рд╕ूрд▓ рдХрд░рддा। рд╕рд░्рдл рд▓ोрдЧों
рд╕े рдоैं рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдШрд░ेрд▓ू рдХाрдо рд▓ेрддा । рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоैं рд╕ुрдЦ рддрдеा рдЖрдиंрдж рдХा рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рддा।
(ii) рдпрджि рдоैं рд╕рд░्рдл рд╣ोрддा рддो рдоेрд░ी рджрд╢ा рдмрдб़ी рд╢ोрдЪрдиीрдп рд╣ोрддी। рдоुрдЭे рдиाрдЗрдЯ рдХी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЖрдЬ्рдЮा
рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा। рд╣рд░ рд╕рдордп рдХोрдб़े рдкрдб़рдиे рдХा рднрдп рд░рд╣рддा। рдХрднी рдоुрдЭे рдордХाрди рдХी рдорд░рдо्рдордд рдХрд░рдиी            рдкрдб़рддी рддो рдХрднी рд╕рдб़рдХ рдмрдиाрдиे рдХा рдХाрдо рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдиाрдЗрдЯ рдХे рдЦेрдд рдкрд░ рдмेрдЧाрд░ рдХे
рд░ूрдк рдоें рднी рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा।
(iii) рдпрджि рдоैं рдХिрд╕ी рдоेрдирд░ рдХा рд╕्рд╡ाрдоी рд╣ोрддा рддो рдоेрд░ा рдЬीрд╡рди рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕ рдоें рд╡्рдпрддीрдд рд╣ोрддा।
рдоैं рдкрдд्рдерд░ рдХे рдмрдиे рд╣ुрдП рдПрдХ рд╕ुंрджрд░ рддрдеा рд╡िрд╢ाрд▓ рдордХाрди рдоें рд░рд╣рддा рдЬिрд╕рдоें рдЬीрд╡рди рдпाрдкрди рдХी рд╕рднी рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ
рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддीं। рдЕрдкрдиे рдордХाрди рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдоैं рдПрдХ рдЦाрдИ рдЦुрджрд╡ाрддा рддाрдХि рдХोрдИ рд╢рдд्рд░ु рдЕंрджрд░ рди рдЖ рд╕рдХे।
рд╕ंрдХрдЯ рдХे рд╕рдордп рдоैं рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдЬा рдХो рдЕрдкрдиे рдордХाрди рдоें рд╢рд░рдг рджेрддा। рдоैं рд╕рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा
рдоेрдирд░ рдоें рд╣ी рдЙрдд्рдкाрджрди рдХрд░рддा рддाрдХि рдоेрдирд░ рдоें рд░рд╣рдиे рдХो рджूрд╕рд░े рд▓ोрдЧों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рди рд░рд╣рдиा рдкреЬे।
(iv) рдпрджि рдоैं рдПрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХिрд╕ाрди рд╣ोрддा рддो рдоैं рдЦेрддों рдоें рдХрдаिрди рдкрд░िрд╢्рд░рдо рдХрд░рддा рддाрдХि рдХृрд╖ि
рдХी рдЙрдкрдЬ рдмрдв़ рд╕рдХे । рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдоुрдЭे рдЕрдкрдиी рдЙрдкрдЬ рдХा рдХोрдИ рднी рднाрдЧ рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡ाрдоी рдХो
рдирд╣ीं рджेрдиा рдкрдб़рддा। рдоुрдЭे рддो рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ाрд╢ि рд╣ी рдХрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡ाрдоी рдХो рджेрдиी рдкреЬрддी।
рдоैं рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕ рдХा рдЬीрд╡рди рддो рд╡्рдпрддीрдд рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддा рдкрд░ंрддु рдоेрд░ा рдЬीрд╡рди рдЕрди्рдп рдХिрд╕ाрдиों рд╕े рдХाрдлी
рдЙрди्рдирдд рд╣ोрддा।
(v) рдпрджि рдоैं рдордард╡ाрд╕ी рд╣ोрддा рддो рдоेрд░ा рдЬीрд╡рди рдмрдб़ा рд╕ाрджा рд╣ोрддा। рдоैं рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рдХрд░рддा
рдФрд░ рдк्рд░рддिрджिрди рдЪрд░्рдЪ рдоें рдЬाрддा। рдоैं рдорда рдХे рдиिрдпрдоों рдХा рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдкाрд▓рди рдХрд░рддा рдФрд░ рдорда рдоें рдмрдиे
рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдХी рджेрдЦрднाрд▓ рдХрд░рддा। рдЪрд░्рдЪ рдХी рдкाрдард╢ाрд▓ा рдоें рдоैं рдПрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा
рдФрд░ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рд╕ुрдзाрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░рддा। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рддि рдоैं рд▓ोрдЧों рдоें
рдзрд░्рдо-рдк्рд░рдЪाрд░ рдХрд░рдХे рдиैрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдХो рдЙрди्рдирдд рдХрд░рддा।
рдк्рд░рд╢्рди 10. рдЖрдЬрдХрд▓ рдХिрд╕ी рднी рджेрд╢ рдХे рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЬीрд╡рди-рдХ्рд░рдо рдХो рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рдХрд╣рдиा
рдХ्рдпों рдмुрд░ा рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░-рдЖрдЬрдХрд▓ рдХिрд╕ी рднी рджेрд╢ рдХे рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЬीрд╡рди рдХ्рд░рдо рдХो рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рдХрд╣рдиा
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдгों рд╕े рдмुрд░ा рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै-
(i) рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рдк्рд░рдеा рдоें рдХрдИ рдмрдб़े рджोрд╖ рдеे। рдЬрд╣ाँ рднी рдпрд╣ рдк्рд░рдеा рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд░рд╣ी рд╡рд╣ाँ рдЕрд╢ांрддि
рдХा рдмोрд▓рдмाрд▓ा рд░рд╣ा। рдкрд░ंрддु рдЖрдЬрдХрд▓ рдХिрд╕ी рднी рджेрд╢ рдоें рд╢ांрддि рддрдеा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдмрдиा рд░рд╣рдиा рдмрд╣ुрдд
рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╢ांрддि рдХे рдмिрдиा рджेрд╢ рдХी рдк्рд░рдЧрддि рд░ूрдХ рдЬाрддी
рд╣ै, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд░ूрдХ рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдардк्рдк рдкрдб़ рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдХिрд╕ी рднी рджेрд╢ рдХे
рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЬीрд╡рди-рдХ्рд░рдо рдХो рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рдХрд╣рдиा рдмुрд░ा рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै।
(ii) рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХिрд╕ाрдиों рдХी рджрд╢ा рдмрдб़ी рд╣ी рд╢ोрдЪрдиीрдп рдеी। рдХрдаोрд░ рдкрд░िрд╢्рд░рдо рдХрд░рдиे
рдкрд░ рднी рдЙрди्рд╣ें рдкेрдЯ рднрд░ рд░ोрдЯी рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी рдеी। рдЕрдд: рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдЬैрд╕ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдХौрди рдЕрдЪ्рдЫा рдХрд╣
рд╕рдХрддा рд╣ै।
(iii) рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдКँрдЪ-рдиीрдЪ рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдкрд░ рдмрдб़ा рдмрд▓ рджिрдпा рдЬाрддा рдеा।
рдмрдб़े-рдмрдб़े рд╕ाрдоंрддों рдХो рд╕рднी рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдеे। рдкрд░ंрддु рдиिрд░्рдзрди рдХिрд╕ाрдиों рдХो рд╕рднी рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рд╡ंрдЪिрдд
рд░рдЦा рдЧрдпा рдеा।
(iv) рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХिрд╕ाрдиों рдХा рд╢ोрд╖рдг рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा। рд╕рд░्рдл рд▓ोрдЧों рд╕े рдмेрдЧाрд░ рд▓ी
рдЬाрддी рдеी рдЬो рдЖрдЬ рдХे рдпुрдЧ рдоें рдПрдХ рдЕрдкрд░ाрдз рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।
рдЗрди्рд╣ीं рд╕рднी рдХाрд░рдгों рд╕े рдХिрд╕ी рднी рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╕ांрдорддрд╡ाрджी рдХрд╣рдиा рдмुрд░ा рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 11. рдордз्рдп рдпुрдЧ рдоें рдкрд╢्рдЪिрдоी рдпूрд░ोрдк рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджрд╢ा рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХрд░ें।             (V.Imp.)
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдп рдпुрдЧ рдоें рдпूрд░ोрдк рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджрд╢ा рдЕрдЪ्рдЫी рдирд╣ीं рдеी। рдкрд╢्рдЪिрдоी рдпूрд░ोрдк рдЕрдиेрдХ
рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдмँрдЯा рд╣ुрдЖ рдеा। рдкूрд░्рд╡ी рднाрдЧ рдоें рдмिрдЬेंрдЯाрдЗрди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдеा рдЬिрд╕рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी
рдХुрд╕्рддुрдирддुрдиिрдпा рдеी। рдкрд╢्рдЪिрдоी рднाрдЧ рдоें рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдХुрдЫ рд╡िрдЬेрддाрдУं рдиे рдЫोрдЯे рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдоिрд▓ाрдХрд░
рдмрдб़े рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। 800 рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдпрд╣ाँ рд╢ाрд░्рд▓ेрдоेрди рдиे рдПрдХ рдмрдб़ा рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп
рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा। 1000 рдИ. рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдпрд╣ाँ рдкрд╡िрдд्рд░ рд░ोрдорди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ। 1453 рдИ. рдоें
рдмिрдЬेंрдЯाрдЗрди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдк्рд░рджेрд╢ों рдХो рддुрд░्рдХी рдиे рдЬीрдд рд▓िрдпा рдФрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд░ोрдорди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдкрддрди рд╣ो рдЧрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 12. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдХे рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХौрди-рдХौрди рд╕े рдоुрдЦ्рдп рд╡рд░्рдЧ рдеे? рдЙрдирдоें рд╕े рдХिрд╕ी
рдПрдХ рдХी рджрд╢ा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ो।                                                  (V.Imp.)
рдЕрдерд╡ा, рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдпूрд░ोрдк рдоें рдХिрд╕ाрдиों рдХी рджрд╢ा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдХा рд╕рдоाрдЬ рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рджो рд╡рд░्рдЧों рдоें рдмँрдЯा рд╣ुрдЖ рдеा-
(i) рдмрдб़े-рдмрдб़े рд╕ाрдоंрдд рддрдеा рд╕рд░рджाрд░,                     (ii) рдХृрд╖рдХ।
рдХृрд╖рдХों рдХी рджрд╢ा-рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рдЬीрд╡рди рдХृрд╖ि рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеा рдкрд░ंрддु рджाрд╕ рдХृрд╖рдХ
рдмрдб़ा рдХрдаोрд░ рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рддे рдеे। рд╡े рдоिрдЯ्рдЯी рддрдеा рдШाрд╕ рдХे рдмрдиे рд╣ुрдП рдордХाрдиों рдоें рд░рд╣рддे рдеे। рдЙрди्рд╣ें
рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡ाрдоी рдХी рдиिрдЬी рднूрдоि рдкрд░ рдХाрдо рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рдеा। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдХोрдИ рдордЬрджूрд░ी рдирд╣ीं рджी
рдЬाрддी рдеी। рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдкрдд्рдиिрдпाँ рддрдеा рд▓рдб़рдХिрдпाँ рд╕ाрдоंрдд рдХे рдШрд░ рдоें рдХрддाрдИ, рдмुрдиाрдИ рдЖрджि рдХा рдХाрдо рдХрд░рддी
рдеीं। рд╕ाрдоंрдд рдХे рддंрджूрд░ рд╕े рд░ोрдЯिрдпाँ рдмрдиाрдиा рддрдеा рдЙрдирдХी рдЪрдХ्рдХी рдоें рдЖрдЯा рдкिрд╕рд╡ाрдиा рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ
рдеा। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдкैрд╕े рджेрдиे рдкрдб़рддे рдеे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдХे рд╕рдоाрдЬ
рдоें рдХिрд╕ाрдиों рдХी рджрд╢ा рдмрд╣ुрдд рдЦрд░ाрдм рдеी।
рдк्рд░рд╢्рди 13. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдоें рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╡рд░्рдЧों рдоें рдЬो рд╕ंрдмंрдз рдеा, рдЙрд╕рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░–рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдоें рд╡िрднिрди्рди рд╡рд░्рдЧ рдеे— рдб्рдпूрдХ рдпा рдЕрд▓ं, рдмैрд░рди рдпा рдиाрдЗрдЯ। рдЗрди рд╕ाрдоंрддों рдХे
рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХिрд╕ाрдиों рдХी рд╢्рд░ेрдгी рднी рдеी। рдХिрд╕ाрдиों рдХे рджो рд╡рд░्рдЧ рдеे— рдкрд╣рд▓े рд╡рд░्рдЧ рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХिрд╕ाрди рдЖрддे
рдеे рдФрд░ рджूрд╕рд░े рд╡рд░्рдЧ рдоें рдХृрд╖рдХ рджाрд╕ों рдХी рдЧрдгрдиा рд╣ोрддी рдеी। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕ाрдоंрдд рдЕрдзिрдкрддि рд╕рдордЭा рдЬाрддा рдеा।
рд╕ाрдоंрдд рдХा рдХोрдИ рднी рд╕्рд╡ाрдоी рдирд╣ीं рдеा। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдкрддि рдХी рдУрд░ рд╕े рдЙрд╕ рднूрдоि рдХा рдк्рд░рдмंрдз рдХрд░рддा
рдеा। рдпुрдж्рдз рдХे рд╕рдордп рдоें рд░ाрдЬा рдб्рдпूрдХों рддрдеा рдЕौ рд╕े, рдЕрд░्рд▓ рдмैрд░рдиों рд╕े рдФрд░ рдмैрд░рди рдиाрдЗрдЯों рд╕े рд╕ैрдиिрдХ рд╕рд╣ाрдпрддा
рд▓ेрддे рдеे। рд░ाрдЬा рднी рд╕ीрдзा рдмैрд░рди рдпा рдиाрдЗрдЯ рд╕े рд╕ंрдкрд░्рдХ рд╕्рдеाрдкिрдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рдеा। рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХिрд╕ाрди рдХेрд╡рд▓
рдХрд░ рджेрддे рдеे, рдкрд░ंрддु рджाрд╕ рдХिрд╕ाрдиों рд╕े рдмेрдЧाрд░ рд▓ी рдЬाрддी рдеी।
рдк्рд░рд╢्рди 14. рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХी рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдмрддाрдЗрдП। (Expected)
рдЙрдд्рддрд░–рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै— рднूрдоि рдХा рдПрдХ рднाрдЧ рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕ाрдоंрдд рд╕ेрд╡ा рдХрд░рдиे рдХी
рд╢рд░्рддों рдХे рдмрджрд▓े рдХрд░рддे рдеे। рд░ाрдЬा рдЕрдкрдиी рдЬाрдЧीрд░ों рдХो рд▓ॉрд░्рдб्рд╕ рдоें рдмाँрдЯ рджेрддे рдеे । рд▓ॉрд░्рдб्рд╕ рдЗрд╕ рднूрдоि рдХा
рд╡िрддрд░рдг рд╕ाрдоंрддों рдоें рдХрд░ рджेрддे рдеे। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕ाрдоंрдд рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдкрддि рдХे рдк्рд░рддि рдиिрд╖्рдаा рд░рдЦрддा рдеा рдФрд░ рдЙрд╕े
рд╕ैрдиिрдХ рд╕рд╣ाрдпрддा рддрдеा рдЙрдкрд╣ाрд░ рджेрддा рдеा। рд╕ाрдоंрдд рд╕рд░рджाрд░ рдХो рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдкрддि рд╕े рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░
рдоिрд▓ рдЬाрддे рдеे। рдХृрд╖рдХ рд╕ाрдоंрддी рдЕрдзिрдХ्рд░рдо рдоें рдХिрд╕ाрдиों рдХा рд╕рдмрд╕े рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдЧ рдеा। рдпे рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдеे-
рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХिрд╕ाрди рддрдеा рджाрд╕ рдХृрд╖рдХ (рд╕рд░्рдл) । рдХिрд╕ाрди рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡ाрдоी рд╕े рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рднूрдоि рдкрд░ рдмंрдзुрдЖ
рдордЬрджूрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдоें рд╕рдд्рддा рдХा рд╡िрдХेंрдж्рд░ीрдХрд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा। рдкрд░ंрддु
рд░ाрдЬा рдХा рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рдХोрдИ рд╕ंрдкрд░्рдХ рди рд░рд╣ा।
рдк्рд░рд╢्рди 15. рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП। (Imp.)
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдоें рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХे рдХाрд░рдг рд╕рдоाрдЬ рдоें рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рддрд░
рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдП। рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд░ूрдк рдоें рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХे рдХाрд░рдг рдПрдХ рдирд╡ीрди рд╢ाрд╕рди рдкрдж्рдзрддि рдХा
рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╕рдд्рддा рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ो рдЧрдпा рдФрд░ рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕ाрдоंрддी рд▓ॉрд░्рдб рдХрд░рдиे
рд▓рдЧे। рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдХाрдиूрди рддрдеा рди्рдпाрдп рдХा рдХोрдИ рдЖрджрд░ рдирд╣ीं рдеा । рдЖрд░्рдеिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд▓ोрдЧों рдХा рдЬीрд╡рди
рдмрдб़ा рдкिрдЫрдб़ рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рджाрд╕ рдХृрд╖рдХों рдХा рд╢ोрд╖рдг рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдирдЧрд░ों рдХे рдЕрднाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг
рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╡्рдпाрдкाрд░ рдардк्рдк рд╣ो рдЧрдпा। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╕ाрдоंрддी рдвाँрдЪे рдоें рдЬीрд╡рди рдоुрдЦ्рдпрдд: рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдеा। рдХाрдо
рдХिрд╕ाрди рдХрд░рддे рдеे рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рдХा рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рднाрдЧ рд╕ाрдоंрддों рдХे рд╣ाрдеों рдоें рдЪрд▓ा рдЬाрддा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 16. рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдоें рдоेрдирд░ рдкрд░ рдЖрд╢्рд░िрдд рдЬीрд╡рди рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░- рдЧाँрд╡ рдХ рд╕рдоीрдк рдЙрдкрдЬाрдК рднूрдоिрдХा рдк्рд░рдоाрдирдЬी рдХрд╣рддрдпाрд╡िрдирд░ рдХ рдордз्рдп рд╕ाрдоंрдд рдХा рдорд╣рд▓
рд╣ोрддा рдеा। рд╡рд╣ाँ рдПрдХ рдЪрд░ाрдЧाрд╣ рднी рд╣ोрддा рдеा। рдоेрдирд░ рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рдоेрдирд░ рдХी рднूрдоि рдкрд░ рд╣ी рдиिрд░्рд╡ाрд╣
рдХрд░рддे рдеे। рдЗрдирдХी рднूрдоि рдкрдЯ्рдЯिрдпों рдоें рдмँрдЯी рд╣ुрдИ рдеी। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХिрд╕ाрди рдХो рдЦेрддों рдХे рд▓िрдП рдХुрдЫ рдкрдЯ्рдЯिрдпाँ
рджे рджी рдЬाрддी рдеीं। рдХिрд╕ाрди рдХा рдЬीрд╡рди рдмрдб़ा рдХрд╖्рдЯрдордп рдеा । рдоेрдирд░ рдХा рд╕्рд╡ाрдоी рдЙрдирдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं
рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЬीрд╡рди рдоें рднी рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХрд░ рд╕рдХрддा рдеा। рд╕ाрдоंрдд рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рддा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 17. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдХी рд╕ाрдоंрддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ
рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-(1) рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ-рд╕ाрдоंрддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдЬीрд╡рди рдХा рдЖрдзाрд░ рдХृрд╖ि
рдеी। рдЧाँрд╡ рдХी рдХृрд╖ि рднूрдоि рдоेрдирд░ рдХрд╣рд▓ाрддी рдеी। рдоेрдирд░ рдоें рдПрдХ рдЪрд░ाрдЧाрд╣ рд╣ोрддा рдеा, рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рдкрд╢ु рдЪрд░ाрдП
рдЬाрддे рдеे। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдоेрдирд░ рдоें рдХाрд░рдЦाрдиों рдХी рднी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдеी рдЬो рдоेрдирд░ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдХрд░рддे
рдеे। рдЙрдж्рдпрдо рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдкрд╣рд▓ рдХा рд╕рд░्рд╡рдеा рдЕрднाрд╡ рдеा। рдирдпे рддौрд░-рддрд░ीрдХों рдХी рдЦोрдЬ рдХो рдХोрдИ рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди
рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬाрддा рдеा।
(ii) рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ- рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХे рдХाрд░рдг рд░ाрдЬा рдХी рд╕рдд्рддा рдХा рд╡िрдХेंрдж्рд░ीрдХрд░рдг рд╣ो
рдЧрдпा рдФрд░ рд╢рдХ्рддिрдпाँ рд░ाрдЬा рдФрд░ рд╕ाрдоंрддों рдХे рдмीрдЪ рдмँрдЯ рдЧрдпी। рд░ाрдЬा рдХा рд╕ाрдзाрд░рдг рдЬрдирддा рд╕े рдХोрдИ рд╕ंрдкрд░्рдХ
рди рдеा। рд╕ाрдоंрдд рдЬрдирддा рдХे рдХрд▓्рдпाрдг рдХी рдХोрдИ рдЪिंрддा рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдеे। рд╡े рдЖрдкрд╕ी рдпुрдж्рдзों рдоें рдЙрд▓рдЭे рд░рд╣рддे
рдеे рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрдХрддा рдирд╖्рдЯ рд╣ो рдЧрдпी।
рдк्рд░рд╢्рди 18. рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕ाрдоंрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЧुрдг-рджोрд╖ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░–рд╕ाрдоंрддी-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдХाрд░рдг рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╢ांрддि рдФрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рд╣ुрдЖ।
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдЬрди-рдЬीрд╡рди рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдмाрдзा рдХे рдЪрд▓рддा рд░рд╣ा। рд╢рдХ्рддिрдпों рдХा рд╡िрдХेंрдж्рд░ीрдХрд░рдг
рд╣ुрдЖ। рдЗрдирдХा рд╡िрднाрдЬрди рд░ाрдЬा рдФрд░ рд╕ाрдоंрддों рдХे рдмीрдЪ рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ी рд░ाрдЬрдиीрддि рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рд╕ंрд╕рдж
рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ।
рд╕ाрдоंрддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЕрднिрд╢ाрдк рднी рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдИ। рдЗрд╕рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдоें рдирдпे рд╡рд░्рдЧों рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ।
рдордиुрд╖्рдп-рдордиुрд╖्рдп рдФрд░ рд╡рд░्рдЧ-рд╡рд░्рдЧ рдоें рднेрдж рд╕рдордЭा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрдХрддा
рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рди рд╣ो рд╕рдХी। рд╕ाрдзाрд░рдг рдордиुрд╖्рдп рдХो рдЕрдиेрдХ рдХрд╖्рдЯों рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкрдб़ा। рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी
рд╕ाрдоंрддों рдоें рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡ाрд░्рдеों рдХे рд▓िрдП рд▓рдб़ाрдЗрдпाँ рд╣ोрдиे рд▓рдЧी рдФрд░ рд░ाрдЬा рдоूрдХ рджрд░्рд╢рдХ рдмрдиा рд░рд╣ा।
рдк्рд░рд╢्рди 19. рдордз्рдп рдпुрдЧ рдоें рдирдЧрд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдХाрд░рдгों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдп рдпुрдЧ рдоें рдирдЧрд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдг рдеे-
(i) рдордз्рдп рдпुрдЧ рдоें рд╡ाрдгिрдЬ्рдп-рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХी рдЙрди्рдирддि рдХे рдХाрд░рдг рдирдЧрд░ों рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХाрдлी рдЕрдзिрдХ
рдмрдв़ рдЧрдпा। рдЕрдд: рдмрд╣ुрдд-рд╕े рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдирдЧрд░ों рдоें рдмрд╕ рдЧрдпे।
(ii) рдирдЧрд░ рд╕ाрдоंрддी рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ो рдЧрдпे рдеे। рдирдЧрд░ों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХे рдЖрдиे-рдЬाрдиे
рдкрд░ рдХोрдИ рдк्рд░рддिрдмंрдз рдирд╣ीं рдеा। рдирдЧрд░ों рдХी рдЗрд╕ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдХाрд░рдг рднी рдирдЧрд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।
(iii) рдирдЧрд░ рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕े рдХाрдлी рдзрди рдХрдоाрдиे рд▓рдЧे рдФрд░ рд╡े рдХाрдлी рдзрдирд╡ाрди
рд╣ो рдЧрдпे। рдирдЧрд░ों рдоें рдзрди рдХी рдЕрдзिрдХрддा рдХे рдХाрд░рдг рднी рдирдЧрд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдмрдб़ी рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓ी।
рдк्рд░рд╢्рди 20. рдордз्рдп рдпुрдЧ рдоें рдирдЧрд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рддрдеा рд╕ंрдЧрдарди рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдп рдпुрдЧ рдоें рд╡ाрдгिрдЬ्рдп-рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХी рдЙрди्рдирддि, рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдФрд░ рд╕ाрдоंрддी рдЬीрд╡рди рд╕े рдоुрдХ्рддि
рдХे рдХाрд░рдг рдирдЧрд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рд╡िрднिрди्рди рд╢िрд▓्рдкों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдиे рднी рдирдЧрд░ों рдХे рдЙрджрдп рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा
рдкрд╣ुँрдЪाрдИ । рдЗрди рдирдЧрд░ों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рддрдеा рд╢िрд▓्рдкिрдпों рдиे рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЕрдкрдиे рд╕ंрдШ рдмрдиा рд▓िрдпे।
рдпे рд╕ंрдШ рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рд╕ंрдЧрдарди рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рд╣िрддों рдХा рдкूрд░ा рдз्рдпाрди рд░рдЦрддे рдеे। рдирдЧрд░ों рдоें рд╢िрд▓्рдкिрдпों рдХे
рд╕ंрдЧрдарди рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рдеा рдФрд░ рдЗрдирдХे рдиिрдпрдо рднी рдХाрдлी рдХрдаोрд░ рдеे। рдХिрд╕ी рдирдП рд╢िрд▓्рдкी рдХो
рддрдм рддрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा рдЬрдм рддрдХ рдХि рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рдпोрдЧ्рдп рд╢िрд▓्рдкी рд╕े рдХाрдо
рд╕ीрдЦ рдХрд░ рдЙрд╕рдоें рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдиिрдкुрдг рди рд╣ो рдЬाрдП।
рдк्рд░рд╢्рди 21. 5рд╡ीं рд╕े 11рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рддрдХ рдпूрд░ोрдк рдХे рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХा рд╡рд╣ाँ рдХी рдХृрд╖ि рдкрд░ рдХ्рдпा
рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा?
рдЙрдд्рддрд░–рдкाँрдЪрд╡ी рд╕े рджрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рддрдХ рдпूрд░ोрдк рдХा рдЕрдзिрдХ рднाрдЧ рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡рдиों рд╕े рдвंрдХा рд╣ुрдЖ
рдеा। рдЕрддः рдХृрд╖ि рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрд▓рд╡्рдп рднूрдоि рд╕ीрдоिрдд рдеी। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдпूрд░ोрдк рдоें рддीрд╡्рд░ рдаंрдб рдХा рджौрд░ рдЪрд▓
рд░рд╣ा рдеा। рдЗрд╕рд╕े рд╕рд░्рджिрдпाँ рдк्рд░рдЪंрдб рд╣ो рдЧрдИ рдФрд░ рдЙрдирдХी рдЕрд╡рдзि рд▓ंрдмी рд╣ो рдЧрдИ । рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдлрд╕рд▓ों рдХा
рд╡рд░्рдзрдирдХाрд▓ рдЫोрдЯा рд╣ो рдЧрдпा, рдЬिрд╕рд╕े рдХृрд╖ि рдХी рдкैрджाрд╡ाрд░ рдоें рдХрдоी рдЖрдИ।
рдкрд░ंрддु рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рдпूрд░ोрдк рдХे рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдоें рдПрдХाрдПрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдЖ। рд╡рд╣ाँ рдФрд╕рдд
рддाрдкрдоाрди рдмрдв़ рдЧрдпा рдЬिрд╕рдХा рдХृрд╖ि рдкрд░ рдЕрдЪ्рдЫा рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा। рдХृрд╖рдХों рдХो рдХृрд╖ि рдХे рд▓िрдП рдЕрдм рд▓ंрдмी рдЕрд╡рдзि
рдоिрд▓рдиे рд▓рдЧी। рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ рдкाрд▓े рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдХрдо рд╣ो рдЬाрдиे рд╕े рдЦेрддी рдХрд░рдиा рд╕рд░рд▓ рд╣ो рдЧрдпा। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк
рдпूрд░ोрдк рдХे рдЕрдиेрдХ рднाрдЧों рдХे рд╡рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдХрдоी рд╣ुрдИ рдФрд░ рдХृрд╖ि рднूрдоि рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖ ।
рдк्рд░рд╢्рди 22. рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдпूрд░ोрдк рдоें рдХृрд╖ि рд╕ंрдмंрдзी рдХ्рдпा рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдеीं? рдЗрд╕рдХा рдЬрдирдЬीрд╡рди рдкрд░
рдХ्рдпा рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा?
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдпूрд░ोрдк рдоें рдХृрд╖ि рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдк्рд░ाрдЪीрди рдеी। рдХृрд╖рдХ рдХा рдПрдХрдоाрдд्рд░
рдХृрд╖ि рдЙрдкрдХрд░рдг рдмैрд▓ों рдХी рдЬोрдб़ी рд╕े рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ा рд▓рдХрдб़ी рдХा рд╣рд▓ рдеा। рдпрд╣ рд╣рд▓ рдХेрд╡рд▓ рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╕рддрд╣
рдХो рд╣ी рдЦुрд░рдЪ рд╕рдХрддा рдеा। рдпрд╣ рднूрдоि рдХी рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЙрдд्рдкाрджрдХрддा рдХो рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХाрд▓ рдкाрдиे
рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рдеा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХृрд╖ि рдоें рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдкрд░िрд╢्рд░рдо рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рдеा। рднूрдоि рдХो рдк्рд░ाрдпः рдЪाрд░ рд╡рд░्рд╖
рдПрдХ рдмाрд░ рд╣ाрде рд╕े рдЦोрджा рдЬाрддा рдеा рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдоाрдирд╡ рд╢्рд░рдо рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рдеी।
(ii) рдлрд╕рд▓-рдЪрдХ्рд░ рдХा рднी рдПрдХ рдк्рд░рднाрд╡рд╣ीрди рддрд░ीрдХे рд╕े рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ो рд░рд╣ा рдеा। рднूрдоि рдХो рджो рднाрдЧों
рдоें рдмाँрдЯ рджिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдПрдХ рднाрдЧ рдоें рд╕рд░्рджिрдпों рдоें рдЧेंрд╣ूँ рдмोрдпा рдЬाрддा рдеा, рдЬрдмрдХि рджूрд╕рд░ी рднूрдоि рдХो рдкрд░рддी
рдпा рдЦाрд▓ी рд░рдЦा рдЬाрддा рдеा। рдЕрдЧрд▓े рд╡рд░्рд╖ рдкрд░рддी рднूрдоि рдкрд░ рд░ाрдИ рдмोрдИ рдЬाрддी рдеी рдЬрдмрдХि рджूрд╕рд░ा рдЖрдзा рднाрдЧ
рдЦाрд▓ी рд░рдЦा рдЬाрддा рдеा।
рдк्рд░рднाрд╡-рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЙрд░्рд╡рд░рддा рдХा рд╣्рд░ाрд╕ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рдмाрд░-рдмाрд░ рдЕрдХाрд▓ рдкрдб़рдиे
рд▓рдЧा । рдХुрдкोрд╖рдг рдФрд░ рд╡िрдиाрд╢рдХाрд░ी рдЕрдХाрд▓ों рдиे рдЧрд░ीрдмों рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рдЕрдд्рдпंрдд рджुрд╖्рдХрд░ рдмрдиा рджिрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 23. рдХृрд╖ि рд╕ंрдмंрдзी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдиे рд▓ाрд░्рдбो рддрдеा рдХृрд╖рдХों рдХे рдмीрдЪ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡िрд░ोрдзी
рднाрд╡рдиाрдПँ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХी?.
рдЙрдд्рддрд░-рдХृрд╖ि рд╕ंрдмंрдзी рдХрдаिрдиाрдЗрдпों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд▓ाрд░्рдб рдЕрдкрдиी рдЖрдп рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рд╕ुрдХ рд░рд╣рддे
рдеे। рдХ्рдпोंрдХि рдХृрд╖ि рдЙрдд्рдкाрджрди рдХो рдмрдв़ाрдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рдеा, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХृрд╖рдХों рдХो рдоेрдирд░ों рдХी рдЬाрдЧीрд░
рдХी рд╕рдорд╕्рдд рднूрдоि рдХो рдХृрд╖ि рдХे рдЕрдзीрди рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдмाрдз्рдп рдХिрдпा। рдпрд╣ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें
рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╕рдордп рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рдХाрдо рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рдеा। рдХृрд╖рдХ рдЗрд╕ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХो рд╕рд╣рди рдирд╣ीं рдХрд░
рд╕рдХрддे рдеे। рд╡े рдЦुрд▓рдХрд░ рд╡िрд░ोрдз рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдиिрд╖्рдХ्рд░िрдп рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓िрдпा।
рд╡े рдЕрдкрдиे рдЦेрддों рдкрд░ рдХृрд╖ि рдХрд░рдиे рдоें рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рд▓рдЧाрдиे рд▓рдЧे рдФрд░ рдЙрд╕ рд╢्рд░рдо рд╕े рдХिрдП рдЧрдП рдЙрдд्рдкाрджрди
рдХा рдЕрдзिрдХрддрд░ рднाрдЧ рдЕрдкрдиे рдкाрд╕ рд░рдЦрдиे рд▓рдЧे। рд╡े рдмेрдЧाрд░ рдХрд░рдиे рд╕े рдмрдЪрдиे рд▓рдЧे। рдЪрд░ाрдЧाрд╣ों рддрдеा рд╡рди-рднूрдоि
рдХे рдХाрд░рдг рднी рдЙрдирдХा рдЕрдкрдиे рд▓ॉрд░्рдбों рдХे рд╕ाрде рд╡िрд╡ाрдж рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рд▓ॉрд░्рдб рдЗрд╕ рднूрдоि рдХो рдЕрдкрдиी рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд
рд╕ंрдкрдд्рддि рд╕рдордЭрддे рдеे рдЬрдмрдХि рдХृрд╖рдХ рдЗрд╕े рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╕рдоुрджाрдп рдХी рд╕ाрдЭी рд╕ंрдкрджा рдоाрдирддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 24. рдЦрд░्рдЪीрд▓े рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рд╕े рдХैрд╕े рдиिрдкрдЯा рдЧрдпा?
рдЙрдд्рддрд░-рдХुрдЫ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЦрд░्рдЪीрд▓े рдеे। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдХृрд╖рдХों рдХे рдкाрд╕
рдкрдирдЪрдХ्рдХी рдФрд░ рдкрд╡рди рдЪрдХ्рдХी рд▓рдЧाрдиे рдХे рд▓िрдП рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдзрди рдирд╣ीं рдеा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕ рдоाрдорд▓े рдоें рд▓ॉрд░्рдбों
рдж्рд╡ाрд░ा рдкрд╣рд▓ рдХी рдЧрдИ। рдкрд░рддु рдХुрдЫ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдХृрд╖рдХ рднी рдкрд╣рд▓ рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рд░рд╣े। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЦेрддी рдпोрдЧ्рдп
рднूрдоि рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा।рдлрд╕рд▓ों рдХी рддीрди -рдЪрдХ्рд░ीрдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдЕрдкрдиाрдпा рдФрд░ рдЧाँрд╡ों рдоें рд▓ोрд╣ाрд░ рдХी
рджुрдХाрдиे рддрдеा рднрдЯ्рдаिрдпाँ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी। рдпрд╣ां рдкрд░ рдХрдо рд▓ाрдЧрдд рдоेрд▓ा рдХाрдиाрдХ рд╡ाрд▓े рд╣рд▓ рдФрд░ рдШोрдб़े рдХी
рдиाрд▓ рдмрдиाрдиे рдФрд░ рдЙрдирдХी рдорд░рдо्рдордд рдХрд░рдиे рдХा рдХाрдо рдХिрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा।
рдк्рд░рд╢्рди 25. 11рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдпूрд░ोрдк рдоें рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рд╕ंрдмंрдзों рдоें рдХ्рдпा рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдпा рдФрд░
рдЗрд╕рдХा рдХ्рдпा рдкрд░िрдгाрдо рдиिрдХрд▓ा?
рдЙрдд्рддрд░- рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рд╕рджी рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ंрдмंрдз рдЬो рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХे рдЖрдзाрд░ рдеे, рдХрдордЬोрд░ рдкрдб़рдиे рд▓рдЧे।
рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдеा рдХि рдЕрдм рдЕрдзिрдХांрд╢ рд▓ेрди-рджेрди рдоुрдж्рд░ा рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ोрдиे рд▓рдЧी рдеी। рд▓ॉрд░्рдб рднी рдХृрд╖рдХों рд╕े
рд▓рдЧाрди рд╕ेрд╡ाрдУं рдХी рдмрдЬाрдп рдирдХрджी рдоें рд╡рд╕ूрд▓ рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдХृрд╖рдХों рдиे рднी рд╡рд╕्рддु-рд╡िрдиिрдордп рдХो рдЫोрдб़ рдЕрдкрдиी
рдлрд╕рд▓ рдХो рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХो рдоुрдж्рд░ा рдоें (рдирдХрджी рдоें) рдмेрдЪрдиा рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджिрдпा। рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдЙрди рд╡рд╕्рддुрдУं рдХो
рд╢рд╣рд░ рдоें рдмेंрдЪрдХрд░ рдоुрдж्рд░ा рдХрдоाрддे рдеे। рдзрди рдХे рдмрдв़рддे рдЙрдкрдпोрдЧ рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдХीрдорддों рдкрд░ рдкрдб़ा рдЬो рдЦрд░ाрдм рдлрд╕рд▓
рдХे рд╕рдордп рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рдмрдв़ рдЬाрддी рдеीं। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП 1270 рдИ. рд╕े 1320 рдИ. рдХे рдмीрдЪ рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб
рдоें рдХृрд╖ि рднूрдоि рдХे рдоूрд▓्рдп рджुрдЧुрдиे рд╣ो рдЧрдП рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 26. рдпूрд░ोрдк рдоें рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЪौрдеा рд╡рд░्рдЧ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдпा?
рдЙрдд्рддрд░ ‘рдирдЧрд░ рдХी рд╣рд╡ा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдмрдиाрддी рд╣ै’ рдПрдХ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдХрд╣ाрд╡рдд рдеी। рдЕрдд: рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ोрдиे рдХी
рдЗрдЪ्рдЫा рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдХृрд╖ि рджाрд╕ рднाрдЧ рдХрд░ рдирдЧрд░ों рдоें рдЫिрдк рдЬाрддे рдеे। рдпрджि рдХोрдИ рдХृрд╖ि рджाрд╕ рдЕрдкрдиे рд▓ॉрд░्рдб
рдХी рдирдЬрд░ों рд╕े рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдПрдХ рджिрди рддрдХ рдЫिрдкे рд░рд╣рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд░рд╣рддा рдеा рддो рд╡рд╣ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдиाрдЧрд░िрдХ рдмрди
рдЬाрддा рдеा। рдирдЧрд░ों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдзिрдХрддрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдпा рддो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХृрд╖рдХ рдеे рдпा рднрдЧोрдб़े рдХृрд╖рдХ । рдХाрд░्рдп
рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╡े рдЕрдХुрд╢рд▓ рд╢्рд░рдоिрдХ рд╣ोрддे рдеे। рдирдЧрд░ों рдоें рдЕрдиेрдХ рджुрдХाрдирджाрд░ рдФрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ी рднी рд░рд╣рддे рдеे।
рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдХौрд╢рд▓ рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдЬैрд╕े рд╕ाрд╣ूрдХाрд░ рддрдеा рд╡рдХीрд▓ рдЖрджि рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा
рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ुрдИ। рдмрдб़े рдирдЧрд░ों рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд▓рдЧрднрдЧ рддीрд╕ рд╣рдЬाрд░ рд╣ोрддी рдеी। рдирдЧрд░ों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдЗрди्рд╣ीं
рд▓ोрдЧों рдиे рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЪौрдеा рд╡рд░्рдЧ рдмрдиाрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 27. рдпूрд░ोрдк рдХे рдирдЧрд░ों рдоें рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рдХा рдЖрдзाрд░ рдХ्рдпा рдеा рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдХ्рдпा
рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдеा?
рдЙрдд्рддрд░-рдпूрд░ोрдк рдоें рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рдХा рдЖрдзाрд░ ‘рд╢्рд░ेрдгी’ (рдЧिрд▓्рдб) рдеा। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╢िрд▓्рдк рдпा рдЙрдж्рдпोрдЧ
рдПрдХ ‘рд╢्рд░ेрдгी’ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ंрдЧрдаिрдд рдеा। рд╢्рд░ेрдгी рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕ंрд╕्рдеा рдеी рдЬो рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा, рдЙрд╕рдХे
рдоूрд▓्рдп рдФрд░ рдмिрдХ्рд░ी рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рдЦрддी рдеी। ‘рд╢्рд░ेрдгी рд╕рднाрдЧाрд░’ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдирдЧрд░ рдХा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдЕंрдЧ рд╣ोрддा
рдеा। рдЗрд╕ рд╕рднाрдЧाрд░ рдоें рдЖрдиुрд╖्рдаाрдиिрдХ рд╕рдоाрд░ोрд╣ рд╣ोрддे рдеे рдФрд░ рдЧिрд▓्рдбों рдХे рдк्рд░рдзाрди рдЖрдкрд╕ рдоें рдоिрд▓рддे рдеे।
рдкрд╣рд░ेрджाрд░ рдирдЧрд░ рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдЧрд╢्рдд рд▓рдЧाрдХрд░ рдкрд╣рд░ा рджेрддे рдеे। рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ों рдХो рдк्рд░ीрддिрднोрдЬों рддрдеा рдиाрдЧрд░िрдХ
рдЬुрд▓ूрд╕ों рдоें рдЕрдкрдиी рдХрд▓ा рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдмुрд▓ाрдпा рдЬाрддा рдеा। рд╕рд░ाрдп рд╡ाрд▓े рдпाрдд्рд░िрдпों рдХी
рджेрдЦрднाрд▓ рдХрд░рддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 28. рдпूрд░ोрдк рдоें рд╡्рдпाрдкाрд░ рдПрд╡ं рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдоें рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдХ्рдпा
рдкрд░िрдгाрдо рдиिрдХрд▓ा?
рдЙрдд्рддрд░-рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдпूрд░ोрдк рддрдеा рдкрд╢्рдЪिрдо рдПрд╢िрдпा рдХे рдмीрдЪ рдирд╡ीрди рд╡्рдпाрдкाрд░-рдоाрд░्рдЧ
рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рд╕्рдХैंрдбीрдиेрд╡िрдпा рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░ी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдХे рдмрджрд▓े рдоें рдлрд░ рддрдеा рд╢िрдХाрд░ी рдмाрдЬ рд▓ेрдиे рдХे
рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░ी рд╕ाрдЧрд░ рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рдХी рд╕рдоुрдж्рд░ी рдпाрдд्рд░ा рдХрд░рддे рдеे। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╡्рдпाрдкाрд░ी рд░ाँрдЧा рдмेрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрддे
рдеे। рдмाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рддрдХ рдл्рд░ांрд╕ рдоें рднी рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдФрд░ рд╢िрд▓्рдк рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे рдеे। рдкрд╣рд▓े рджрд╕्рддрдХाрд░ों
рдХो рдПрдХ рдоेрдирд░ рд╕े рджूрд╕рд░े рдоेрдирд░ рдоें рдЬाрдиा рдкрдб़рддा рдеा। рдкрд░ंрддु рдЕрдм рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЯिрдХ рдХрд░ рд░рд╣рдиा
рдЕрдзिрдХ рд╕ुрд╡िрдзाрдЬрдирдХ рд▓рдЧा। рд╡े рдпрд╣ीं рдкрд░ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдЖрдЬीрд╡िрдХा
рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХा рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे।
рдкрд░िрдгाрдо- рдЬैрд╕े-рдЬैрд╕े рдирдЧрд░ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдмрдв़рддी рдЧрдИ рдФрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрддा рдЧрдпा, рдирдЧрд░
рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдЕрдзिрдХ рдзрдиी рддрдеा рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╣ोрддे рдЧрдП। рдЙрдирдоें рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП
рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рднी рдЖрд░ंрдн рд╣ो рдЧрдИ।
рдк्рд░рд╢्рди 29. рдл्рд░ांрд╕ рдХे рдХрдеीрд▓ рдирдЧрд░ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдП।
рдЙрдд्рддрд░–рдзрдиी рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдЪрд░्рдЪों рдХो рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рджाрди рджेрддे рдеे। рдЕрддः рдл्рд░ाँрд╕ рдоें рдмрдб़ी рдЪрд░्рдЪों рдХा
рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдЗрди्рд╣ें рдХрдеीрдб्рд░рд▓ рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा । рдпूं рддो рдЪрд░्рдЪ рдордаों рдХी рд╕ंрдкрдд्рддि рдеे рдлिрд░ рднी рд▓ोрдЧों
рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕рдоूрд╣ों рдиे рдЕрдкрди рд╢्рд░рдо, рд╡рд╕्рддुрдУं рддрдеा рдзрди рд╕े рдЙрдирдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рджिрдпा। рдХैрдеीрдб्рд░рд▓
рдкрдд्рдерд░ рдХे рдмрдиे рд╣ोрддे рдеे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдоें рдХрдИ-рдХрдИ рд╡рд░्рд╖ рд▓рдЧ рдЬाрддे рдеे। рдЙрдирдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рджौрд░ाрди
рдХрдеीрдб्рд░рд▓ рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдмрд╕ рдЧрдпा рдФрд░ рдЙрдирдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХाрд░्рдп рдкूрд░ा рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╡े
рддीрд░्рде-рд╕्рдерд▓ рдмрди рдЧрдП। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЙрдирдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдирдЧрд░ рдЙрднрд░ рдЖрдП। рдпрд╣ी рдХрдеीрд▓ рдирдЧрд░ рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 30. рдХрдеीрдб्рд░рд▓ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмрдиाрдП рдЬाрддे рдеे ?
рдЙрдд्рддрд░- рдХрдеीрдб्рд░рд▓ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмрдиाрдП рдЧрдП рдеे рдХि рдкाрджрд░ी рдХी рдЖрд╡ाрдЬ рд▓ोрдЧों рдХे рдЬрдоा рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े
рд╕рднाрдЧाрд░ рдоें рд╕ाрдл рд╕ुрдиाрдИ рджे рд╕рдХे рдФрд░ рднिрдХ्рд╖ुрдУं рдХा рдЧाрдпрди рднी рдЕрдзिрдХ рдордзुрд░ рд╕ुрдиाрдИ рдкрдб़े । рдЗрд╕рдХे
рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд▓ोрдЧों рдХो рдк्рд░ाрд░्рдердиा рд▓िрдП рдмुрд▓ाрдиे рд╡ाрд▓ी рдШंрдЯिрдпाँ рднी рджूрд░ рддрдХ рд╕ुрдиाрдИ рджें।
рдЦिрдб़рдХिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЕрднिрд░ंрдЬिрдд рдХाँрдЪ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрддा рдеा। рджिрди рдХे рд╕рдордп рд╕ूрд░्рдп рдХा рдк्рд░рдХाрд╢
рдЙрди्рд╣ें рдХрдеीрд▓ рдХे рдЕंрджрд░ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЪрдордХрджाрд░ рдмрдиा рджेрддा рдеा। рд╕ूрд░्рдпाрд╕्рдд рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд्
рдоोрдордмрдд्рддिрдпों рдХा рдк्рд░рдХाрд╢ рдЙрди्рд╣ें рдмाрд╣рд░ рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЪрдордХ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рдеा। рдЕрднिрд░ंрдЬिрдд рдХांрдЪ
рдХी рдЦिрдб़рдХिрдпों рдкрд░ рдмाрдИрдмрд▓ рдХी рдХрдеाрдУं рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЪिрдд्рд░ рдмрдиे рд╣ोрддे рдеे рдЬिрди्рд╣ें рдЕрдирдкрдв़ рд╡्рдпрдХ्рддि рднी
рдкрдв़ рд╕рдХрддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 31. 14рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрдХрдЯ рдиे рдХृрд╖рдХों рдоें рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ
рдЕрд╕ंрддोрд╖ рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा? рдпрд╣ рдХिрд╕ рдмाрдд рдХा рд╕ंрдХेрдд рдеा?
рдЙрдд्рддрд░-14рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рд╕ंрдХрдЯ рд╕े рд▓ॉों рдХी рдЖрдп рдмुрд░ी рддрд░рд╣ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдИ। рдордЬрджूрд░ी рдХी рджрд░ें
рдмрдв़рдиे рддрдеा рдХृрд╖ि рд╕ंрдмंрдзी рдоूрд▓्рдпों рдХी рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рдиे рдЙрдирдХी рдЖрдп рдХो рдШрдЯा рджिрдпा। рдиिрд░ाрд╢ा рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे
рдзрди рд╕ंрдмंрдзी рдЕрдиुрдмंрдзों рдХो рддोрдб़ рджिрдпा рдФрд░ рдлिрд░ рд╕े рдкुрд░ाрдиी рдордЬрджूрд░ी рд╕ेрд╡ाрдУं рдХो рд▓ाрдЧू рдХрд░ рджिрдпा। рдХृрд╖рдХों,
рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдкрдв़े-рд▓िрдЦे рдФрд░ рд╕рдоृрдж्рдз рдХृрд╖рдХों рдиे рдЗрд╕рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे 1323 рдИ. рдоें рдл्рд▓ैंрдбрд░्рд╕
(Flanders) рдоें, 1358 рдИ. рдоें рдл्рд░ांрд╕ рдоें рдФрд░ 1381 рдИ. рдоें рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХिрдП।
рдпрдж्рдпрдкि рдЗрди рд╡िрдж्рд░ोрд╣ों рдХा рдХ्рд░ूрд░рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рджрдорди рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा, рдкрд░ंрддु рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрдд рдпрд╣ рдеी рдХि
рд╕рдмрд╕े рд╣िंрд╕рдХ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдЙрди рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд╣ुрдП рдЬрд╣ाँ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХे рдХाрд░рдг рд╕рдоृрдж्рдзि рдЖрдИ рдеी। рдпрд╣
рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рд╕ंрдХेрдд рдеा рдХि рдХृрд╖рдХ рдкिрдЫрд▓ी рд╕рджिрдпों рдоें рдоिрд▓े рд▓ाрднों рдХो рдЦोрдиा рдирд╣ीं рдЪाрд╣рддे рдеे। рддीрд╡्рд░
рджрдорди рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрди рд╡िрдж्рд░ोрд╣ों рдХी рддीрд╡्рд░рддा рдиे рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдХि рдХृрд╖рдХों рдкрд░ рдкुрд░ाрдиे рд╕ाрдоंрддी рд░िрд╢्рддों।
рдХो рдлिрд░ рд╕े рдирд╣ीं рд▓ाрджा рдЬा рд╕рдХрддा । рдЗрд╕рд╕े рдпрд╣ рднी рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ो рдЧрдпा рдХि рдХृрд╖ि рджाрд╕рддा рдХे рдкुрд░ाрдиे
рджिрди рдлिрд░ рдирд╣ीं рд▓ौрдЯेंрдЧे।
рдк्рд░рд╢्рди 32. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдоें рдирдЧрд░ों рдХे рдЙрдд्рдеाрди рдХा рдЬрди-рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдХрдпा рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा?
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдоें рдирдЧрд░ों рдХे рдЙрдд्рдеाрди рдХा рдЬрди-рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдмрдб़ा рдЧрд╣рд░ा рдк्рд░рднाрд╡ рдкреЬा।
рдирдЧрд░ों рдХे рдЙрдд्рдеाрди рдХे рдХाрд░рдг рдпूрд░ोрдк рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдЕрдиेрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдП। рдЗрд╕рд╕े рд╕ाрдоंрдд рдк्рд░рдзाрди
рд╕рдоाрдЬ рдХा рдвाँрдЪा рд╢िрдзिрд▓ рдкреЬ рдЧрдпा । рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХाрдлी рдмрдв़ рдЧрдпा। рдирдЧрд░ों рдХे
рдХाрд░рдг рд╣ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╣ुрдЖ рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рддрдеा рдзрд░्рдо-рд╕ुрдзाрд░ рдЖंрджोрд▓рдиों рдХो рдмрд▓ рдоिрд▓ा। рд╕рдЪ рддो
рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдирдЧрд░ों рдХे рдЙрдд्рдеाрди рдиे рдЬрди-рдЬीрд╡рди рдХो рдк्рд░рдЧрддि рдХे рдкрде рдкрд░ рд▓ा рдЦрдб़ा рдХрд░ рджिрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 33. рдпूрд░ोрдк рдоें рдордз्рдпрдХाрд▓ рдХे рдЕंрддिрдо рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдХिрд╕ рдирдП рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡рд░्рдЧ рдХा рд╡िрдХाрд╕
рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдХ्рдпों ?
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ рдХे рдЕंрддिрдо рд╡рд░्рд╖ों рдоें рд╡्рдпाрдкाрд░ рдиे рдмрд╣ुрдд рдЙрди्рдирддि рдХी। рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг
рдкрд░िрдгाрдо рдпрд╣ рдиिрдХрд▓ा рдХि рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдирдП рд╡рд░्рдЧ рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ рдЬिрд╕े рд╡्рдпाрдкाрд░ी рд╡рд░्рдЧ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा
рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдг рдеे-
(i) рдзрд░्рдо-рдпुрдж्рдзों рдХे рдХाрд░рдг рдпूрд░ोрдк рдоें рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕ рдХी рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдоाँрдЧ рдмрдв़ рдЧрдпी । рдЗрд╕рдХे
рдХाрд░рдг рдмрд╣ुрдд-рд╕े рд▓ोрдЧ рдЗрди рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ी рд╡рд░्рдЧ рдХा
рдХाрдлी рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।
(ii) рдХृрд╖ि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдХाрд░рдг рдХिрд╕ाрди рдХृрд╖िрдЧрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдЧैрд░-рдХृрд╖िрдЧрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рд╕ाрде
рд╡िрдиिрдордп рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕рд╕े рднी рд╡्рдпाрдкाрд░ी рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдХाрдлी рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рдоिрд▓ा।
рдк्рд░рд╢्рди 34. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдХे рдордаों рдоें рдИрд╕ाрдИ рднिрдХ्рд╖ु рдХैрд╕ा рдЬीрд╡рди рдмिрддाрддे рдеे ?
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдЪрд░्рдЪ рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдИрд╕ाрдИ рдиेрддा рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрдпाрдпिрдпों рдХो рдпрд╣ рдЙрдкрджेрд╢ рджेрддे рдеे
рдХि рдЙрди्рд╣ें рд╕ंрди्рдпाрд╕िрдпों рдЬैрд╕ा рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЙрдирдХे рдЗрд╕ рдЙрдкрджेрд╢ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░
рдмрд╣ुрдд-рд╕े рдИрд╕ाрдИрдпों рдиे рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ рдЬीрд╡рди рдЫोрдб़ рджिрдпा рдФрд░ рд╕ंрди्рдпाрд╕ी рд╣ो рдЧрдпे। рд╕ंрди्рдпाрд╕ी рдкुрд░ुрд╖ों рдХो рднिрдХ्рд╖ु
рддрдеा рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рднिрдХ्рд╖ुрдгिрдпाँ рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдпे рд╕рднी рдмрд╣ुрдд рд╕ाрджा рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рддे рдеे। рдЗрди्рд╣ें
рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдХे рдХрдаोрд░ рдиिрдпрдоों рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рдеा। рдЗрди्рд╣ें рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиे рдФрд░ рд╕ंрдкрдд्рддि рд░рдЦрдиे рдХा
рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рдеा। рдиिрдпрдоों рдХो рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХрд░рдиे рдкрд░ рдЗрди्рд╣ें рдХрдаोрд░ рджंрдб рджिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдордаों рдоें рд░рд╣рдиे
рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рдХрд░рддे рдеे। рдпे рд▓ोрдЧों рдХो рдиैрддिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрддे рдеे рддрдеा рд░ोрдЧिрдпों рдХी рд╕ेрд╡ा
рдХрд░рддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 35. рдпूрд░ोрдк рдоें рдордз्рдпрдпुрдЧीрди рдордаों рдХे рджो-рджो рдЧुрдг рддрдеा рджोрд╖ों рдХी рд╕ूрдЪी рдмрдиाрдУ।
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдпुрдЧीрди рдорда рдк्рд░рдгाрд▓ी рдпूрд░ोрдк рдХे рд▓िрдП рд╡рд░рджाрди рднी рдеी рдФрд░ рдЕрднिрд╢ाрдк рднी। рдЗрд╕рдХे
рджो рдЧुрдгों рдФрд░ рджो рджोрд╖ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै-
рдЧुрдг- (i)рдЗрди рдордаों рдоे рд╢िрдХ्рд╖ा рдХेंрдж्рд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХिрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпूрд░ोрдк рдоें рдЬ्рдЮाрди рдХा
рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╣ुрдЖ।
(ii) рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдЪрд░्рдЪ рдХे рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рднिрдХ्рд╖ुрдУं рдиे рд╕ंрди्рдпाрд╕ी
рдЬीрд╡рди рдХी рдкрд╡िрдд्рд░рддा, рдиैрддिрдХрддा, рддрдк, рдд्рдпाрдЧ, рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдХे рдЖрджрд░्рд╢ों рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рджिрдпा।
рджोрд╖-(i) рдордаों рдиे рд╡िрд╕्рддृрдд рднूрдоि рдФрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдзрди рдЕрдкрдиे рдкाрд╕ рдПрдХрдд्рд░िрдд рдХрд░ рд▓िрдпा।
(ii) рднिрдХ्рд╖ु рдПрд╡ं рднिрдХ्рд╖ुрдгिрдпों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд░рд╣рдиे рдХे рдХाрд░рдг рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рдлैрд▓ рдЧрдпा। рд╡े рддрдк рдФрд░
рдд्рдпाрдЧ рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рдЫोрдб़ рдХрд░ рдн्рд░рд╖्рдЯ рдПрд╡ं рд╡िрд▓ाрд╕िрддाрдкूрд░्рдг рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧे।
рдк्рд░рд╢्рди 36. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдХिрди рддрдд्рдд्рд╡ों рдиे рд╕рд╣ाрдпрддा рдкрд╣ुँрдЪाрдИ ? рдЗрди рд░ाрдЬ्рдпों рдоें
рд╡िрдХрд╕िрдд рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।                     (V. Imp.)
рдЙрдд्рддрд░-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рддрде्рдпों рдиे рд╕рд╣ाрдпрддा рдкрд╣ुंрдЪाрдИ-
(i) рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХा рдкрддрди-рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХे рдкрддрди рдХे рдХाрд░рдг рд╕ाрдоंрддों рдХी рд╢рдХ्рддि рдХрдордЬोрд░ рд╣ो
рдЧрдИ। рдЗрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╢ाрд╕рдХों рдиे рдкूрд░्рдг рд╕рдд्рддा рдЕрдкрдиे рд╣ाрде рдоें рд▓े рд▓ी।
(ii) рдордз्рдпрдо рд╡рд░्рдЧ рдХा рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╣ोрдиा-рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдФрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХी рдЙрди्рдирддि рдХे рдХाрд░рдг
рдордз्рдпрдо рд╡рд░्рдЧ рдХी рд╢рдХ्рддि рдмрдв़ рдЧрдИ। рдордз्рдпрдо рд╡рд░्рдЧ рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рдЙрджрдп рддрдеा рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг
рднाрдЧ рд▓िрдпा।
(iii) рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╖ाрдПँ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп- рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╖ाрдУं рдФрд░ рдЙрдирдоें рд▓िрдЦे рдЧрдП рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдиे
рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕рд╣ाрдпрддा рдХी।
рдирдП рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдпों рдХा рд╢ाрд╕рди рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдиिрд░ंрдХुрд╢ рд░ाрдЬाрдУं рдХे рд╣ाрде рдоें рдеा। рдЗрди рд╢ाрд╕рдХों рдиे
рдЕрдкीрд▓ों рдХे рд▓िрдП рди्рдпाрдпाрд▓рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП। рджेрд╢ рдоें рдРрд╕ी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ рдЬिрд╕рд╕े
рдЕрд░ाрдЬрдХрддा рдХा рдЕंрдд рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХृрд╖ि рджाрд╕рддा рдХी рдк्рд░рдеा рдХो рд╕рджा рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрдк्рдд
рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 37. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рддीрди рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпाँ рдмрддाрдПँ ।
рдЙрдд्рддрд░-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рддीрди рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпाँ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдеीं-
(i) рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рд░्рдл рд╡рд░्рдЧ рдХी рд╕рдоाрдк्рддि рдХрд░ рджी рдЧрдИ। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХा рдЕंрдд рдХрд░рдХे
рдХृрд╖ि, рдЙрдж्рдпोрдЧ рддрдеा рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХी рдЙрди्рдирддि рд╕े рд▓ोрдЧों рдХे рдЬीрд╡рди-рд╕्рддрд░ рдХो рдКँрдЪा рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा।
(ii) рд╕ीрдоा рд╡िрд╡ाрджों рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдХे рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╕ीрдоाрдПँ рдк्рд░рджाрди рдХी рдЧрдИं।
(iii) рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдПрдХ рд╣ी рднाрд╖ा рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдФрд░ рд╕рдоाрди рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд▓ोрдЧों рдоें
рдПрдХрддा рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ुрдпी।
рдк्рд░рд╢्рди 38. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдоें рдордаों рдХा рдХ्рдпा рдХाрд░्рдп рдеा ?                      [B.M.2009
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ рд╢्рд░рдж्рдзाрд▓ु рдИрд╕ाрдИ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоुрджाрдпों рдоें рд░рд╣рддे рдеे, рдЬिрди्рд╣ें рдорди
рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рдордаों рдиे рдЕрдкрдиी рдЕрд╣рдо् рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдпी рд╣ै। рдкुрд░ुрд╖ рдИрд╕ा
рднिрдХ्рд╖ुрдУं рдХो “рдоोंрдХ” рдПрд╡ं рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो ‘рдирди’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдордаों рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ
рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 39. рдоाрд░्рдЯिрди рд▓ूрдерд░ рдХौрди рдеे ?
рдЙрдд्рддрд░-рдоाрд░्рдЯिрди рд▓ूрдерд░ рдПрдХ рдЬрд░्рдорди рдпुрд╡ा рднिрдХ्рд╖ु рдеे, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे 1517 рдИреж рдоें рдХैрдеोрд▓िрдХ рдЪрд░्рдЪ рдХे
рд░ूрдв़िрд╡ाрдж рдПрд╡ं рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЕрднिрдпाрди рдЫेрдб़ा рдеा। рд▓ूрдерд░ рдХे рдЖрди्рджोрд▓рди рдХो рдк्рд░ोрдЯेрд╕्рдЯेंрдЯ рд╕ुрдзाрд░рд╡ाрдж
рдХा рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрджрдЧी рд╕े рдкूрд░्рдг рдЬीрд╡рди рдПрд╡ं рдИрд╢्рд╡рд░ рдоें рдЕрд╕ीрдо рдЖрд╕्рдеा рдХो рдЕрдкрдиाрдиे рдкрд░
рдмрд▓ рджिрдпा рдеा। рдк्рд░ोрдЯेрд╕्рдЯेंрдЯ рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдЖрдЪाрд░ рд╕ंрд╣िрддा рдХा рднी рдиिрд░्рдоाрдг рд▓ूрдерд░ рдиे рдХिрдпा, рдЬिрдирдоें рдЖंрджोрд▓рди
рд╕ंрдмंрдзी 95 рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рд░рдЦे рдЧрдпे рдеे।
                 рджीрд░्рдШ рдЙрдд्рддрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╢्рди
  (Long Answer Type Questions)
рдк्рд░рд╢्рди 1. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдл्рд░ांрд╕ рдХा рджूрд╕рд░ा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡рд░्рдЧ рдХौрди-рд╕ा рдеा ? рд╕рдоाрдЬ рдоें
рдЗрд╕рдХी рдХ्рдпा рднूрдоिрдХा рдеी?
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдл्рд░ांрд╕ рдХा рджूрд╕рд░ा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡рд░्рдЧ рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдеा। рдкрд╣рд▓े рд╕्рдеाрди рдкрд░
рдкाрджрд░ी рдеे। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдеी। рдЗрд╕рдХा
рдХाрд░рдг рдеा рднूрдоि рдкрд░ рдЙрдирдХा рдиिрдпंрдд्рд░рдг । рдпрд╣ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╡ैрд╕рд▓ेрдЬ рдиाрдордХ рдПрдХ рдк्рд░рдеा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा
рдкрд░िрдгाрдо рдеा।
рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдХी рднूрдоिрдХा—рдл्рд░ाँрд╕ рдХे рд╢ाрд╕рдХ рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдЬा рд╕े рдЬुрдб़े рд╣ुрдП рдеे।
рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рд╡ैрд╕рд▓ेрдЬ рдк्рд░рдеा рдЬрд░्рдорди рдоूрд▓ рдХे рд▓ोрдЧों, рдЬिрдирдоें рдл्рд░ैंрдХ рд▓ोрдЧ рднी рд╢ाрдоिрд▓ рдеे, рдоें рд╕рдоाрди рд░ूрдк
рд╕े рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеी।
(i) рднू-рд╕्рд╡ाрдоी рдФрд░ рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рд░ाрдЬा рдХे рдЕрдзीрди рд╣ोрддे рдеे, рдЬрдмрдХि рдХृрд╖рдХ рднू-рд╕्рд╡ाрдоिрдпों
рдХे рдЕрдзीрди рд╣ोрддे рдеे। рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рд░ाрдЬा рдХो рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡ाрдоी (Seigneur рдЕрдерд╡ा Senior) рдоाрди рд▓ेрддा
рдеा рдФрд░ рд╡े рдЖрдкрд╕ рдоें рд╡рдЪрдирдмрдж्рдз рд╣ोрддे рдеे। рд╕ेрдирдпोрд░ рдЕрдерд╡ा рд▓ॉрд░्рдб рджाрд╕ (vassal) рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рддा
рдеा। рдмрджрд▓े рдоें рджाрд╕ рд▓ॉрд░्рдб рдХे рдк्рд░рддि рдиिрд╖्рдаाрд╡ाрди рд░рд╣рддा рдеा। рдЗрди рд╕ंрдмंрдзों рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ
рддрдеा рд╢рдкрдеें рдЬुрдб़ी рдеीं। рдпрд╣ рд╢рдкрде рдЪрд░्рдЪ рдоें рдмाрдИрдмрд▓ рдХी рд╢рдкрде рд▓ेрдХрд░ рд▓ी рдЬाрддी рдеीं। рдЗрд╕ рд╕рдоाрд░ोрд╣ рдоें
рджाрд╕ рдХो рд▓ॉрд░्рдб рдж्рд╡ाрд░ा рджी рдЧрдИ рднूрдоि рдХे рдк्рд░рддीрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдПрдХ рд▓िрдЦिрдд рдЕрдзिрдХाрд░ рдкрдд्рд░ рдЕрдерд╡ा рдПрдХ
рдЫрдб़ी (Staff) рдпा рдХेрд╡рд▓ рдоिрдЯ्рдЯी рдХा рдПрдХ рдбрд▓ा рджिрдпा рдЬाрддा рдеा।
(ii) рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдХो рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдеा। рдЙрдирдХा рдЕрдкрдиी рд╕ंрдкрджा рдкрд░ рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк
рд╕े рдкूрд░्рдг рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╣ोрддा рдеा। рд╡े рдЕрдкрдиी рд╕ैрди्рдп рдХ्рд╖рдорддा рдмрдв़ा рд╕рдХрддे рдеे। рдЙрдирдХी рд╕ेрдиा рд╕ाрдоंрддी рд╕ेрдиा
рдХрд╣рд▓ाрддी рдеी। рд╡े рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рдпं рдХा рди्рдпाрдпाрд▓рдп рд▓рдЧा рд╕рдХрддे рдеे। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рд╡े рдЕрдкрдиी рдоुрдж्рд░ा рднी рдЬाрд░ी
рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे।
(iii) рд▓ॉрд░्рдб рдЕрдкрдиी рднूрдоि рдкрд░ рдмрд╕े рд╕рднी рд▓ोрдЧों рдХा рд╕्рд╡ाрдоी рд╣ोрддा рдеा। рдЙрд╕рдХे рдкाрд╕ рд╡िрд╕्рддृрдд рднू-рдХ्рд╖ेрдд्рд░
рд╣ोрддा рдеा। рдЗрд╕рдоें рдЙрд╕рдХे рдШрд░, рдЙрд╕рдХे рдиिрдЬी рдЦेрдд рдПрд╡ं рдЪрд░ाрдЧाрд╣ рдФрд░ рдЙрдирдХे рдХृрд╖рдХों рдХे рдШрд░ рддрдеा рдЦेрдд
рд╣ोрддे рдеे। рд▓ॉрд░्рдб рдХा рдШрд░ ‘рдоेрдирд░’ рдХрд╣рд▓ाрддा рдеा। рдЙрдирдХी рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рднूрдоि рдХृрд╖рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬोрддी рдЬाрддी рдеी।
рдЗрди рдХृрд╖рдХों рдХो рдЕрдкрдиे рдЦेрддों рдкрд░ рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкрдб़рдиे рдкрд░ рдпुрдж्рдз рдХे рд╕рдордп
рд╕ैрдиिрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 2. рдоेрдирд░ рдХी рдЬाрдЧीрд░ рдХ्рдпा рдеी ? рдЗрд╕рдХी рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рд▓ॉрд░्рдб рдХा рдЕрдкрдиा рдоेрдирд░-рднрд╡рди рд╣ोрддा рдеा। рд╡рд╣ рдЧाँрд╡ों рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рдЦрддा
рдеा-рдХुрдЫ рд▓ॉрд░्рдб рдЕрдиेрдХ рдЧाँрд╡ों рдХे рд╕्рд╡ाрдоी рдеे। рдХिрд╕ी рдЫोрдЯे рдоेрдирд░ рдХी рдЬाрдЧीрд░ рдоें рджрд░्рдЬрди рднрд░ рддрдеा рдмрдб़ी
рдЬाрдЧीрд░ рдоें 50-60 рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╣ो рд╕рдХрддे рдеे। рдоेрдирд░ рдХी рдЬाрдЧीрд░ рдХी рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдеीं।
(i) рджैрдиिрдХ рдЙрдкрдпोрдЧ рдХी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд╕्рддु рдЬाрдЧीрд░ рдкрд░ рд╣ी рдоिрд▓рддी рдеी। рдЕрдиाрдЬ рдЦेрддों рдоें рдЙрдЧाрдпे рдЬाрддे
рдеे। рд▓ोрд╣ाрд░ рддрдеा рдмрдв़рдИ рд▓ॉрд░्рдб рдХे рдФрдЬाрд░ों рдХी рджेрдЦрднाрд▓ рдПрд╡ं рдорд░рдо्рдордд рдХрд░рддे рдеे। рд░ाрдЬрдоिрд╕्рдд्рд░ी рдЙрдирдХी
рдЗрдоाрд░рддों рдХी рджेрдЦрднाрд▓ рдХрд░рддे рдеे। рдФрд░рддें рд╕ूрдд рдХाрддрддी рдПрд╡ं рдмुрдирддी рдеीं। рдмрдЪ्рдЪे рд▓ॉрд░्рдб рдХी рдорджिрд░ा рд╕ंрдкीрдбрдХ
рдоें рдХाрдо рдХрд░рддे рдеे। рдЬाрдЧीрд░ों рдоें рд╡िрд╕्рддृрдд рдЕрд░рдг्рдп рднूрдоि рдФрд░ рд╡рди рд╣ोрддे рдеे рдЬрд╣ाँ рд▓ॉрд░्рдб рд╢िрдХाрд░ рдХрд░рддे рдеे।
рдоेрдирд░ рдкрд░ рдЪрд░ाрдЧाрд╣ рднी рд╣ोрддे рдеे рдЬрд╣ाँ рдЙрдирдХे рдкрд╢ु рдФрд░ рдШोрдб़े рдЪрд░рддे рдеे। рдоेрдирд░ рдкрд░ рдПрдХ рдЪрд░्рдЪ рдФрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा
рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рджुрд░्рдЧ рднी рд╣ोрддा рдеा।
(ii) рддेрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдХुрдЫ рджुрд░्рдЧों рдХो рдмрдб़ा рдмрдиाрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा рддाрдХि рд╡े рдиाрдЗрдЯ (Knight)
рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдиिрд╡ाрд╕ рд╕्рдеाрди рдмрди рд╕рдХें। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें, рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рдиाँрд░рдорди рд╡िрдЬрдп рд╕े рдкрд╣рд▓े рджुрд░्рдЧों
рдХी рдХोрдИ рдЬाрдирдХाрд░ी рдирд╣ीं рдеी। рдЗрдирдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕ाрдоंрдд рдк्рд░рдеा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдФрд░ рд╕ैрдиिрдХ
рд╢рдХ्рддि рдХे рдХेंрдж्рд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ рдеा।
(iii) рдоेрдирд░ рдХрднी рднी рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддे рдеे рдХ्рдпोंрдХि рдЙрди्рд╣ें рдирдордХ, рдЪрдХ्рдХी рдХा рдкाрдЯ
рдФрд░ рдзाрддु рдХे рдмрд░्рддрди рдмाрд╣рд░ рд╕े рдоंрдЧрд╡ाрдиे рдкрдб़рддे рдеे। рд╡िрд▓ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдмिрддाрдиे рдХे рдЗрдЪ्рдЫुрдХ рд▓ॉрдбों рдХो рднी
рдорд╣ंрдЧी рд╡рд╕्рддुрдПँ, рд╡ाрдж्рдп рдпंрдд्рд░ рдФрд░ рдЖрднूрд╖рдг рдЖрджि рджूрд╕рд░े рд╕्рдеाрдиों рд╕े рдоंрдЧрд╡ाрдиे рдкрдб़рддे рдеे।
(iv) рдмाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рдл्рд░ांрд╕ рдХे рдоेрдирд░ों рдоें рдЧाрдпрдХ рд╡ीрд░ рд░ाрдЬाрдУं рддрдеा рдиाрдЗрдЯ्рд╕ рдХी рд╡ीрд░рддः
рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЧीрддों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ुрдиाрддे рд╣ुрдП рдШूрдорддे рд░рд╣рддे рдеे। рдЙрд╕ рдХाрд▓ рдоें рдЬрдм рдкрдв़े-рд▓िрдЦे рд▓ोрдЧों рдХी
рд╕ंрдЦ्рдпा рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдеी рдФрд░ рдкांрдбुрд▓िрдкिрдпाँ рднी рдЕрдзिрдХ рдирд╣ीं рдеीं, рдпे рдШुрдордХ्рдХрдб़ рдЪाрд░рдг рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдеे।
рдЕрдиेрдХ рдоेрдирд░ рднрд╡рдиों рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХрдХ्рд╖ рдХे рдКрдкрд░ рдПрдХ рд╕ंрдХрд░ा рдЫрдЬ्рдЬा рд╣ोрддा рдеा рдЬрд╣ाँ рдоेрдирд░ рд▓ोрдЧ рднोрдЬрди
рдХрд░рддे рдеे। рдпрд╣ рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдПрдХ рдЧाрдпрдХ рджीрд░्рдШा рд╣ोрддी рдеी। рдпрд╣ीं рдкрд░ рдЧाрдпрдХ рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧों рдХे рд▓ोрдЧों рдХो
рднोрдЬрди рдХे рд╕рдордп рдордиोрд░ंрдЬрди рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 3. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдХे рднिрдХ्рд╖ुрдУं рдХे рдЬीрд╡рди рддрдеा рдордард╡ाрдж рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░–рднिрдХ्рд╖ु, рд╡िрд╢ेрд╖ рд╢्рд░рдж्рдзाрд▓ु рдИрд╕ाрдЗрдпों рдХी рдПрдХ рд╢्рд░ेрдгी рдеी। рдпे рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдзाрд░्рдоिрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे
рд╡्рдпрдХ्рддि рдеे। рдпे рд▓ोрдЧ рдирдЧрд░ों рдФрд░ рдЧाँрд╡ों рдоें рдирд╣ीं рд░рд╣рддे рдеे, рдмрд▓्рдХि рдПрдХांрдд рдЬीрд╡рди рдЬीрдиा рдкрд╕ंрдж рдХрд░рддे рдеे।
рд╡े рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоुрджाрдпों рдоें рд░рд╣рддे рдеे рдЬिрди्рд╣ें рдРрдмी (Abbeys) рдпा рдоोрдиैрд╕्рдЯ्рд░ी рдЕрдерд╡ा рдорда рдХрд╣рддे рдеे।
рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдХे рджो рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдордаों рдоें рдПрдХ рдорда 529 рдИ. рдоें рдЗрдЯрд▓ी рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рд╕ेंрдЯ
рдмेрдиेрдбिрдХ्рдЯ (St. Benedict) рдорда рдеा। рджूрд╕рд░ा рдорда 910 рдИ. рдоें рдмрд░рдЧंрдбी (Burgundy) рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд
рдХ्рд▓ूрдиी (Clunny) рдХा рдорда рдеा। рднिрдХ्рд╖ु рдЕрдкрдиा рд╕ाрд░ा рдЬीрд╡рди рдРрдмी рдоें рд░рд╣рдиे рдФрд░ рдЕрдкрдиा рд╕рдордп рдк्рд░ाрд░्рдердиा
рдХрд░рдиे рддрдеा рдЕрдз्рдпрдпрди рдПрд╡ं рдХृрд╖ि рдЬैрд╕े рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╢्рд░рдо рдоें рд▓рдЧाрдиे рдХा рд╡्рд░рдд рд▓ेрддा рдеा। рднिрдХ्рд╖ु рдХा рдЬीрд╡рди
рдкुрд░ूрд╖ рдФрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рджोрдиों рд╣ी рдЕрдкрдиा рд╕рдХрддे рдеे। рдРрд╕े рдкुрд░ुрд╖ों рдХो рдоोंрдХ (Monk) рддрдеा рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рдирди
(Nun) рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдкुрд░ुрд╖ों рдФрд░ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрдпः рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдРрдмी рдеे। рдкाрджрд░िрдпों рдХी
рддрд░рд╣ рднिрдХ्рд╖ु рдФрд░ рднिрдХ्рд╖ुрдгिрдпों рдХो рднी рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рдирд╣ीं рдеी। рдзीрд░े-рдзीрд░े рдордаों рдХा рдЖрдХाрд░
рдмрдв़рдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рднिрдХ्рд╖ुрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕ैрдХрдб़ों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдИं।
рднिрдХ्рд╖ु рддрдеा рднिрдХ्рд╖ुрдгिрдпों рдХे рд▓िрдП рдиिрдпрдо-
рдмेрдиेрдбिрдХ्рдЯीрди (Benedictine) рдордаों рдоें рднिрдХ्рд╖ुрдУं рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╣рд╕्рддрд▓िрдЦिрдд рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ोрддी рдеी
рдЗрд╕рдоें рдиिрдпрдоों рдХे 73 рдЕрдз्рдпाрдп рдеे। рднिрдХ्рд╖ुрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрдирдХा рдкाрд▓рди рдХрдИ рд╕рджिрдпों рддрдХ рдХिрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा।
рдЗрдирдоें рд╕े рдХुрдЫ рдиिрдпрдо рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं-
(i) рднिрдХ्рд╖ुрдУं рдХो рдмोрд▓рдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рдХрднी-рдХрднी рд╣ी рджी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП।
(ii) рд╡िрдирдо्рд░рддा рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै—рдЖрдЬ्рдЮा рдХा рдкाрд▓рди।
(iii) рдХिрд╕ी рднी рднिрдХ्рд╖ु рдХो рдиिрдЬी рд╕ंрдкрдд्рддि рдирд╣ीं рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП।
(iv) рдЖрд▓рд╕्рдп рдЖрдд्рдоा рдХा рд╢рдд्рд░ु рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рднिрдХ्рд╖ु-рднिрдХ्рд╖ुрдгिрдпों рдХो рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕рдордп рдкрд░
рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╢्рд░рдо рдФрд░ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдШंрдЯों рдоें рдкрд╡िрдд्рд░ рдкाрда рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП।
(v) рдорда рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмрдиाрдиे рдЪाрд╣िрдП рдХि рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХी рд╕рднी рд╡рд╕्рддुрдПँ-рдЬрд▓, рдЪрдХ्рдХी, рдЙрдж्рдпाрди
рдХाрд░्рдпрд╢ाрд▓ा рдЖрджि рд╕рдм рдХुрдЫ рдЙрд╕рдХी рд╕ीрдоा рдХे рдЕंрджрд░ рд╣ों।
рдЪौрджрд╣рд╡ीं рд╕рджी рддрдХ рдордард╡ाрдж рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдФрд░ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХे рдмाрд░े рдоें рдХुрдЫ рд╢ंрдХाрдПं рдЙрднрд░рдиे рд▓рдЧीं।
рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рд▓рдЧ्рд▓ैंрдб рдХी рдХрд╡िрддा рдкिрдпрд░्рд╕-рдж-рдк्рд▓ाрдЙрдоैрди (1360-1370 рдИ.) рдоें рдХुрдЫ рднिрдХ्рд╖ुрдУं рдХे
рдЖрд░ाрдорджाрдпрдХ рдПрд╡ं рд╡िрд▓ाрд╕िрддाрдкूрд░्рдг рдЬीрд╡рди рдХी рддुрд▓рдиा рд╕ाрдзाрд░рдг рдХृрд╖рдХों, рдЧрдб़ेрд░िрдпों рдФрд░ рдЧрд░ीрдм рдордЬрджूрд░ों
рдХे ‘рд╡िрд╢ुрдж्рдз рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕’ рд╕े рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рдЪॉрд╕рд░ рдиे рднी рдХैंрдЯрд░рдмрд░ी рдЯेрд▓्рд╕ рд▓िрдЦी рдЬिрд╕рдоें рднिрдХ्рд╖ुрдгी,
рднिрдХ्рд╖ु рдФрд░ рдл्рд░ाрдпрд░ рдХा рд╣ाрд╕्рдпाрд╕्рдкрдж рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 4. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдХे рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рдЪрд░्рдЪ рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХीрдЬिрдП ।
рдЙрдд्рддрд░-рдпूрд░ोрдкрд╡ाрд╕ी рдИрд╕ाрдИ рддो рдмрди рдЧрдП рдеे рдкрд░ंрддु рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрднी рддрдХ рдЪрдордд्рдХाрд░ рдФрд░ рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों
рд╕े рдЬुрдб़े рдЕрдкрдиे рдкुрд░ाрдиे рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рдХो рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдирд╣ीं рдЫोрдб़ा рдеा। рдХ्рд░िрд╕рдорд╕ рдФрд░ рдИрд╕्рдЯрд░ рдЪौрдеी рд╢рддाрдм्рджी
рдоें рд╣ी рдХैрд▓ेंрдбрд░ рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддिрдеिрдпाँ рдмрди рдЧрдП рдеे। рдХ्рд░िрд╕рдорд╕ рдЕрдерд╡ा рдИрд╕ा рдорд╕ीрд╣ рдХे рдЬрди्рдорджिрди рдиे рдПрдХ
рдкुрд░ाрдиे рдкूрд░्рд╡-рд░ोрдорди рдд्рдпोрд╣ाрд░ рдХा рд╕्рдеाрди рд▓े рд▓िрдпा । рдЗрд╕ рддिрдеि рдХी рдЧрдгрдиा рд╕ौрд░-рдкंрдЪांрдЧ (Solar
Calendar) рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХी рдЧрдИ рдеी।
рдИрд╕्рдЯрд░-рдИрд╕्рдЯрд░ рдИрд╕ा рдХे рд╢ूрд▓ाрд░ोрдкрдг рдФрд░ рдЙрдирдХे рдкुрдирд░्рдЬीрд╡िрдд рд╣ोрдиे рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдеा। рдкрд░ंрддु рдЗрд╕рдХी
рддिрдеि рдиिрд╢्рдЪिрдд рдирд╣ीं рдеी рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдиे рдЪंрдж्рд░-рдкंрдЪाрдЧ (Lunar Calendar) рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдПрдХ рдк्рд░ाрдЪीрди
рдд्рдпोрд╣ाрд░ рдХा рд╕्рдеाрди рд▓िрдпा рдеा। рдпрд╣ рдк्рд░ाрдЪीрди рдд्рдпोрд╣ाрд░ рд▓ंрдмी рд╕рд░्рджी рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╡рд╕ंрдд рдХे рдЖрдЧрдорди рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд
рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдордиाрдпा рдЬाрддा рдеा। рдПрдХ рдкрд░ंрдкрд░ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЙрд╕ рджिрди рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЧाँрд╡ рдХे рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे
рдЧाँрд╡ рдХी рднूрдоि рдХा рджौрд░ा рдХрд░рддे рдеे। рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдЕрдкрдиाрдиे рдкрд░ рднी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕े рдЬाрд░ी рд░рдЦा। рдкрд░ंрддु рдЕрдм
рд╡े рдЙрд╕े рдЧ्рд░ाрдо рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ ‘рдкैрд░िрд╢’ рдХрд╣рдиे рд▓рдЧे।
рдд्рдпोрд╣ाрд░ों рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡-рдХाрдо рд╕े рджрдмे рдХृрд╖рдХ рдЗрди рдкрд╡िрдд्рд░ рджिрдиों рдЕрдерд╡ा рдЫुрдЯ्рдЯिрдпों (Holidays)
рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдЗрд╕рд▓िрдП рдХрд░рддे рдеे рдХ्рдпोंрдХि рдЗрди рджिрдиों рдЙрди्рд╣ें рдХोрдИ рдХाрдо рдирд╣ीं рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рдеा। рд╡ैрд╕े рддो рдпрд╣
рджिрди рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдеा рдкрд░ंрддु рд▓ोрдЧ рд╕ाрдоाрди्рдпрдд: рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдордиोрд░ंрдЬрди рдХрд░рдиे рдФрд░ рджाрд╡рдд
рдХрд░рдиे рдоें рдХрд░рддे рдеे
рддीрд░्рдердпाрдд्рд░ा–рддीрд░्рдердпाрдд्рд░ा, рдИрд╕ाрдЗрдпों рдХे рдЬीрд╡рди рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднाрдЧ рдеा। рдмрд╣ुрдд-рд╕े рд▓ोрдЧ
рд╢рд╣ीрджों рдХी рд╕рдоाрдзिрдпों рдпा рдмрдб़े рдЧिрд░िрдЬाрдШрд░ों рдХी рд▓ंрдмी рдпाрдд्рд░ाрдУं рдкрд░ рдЬाрддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 5. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдХे рддीрд╕рд░े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡рд░्рдЧ рдЕрд░्рдеाрдд् рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдЬрдирдЬीрд╡рди
рдХी рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдмрддाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдХिрд╕ाрди рдЕрдерд╡ा рдХाрд╢्рддрдХाрд░ рдк्рд░рдердо рддрдеा рдж्рд╡िрддीрдп рд╡рд░्рдЧ рдХा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХрд░рддे рдеे।
рдХाрд╢्рддрдХाрд░ рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ोрддे рдеे-рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХिрд╕ाрди рдФрд░ рд╕рд░्рдл рдЕрдерд╡ा рдХृрд╖ि рджाрд╕। рд╕рд░्рдл рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХी рдХ्рд░िрдпा
рдЯू рд╕рд░्рд╡ (To serve) рд╕े рдмрдиा рд╣ै।
рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХिрд╕ाрди—рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХृрд╖рдХ рдЕрдкрдиी рднूрдоि рдХो рд▓ॉрд░्рдб рдХे рдХाрд╢्рддрдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрддे рдеे।
рдХृрд╖рдХों рдХे рд▓िрдП рд╡рд░्рд╖ рдоें рдХрдо-рд╕े-рдХрдо рдЪाрд▓ीрд╕ рджिрди рд╕ैрдиिрдХ рд╕ेрд╡ा рдоें рдпोрдЧрджाрди рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддा рдеा।
рдХृрд╖рдХ рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдХो рд▓ॉрд░्рдб рдХी рдЬाрдЧीрд░ों рдкрд░ рдЬाрдХрд░ рдХाрдо рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рдеा। рдЗрд╕ рд╢्рд░рдо рд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा
рдЙрдд्рдкाрджрди рдЬिрд╕े ‘рд╢्рд░рдо-рдЕрдзिрд╢ेрд╖’ (Labour-rent) рдХрд╣рддे рдеे, рд╕ीрдзे рд▓ॉрд░्рдб рдХे рдкाрд╕ рдЬाрддा рдеा। рдЗрд╕рдХे
рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЙрдирд╕े рдЧрдб्рдвे рдЦोрджрдиा, рдЬрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд▓рдХрдб़िрдпाँ рдЗрдХрдЯ्рдаी рдХрд░рдиा, рдЦेрддों рдХे рд▓िрдП рдмाрдб़ рдмрдиाрдиा
рдФрд░ рд╕рдб़рдХों рдПрд╡ं рдЗрдоाрд░рддों рдХी рдорд░рдо्рдордд рдХрд░рдиे рдЬैрд╕े рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХी рднी рдЖрд╢ा рдХी рдЬाрддी
рдеी। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдХोрдИ рдордЬрджूрд░ी рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी рдеी। рд╕्рдд्рд░िрдпों рд╡ рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЦेрддों рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рдиे
рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХрдИ рдЕрди्рдп рдХाрд░्рдп рднी рдХрд░рдиे рдкрдб़рддे рдеे। рд╡े рд╕ूрдд рдХाрддрддे, рдХрдкрдб़ा рдмुрдирддे, рдоोрдордмрдд्рддी рдмрдиाрддे рдФрд░
рд▓ॉрд░्рдб рдХे рд▓िрдП рдЕंрдЧूрд░ों рд╕े рд░рд╕ рдиिрдХाрд▓ рдХрд░ рдорджिрд░ा рддैрдпाрд░ рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд░ाрдЬा рдХृрд╖рдХों рдкрд░
рдПрдХ рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдХрд░ рднी рд▓рдЧाрддा рдеा рдЬिрд╕े рдЯैрд▓ी (Taille) рдХрд╣рддे рдеे। рдкाрджрд░ी рдФрд░ рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдЗрд╕ рдХрд░
рд╕े рдоुрдХ्рдд рдеे।
рдХृрд╖िрджाрд╕ рдЕрдерд╡ा рд╕рд░्рдл- рдХृрд╖िрджाрд╕ рдЕрдкрдиे рдЧुрдЬाрд░े рдХे рд▓िрдП рдЬिрди рднूрдЦंрдбों рдкрд░ рдХृрд╖ि рдХрд░рддे рдеे,
рд╡े рд▓ॉрд░्рдб рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдеे। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХी рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЙрдкрдЬ рднी рд▓ॉрд░्рдб рдХो рд╣ी рдоिрд▓рддी рдеी। рд╡े рдЙрд╕ рднूрдоि
рдкрд░ рднी рдХृрд╖ि рдХрд░рддे рдеे рдЬो рдХрд╡рд▓ рд▓ॉрд░्рдб рдХे рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд╡ рдоें рдеी। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдХोрдИ рдордЬрджूрд░ी рдирд╣ीं
рджी рдЬाрддी рдеी। рд╡े рд▓ॉрд░्рдб рдХी рдЖрдЬ्рдЮा рдХे рдмिрдиा рдЬाрдЧीрд░ рдирд╣ीं рдЫोрдб़ рд╕рдХрддे рдеे। рд╕рд░्рдл рдХेрд╡рд▓ рдЕрдкрдиे рд▓ॉрд░्рдб
рдХी рдЪрдХ्рдХी рдоें рд╣ी рдЖрдЯा рдкीрд╕ рд╕рдХрддे рдеे, рдЙрдирдХे рддंрджूрд░ рдоें рд╣ी рд░ोрдЯो рд╕ेंрдХ рд╕рдХрддे рдеे рдФрд░ рдЙрдирдХी рдорджिрд░ा
рд╕ंрдкीрдбрдХ рдоें рд╣ी рдорджिрд░ा рдФрд░ рдмीрдпрд░ рддैрдпाрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे। рд▓ॉрд░्рдб рдХो рдХृрд╖िрджाрд╕ рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рддрдп рдХрд░рдиे
рдХा рднी рдЕрдзिрдХाрд░ рдеा। рд╡рд╣ рдХृрд╖िрджाрд╕ рдХी рдкрд╕ंрдж рдХो рднी рдЕрдкрдиा рдЖрд╢ीрд░्рд╡ाрдж рджे рд╕рдХрддा рдеा। рдкрд░ंрддु рдЗрд╕рдХे
рд▓िрдП рд╡рд╣ рд╢ुрд▓्рдХ рд▓ेрддा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 6. рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдпूрд░ोрдк рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдирдП рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХी
рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП। рдЗрдирдХे рдХ्рдпा рдкрд░िрдгाрдо рдиिрдХрд▓े ?
рдЙрдд्рддрд░-рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рддрдХ рдпूрд░ोрдк рдоें рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХिрдпों рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдиे рд▓рдЧे। рдЗрди
рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд╡рд░्рдгрди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै-
(i) рдЕрдм рд▓рдХрдб़ी рдХे рд╣рд▓ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд▓ोрд╣े рдХी рднाрд░ी рдиोंрдХ рд╡ाрд▓े рд╣рд▓ рддрдеा рд╕ाँрдЪेрджाрд░ рдкрдЯрд░
(Mould board) рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдРрд╕े рд╣рд▓ рднूрдоि рдХो рдЕрдзिрдХ рдЧрд╣рд░ा рдЦोрдж рд╕рдХрддे рдеे рд╕ाँрдЪेрджाрд░
рдкрдЯрд░े рдЙрдкрд░ी рдоृрджा рдХो рд╕рд╣ी рдвंрдЧ рд╕े рдЙрд▓рдЯ-рдкुрд▓рдЯ рд╕рдХрддे рдеे। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рднूрдоि рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдкौрд╖्рдЯिрдХ рддрдд्рдд्рд╡
рдХा рдмेрд╣рддрд░ рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। (ii) рдкрд╢ुрдУं рдХो рд╣рд▓ рдоें рдЬोрддрдиे рдХे рддрд░ीрдХों рдоें рд╕ुрдзाрд░ рд╣ुрдЖ। рдЕрдм рдЬुрдЖ
рдкрд╢ु рдХे рдЧрд▓े (Neck harness) рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдХंрдзे рдкрд░ рдмाँрдзा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рдЗрд╕рд╕े рдкрд╢ुрдУं рдХे рдХाрдо
рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдмрдв़ рдЧрдИ। (iii) рдШोрдб़े рдХे рдЦुрд░ों рдкрд░ рдЕрдм рд▓ोрд╣े рдХी рдиाрд▓ рд▓рдЧाрдИ рдЬाрдиे рд▓рдЧी рдЬिрд╕рд╕े
рдЙрдирдХे рдЦुрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ो рдЧрдП। (iv) рдХृрд╖ि рдХे рд▓िрдП рдкрд╡рди-рдКрд░्рдЬा рдФрд░ рдЬрд▓ рд╢рдХ्рддि рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдмрдв़
рдЧрдпा। (v) рдЕрди्рди рдХो рдкीрд╕рдиे рдФрд░ рдЕंрдЧूрд░ों рдХो рдиिрдЪोрдб़рдиे рдХे рдХाрдо рднी рдЬрд▓рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рд╡ाрдпुрд╢рдХ्рддि рд╕े
рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд░рдЦाрдиों рдоें рдХिрдП рдЬाрдиे рд▓рдЧे। (vi) рднूрдоि рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдХे рддрд░ीрдХे рдоें рднी рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдпा।
рд╕рдмрд╕े рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдеा—рджो рдЦेрддों рд╡ाрд▓ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рддीрди рдЦेрддों рд╡ाрд▓ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдмрджрд▓рдиा।
рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдХृрд╖рдХ рддीрди рд╡рд░्рд╖ों рдоें рджो рд╡рд░्рд╖ рдЕрдкрдиे рдЦेрдд рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд╕рдХрддा рдеा। рдЙрд╕े рдХрд░рдиा
рдпрд╣ рдеा рдХि рд╡рд╣ рдПрдХ рдлрд╕рд▓ рд╢рд░рдж् рдЛрддु рдоें рдЧेрд╣ूँ рдпा рд░ाрдИ рдмो рд╕рдХрддे рдеे рджूрд╕рд░े рдоें рд╡рд╕ंрдд рдЛрддु рдоें рдордЯрд░,
рд╕ेрдо рдФрд░ рдорд╕ूрд░ рдмोрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдеा рддрдеा рдШोрдб़ों рдХे рд▓िрдП рдЬौ рддрдеा рдмाрдЬрд░ा рдЙрдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдеा।
рддीрд╕рд░ा рдЦेрдд рдкрд░рддी рдЕрд░्рдеाрдд् рдЦाрд▓ी рд░рдЦा рдЬाрддा рдеा। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд░्рд╖ рд╡े рддीрдиों рдЦेрддों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдмрджрд▓-рдмрджрд▓
рдХрд░, рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे।
рдкрд░िрдгाрдо рдЕрдерд╡ा рдк्рд░рднाрд╡–(i) рдЗрди рд╕ुрдзाрд░ों рд╕े рднूрдоि рдХे рдк्рд░рддि рдЗрдХाрдИ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХ्рд╖рдорддा рдоें рддेрдЬी
рд╕े рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рднोрдЬрди рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рджुрдЧुрдиी рд╣ो рдЧрдИ।
(ii) рдЖрд╣ाрд░ рдоें рдордЯрд░ рдФрд░ рд╕ेрдо рдХा рдЕрдзिрдХ рдЙрдкрдпोрдЧ рдЕрдзिрдХ рдк्рд░ोрдЯीрди рдХा рд╕्рд░ोрдд рдмрди рдЧрдпा।
(ii) рдкрд╢ुрдУं рдХो рднी рдкौрд╖्рдЯिрдХ рдЪाрд░ा рдоिрд▓рдиे рд▓рдЧा।
(iv) рдХिрд╕ाрди рдЕрдм рдХрдо рднूрдоि рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рднोрдЬрди рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे।
(v) рддेрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рддрдХ рдПрдХ рдХृрд╖рдХ рдХे рдЦेрдд рдХा рдФрд╕рдд рдЖрдХाрд░ рд╕ौ рдПрдХрдб़ рд╕े рдШрдЯрдХрд░
рдмीрд╕ рд╕े рддीрд╕ рдПрдХреЬ рддрдХ рд░рд╣ рдЧрдпा।рдЗрди рдЫोрдЯी рдЬोрддों рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рдХुрд╢рд▓рддा рд╕े рдХृрд╖ि рдХी рдЬा рд╕рдХрддी
рдеी рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рдХрдо рд╢्рд░рдо рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдеी। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕рдордп рдХी рдмрдЪрдд рд╣ुрдИ рдЬिрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ
рдХृрд╖рдХ рдЕрди्рдп рдХाрд░्рдпों рдХे рд▓िрдП рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 7. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдоें рдХृрд╖ि рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХे рдХ्рдпा рдкрд░िрдгाрдо рдиिрдХрд▓ें?
рдЙрдд्рддрд░-рдХृрд╖ि рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрд╕рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рддीрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдЕрд░्рдеाрдд् рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा,
рд╡्рдпाрдкाрд░ рдФрд░ рдирдЧрд░ों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖ। рдпूрд░ोрдк рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдЬो 1000рдИреж рдоें рд▓рдЧрднрдЧ 420 рд▓ाрдЦ рдеी।
рдмрдв़рдХрд░ 1300 рдИ. рдоें 730 рд▓ाрдЦ рд╣ो рдЧрдИ। рдмेрд╣рддрд░ рдЖрд╣ाрд░ рд╕े рдЬीрд╡рди-рдЕрд╡рдзि рд▓ंрдмी рд╣ो рдЧрдИ। рддेрд░рд╣рд╡ीं
рд╢рддाрдм्рджी рддрдХ рдПрдХ рдФрд╕рдд рдпूрд░ोрдкीрдп рдЖрдард╡ीं рд╕рджी рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рджрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдЕрдзिрдХ рдЬी рд╕рдХрддा рдеा। рдкुрд░ूрд╖ों
рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рддрдеा рдмाрд▓िрдХाрдУं рдХी рдЬीрд╡рди-рдЕрд╡рдзि рдЫोрдЯी рд╣ोрддी рдеी। рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдеा
рдХि рдЙрди्рд╣ें рдкुрд░ुрд╖ों рдЬैрд╕ा рдмेрд╣рддрд░ рднोрдЬрди рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкाрддा рдеा।
рд░ोрдорди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкрддрди рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЙрд╕рдХे рдирдЧрд░ рд╡ीрд░ाрди рд╣ो рдЧрдП рдеे। рдкрд░рди्рддु рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी
рд╕े рдирдЧрд░ рдлिрд░ рд╕े рдмрдв़рдиे рд▓рдЧे। рдЬिрди рдХृрд╖рдХों рдХे рдкाрд╕ рдЕрдкрдиी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЦाрдж्рдпाрди्рди рд╣ोрддा
рдеा, рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рдРрд╕े рд╕्рдеाрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ुрдИ рдЬрд╣ाँ рд╡े рдЕрдкрдиा рдмिрдХ्рд░ी рдХेंрдж्рд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рд╕рдХें
рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдЙрдкрдХрд░рдг рдФрд░ рдХрдкрдб़े рдЦрд░ीрдж рд╕рдХें। рдЗрд╕ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдиे рдоिрдпाрджी рд╣ाрдЯ-рдоेрд▓ों рдХो рдмрдв़ाрд╡ा
рджिрдпा। рдЗрд╕рд╕े рдЫोрдЯे рд╡िрдкрдгрди рдХेंрдж्рд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рднी рд╣ुрдЖ। рдпे рдХेंрдж्рд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े рдирдЧрд░ों рдХा рд░ूрдк рдзाрд░рдг
рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЗрди рдирдЧрд░ों рдХे рд▓рдХ्рд╖рдг рдеे- рдПрдХ рдирдЧрд░ рдЪौрдХ, рдЪрд░्рдЪ, рд╕рдб़рдХ, рдШрд░ рдФрд░ рджुрдХाрдиें। рдПрдХ рдХाрд░्рдпाрд▓рдп
рднी рд╣ोрддा рдеा рдЬрд╣ाँ рдирдЧрд░ рдкрд░ рд╢ाрд╕рди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рдЖрдкрд╕ рдоें рдоिрд▓рддे рдеे। рдЕрди्рдп рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдирдЧрд░ों
рдХा рд╡िрдХाрд╕;- рд╡िрд╢ाрд▓ рджुрд░्рдЧों, рдмिрд╢рдкों рдХी рдЬाрдЧीрд░ों рддрдеा рдмрдб़े-рдмрдб़े рдЪрд░्рдЪा рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा।
рдирдЧрд░ों рдоें рд▓ोрдЧ рдЙрди рд▓ॉों рдХो рдЬिрдирдХी рднूрдоि рдкрд░ рдирдЧрд░ рдмрд╕े рдеे, рд╕ेрд╡ा рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдХрд░ рджेрдиे
рд▓рдЧे । рдирдЧрд░ों рдиे рдХृрд╖рдХ рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдХे рдпुрд╡ा рд▓ोрдЧों рдХे рд▓िрдП рд╡ैрддрдиिрдХ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рддрдеा рд▓ॉрд░्рдб рдХे рдиिрдпंрдд्рд░рдг
рд╕े рдоुрдХ्рддि рджिрд▓ाрдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдоें рднी рд╡ृрдж्рдзि рдХी।
– рдк्рд░рд╢्рди 8. рдпूрд░ोрдк рдоें рдЪौрджрд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХा рд╕ंрдХрдЯ рдХ्рдпा рдеा ? рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдХौрди-рдХौрди рд╕े
рдХाрд░рдХ рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдеे? рдЗрд╕ рд╕ंрдХрдЯ рдХे рдХ्рдпा рдкрд░िрдгाрдо рдиिрдХрд▓े?
рдЙрдд्рддрд░-рдЪौрджрд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЖрд░ंрдн рдоें рдпूрд░ोрдк рдХा рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╕्рддाрд░ рдзीрдоा рдкрдб़ा рдЧрдпा। рдЗрд╕
рд╕ंрдХрдЯ рдХे рд▓िрдП рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдХ рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдеे-
(i) рдоौрд╕рдо рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рддेрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЕंрдд рддрдХ рдЙрдд्рддрд░ी рдпूрд░ोрдк рдоें рдкिрдЫрд▓े рддीрди рд╕ौ рд╡рд░्рд╖ों
рдХी рддेрдЬ рдЧ्рд░ीрд╖्рдо рдЛрддु рдХा рд╕्рдеाрди рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдаंрдбी рдЧ्рд░ीрд╖्рдо рдЛрддु рдиे рд▓े рд▓िрдпा। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдлрд╕рд▓ рдЙрдЧाрдиे
рд╡ाрд▓े рдоौрд╕рдо рдЫोрдЯे рд╣ो рдЧрдП। рдКँрдЪी рднूрдоि рдкрд░ рддो рдлрд╕рд▓ рдЙрдЧाрдиा рдФрд░ рднी рдХрдаिрди рд╣ो рдЧрдпा। рддूрдлाрдиों рдФрд░
рд╕ाрдЧрд░ीрдп рдмाрдв़ों рдиे рдЕрдиेрдХ рдХृрд╖ि рдлाрд░्рдоों рдХो рдирд╖्рдЯ рдХрд░ рджिрдпा। рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдХрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा
рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдЖрдп рдХрдо рд╣ो рдЧрдИ।
(ii) рдЧрд╣рди рдЬुрддाрдИ рдФрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╡ृрдж्рдзि-рддेрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХी рдЕрдиुрдХूрд▓
рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдиे рдЕрдиेрдХ рдЬंрдЧрд▓ों рддрдеा рдЪрд░ाрдЧाрд╣ों рдХो рдХृрд╖ि рднूрдоि рдоें рдмрджрд▓ рджिрдпा рдеा। рдкрд░ंрддु рдЧрд╣рди рдЬुрддाрдИ рдиे
рддीрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдлрд╕рд▓-рдЪрдХ्рд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднूрдоि рдХो рдХрдордЬोрд░ рдмрдиा рджिрдпा। рдРрд╕ा рдЙрдЪिрдд рднू-рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг
рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЪрд░ाрдЧाрд╣ों рдХी рдХрдоी рд╣ो рдЧрдИ рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдкрд╢ुрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдХрдоी рдЖ
рдЧрдИ। рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ृрдж्рдзि рдЗрддрдиी рддेрдЬी рд╕े рд╣ुрдИ рдХि рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╕ंрд╕ाрдзрди рдХрдо рдкрдб़ рдЧрдП рдФрд░ рдЕрдХाрд▓ рдкрдб़рдиे рд▓рдЧे।
1315 рдИ. рдФрд░ 1317 рдИ. рдХे рдмीрдЪ рдпूрд░ोрдк рдоें рдХрдИ рднрдпंрдХрд░ рдЕрдХाрд▓ рдкрдб़े। рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् 1320 рдИ. рдХे
рджрд╢рдХ рдоें рдЕрдирдЧिрдирдд рдкрд╢ु рдоौрдд рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ो рдЧрдП।
(iii) рдЪाँрджी рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рдоें рдХрдоी-рдСрд╕्рдЯ्рд░िрдпा рдФрд░ рд╕рд░्рдмिрдпा рдХी рдЪाँрджी рдХी рдЦाрдиों рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди
рдоें рдХрдоी рдЖ рдЧрдИ рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдзाрддु-рдоुрдж्рд░ा рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрд╕рд╕े рд╡्рдпाрдкाрд░ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдЖ। рдЕрддः
рд╕рд░рдХाрд░ी рдоुрдж्рд░ा рдоें рдЪाँрджी рдХी рд╢ुрдж्рдзрддा рдШрдЯाрдиी рдкрдб़ी। рдЕрдм рдоुрдж्рд░ा рдоें рд╕рд╕्рддी рдзाрддुрдУं рдХा рдоिрд╢्рд░рдг рдХिрдпा рдЬाрдиे
рд▓рдЧा।
(iv) рдорд╣ाрдоाрд░िрдпाँ-рдмाрд░рд╣рд╡ीं рддрдеा рддेрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк
рджुрд░ рджेрд╢ों рдоें рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдкोрдд рдпूрд░ोрдкीрдп рддрдЯों рдкрд░ рдЖрдиे рд▓рдЧे। рдкोрддों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдмрдб़ी рд╕ंрдЦ्рдпा
рдоें рдЪूрд╣े рдпूрд░ोрдк рдоें рдЖ рдкрд╣ुँрдЪे। рдпे рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рдм्рдпूрдмोрдиिрдХ рдк्рд▓ेрдЧ рдЬैрд╕ी рдорд╣ाрдоाрд░ी рдХा рд╕ंрдХ्рд░рдордг рд▓ाрдП। рдЕрдд:
1347 рдИ. рд╕े 1350 рдИ. рдХे рдмीрдЪ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдпूрд░ोрдк рдорд╣ाрдоाрд░ी рд╕े рдмुрд░ी рддрд░рд╣ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдЖ। рдЖрдзुрдиिрдХ
рдЖрдХрд▓рди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдпूрд░ोрдк рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рд▓рдЧрднрдЧ 20% рднाрдЧ рдорд╣ाрдоाрд░ी рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ो рдЧрдпा।
рдХुрдЫ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рддो рдорд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╡рд╣ाँ рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा 40% рдеी।
рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХेंрдж्рд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдирдЧрд░ों рдкрд░ рдорд╣ाрдоाрд░ी рдХा рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा। рдордаों рддрдеा
рдХाрдирд╡ेंрдЯों рдоें рдЬрдм рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд▓ेрдЧ рдХी рдЪрдкेрдЯ рдоें рдЖ рдЬाрддा рдеा рддो рд╡рд╣ाँ рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╕рднी рд▓ोрдЧ рдЙрд╕рдХी
рдЪрдкेрдЯ рдоें рдЖ рдЬाрддे рдеे। рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрдб़ी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд▓ोрдЧ рдоौрдд рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ो рдЬाрддे рдеे। рдк्рд▓ेрдЧ рдХा
рдпुрд╡ाрдУं рддрдеा рдмुрдЬुрд░्рдЧों рдкрд░ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़рддा рдеा। 1350 рдИ рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् 1360 рдИ. рдФрд░ 1370
рдИ. рдоें рднी рдк्рд▓ेрдЧ рдХी рдЫोрдЯी-рдЫोрдЯी рдЕрдиेрдХ рдШрдЯрдиाрдПँ рд╣ुрдИ । рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдпूрд░ोрдк рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा 730 рд▓ाрдЦ
рд╕े рдШрдЯрдХрд░ 1400 рдИ. рдоें 450 рд▓ाрдЦ рд░рд╣ рдЧрдИ।
рдкрд░िрдгाрдо–(i) рдЗрд╕ рд╡िрдиाрд╢рд▓ीрд▓ा рдХे рд╕ाрде рдЖрд░्рдеिрдХ рдоंрджी рдХे рдЬुрдб़рдиे рд╕े рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ
рд╡िрд╕्рдеाрдкрди рд╣ुрдЖ।
(ii) рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдХрдоी рдХे рдХाрд░рдг рдордЬрджूрд░ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рднाрд░ी рдХрдоी рдЖрдИ। рдЕрдд: рдХृрд╖ि рдФрд░
рдЙрдд्рдкाрджрди рдХे рдмीрдЪ рдЧंрднीрд░ рдЕрд╕ंрддुрд▓рди рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рдЧрдпा।
(ii) рдЦрд░ीрджрджाрд░ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдХрдоी рдЖрдиे рд╕े рдХृрд╖ि рдЙрдд्рдкाрджрди рдХे рдоूрд▓्рдп рдПрдХाрдПрдХ рдЧिрд░ рдЧрдП।
(iv) рдк्рд▓ेрдЧ рдХे рдмाрдж рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рдордЬрджूрд░ों; рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдХृрд╖ि рдордЬрджूрд░ों рдХी рдоाँрдЧ рдмрдв़ рдЧрдИ рдЬिрд╕рд╕े
рдордЬрджूрд░ी рдХी рджрд░ों рдоें 250 рдк्рд░рддिрд╢рдд рддрдХ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ो рдЧрдИ। рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдеा рдХि рдмрдЪा рд╣ुрдЖ рд╢्рд░рдоिрдХ
рдмрд▓ рдЕрдм рдЕрдкрдиी рдкुрд░ाрдиी рджрд░ों рд╕े рджुрдЧुрдиी рдордЬрджूрд░ी рдХी рдоाँрдЧ рдХрд░рдиे рд▓рдЧा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 9. рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдоें рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ाрдЬ्рдпों (рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд░ाрдЬ्рдпों) рдХा рдЙрджрдп рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░
рд╣ुрдЖ ? рдХ्рдпा рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕рдХा рд╡िрд░ोрдз рд╣ुрдЖ ?
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдпूрд░ोрдк рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рднी
рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдП। рдкंрдж्рд░рд╣рд╡ीं рдФрд░ рд╕ोрд▓рд╣рд╡ीं рд╕рджिрдпों рдоें рдпूрд░ोрдкीрдп рд╢ाрд╕рдХों рдиे рдЕрдкрдиी рд╕ैрдиिрдХ рддрдеा рд╡िрдд्рддीрдп
рд╢рдХ्рддि рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХी। рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рдирдП рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ाрдЬ्рдп рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдЖрд░्рдеिрдХ
рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХे рд╕рдоाрди рд╣ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдеे। рдл्рд░ांрд╕ рдоें рд▓ुрдИ рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ें, рдСрд╕्рдЯ्рд░िрдпा рдоें рдоैрдХ्рд╕рдоिрд▓рди, рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें
рд╣ेрдирд░ी рд╕рдк्рддрдо рдФрд░ рд╕्рдкेрди рдоें рдИрд╕ाрдмेрд▓ा рдФрд░ рдлрд░्рдЬीрдиेंрдб рдиिрд░ंрдХुрд╢ рд╢ाрд╕рдХ рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рдеाрдпी
рд╕ेрдиाрдУं рддрдеा рд╕्рдеाрдпी рдиौрдХрд░рд╢ाрд╣ी рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рддрдеा рдХрд░ рдк्рд░рдгाрд▓ी рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी। рд╕्рдкेрди рддрдеा рдкुрд░्рддрдЧाрд▓
рдиे рд╕рдоुрдж्рд░ рдкाрд░ рдпूрд░ोрдк рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдоें рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ।
рд╕рд╣ाрдпрдХ рддрдд्рдд्рд╡-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рдЙрджрдп рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рддрдд्рдд्рд╡ों рдиे рд╕рд╣ाрдпрддा рдкрд╣ुँрдЪाрдИ-
(i) рдЗрди рд░ाрдЬрддंрдд्рд░ों рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХा рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░рдг рдмाрд░рд╣рд╡ीं рдФрд░ рддेрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рдж
рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдеा। рдЬाрдЧीрд░рджाрд░ी(Vassalage) рдФрд░ рд╕ाрдоंрддाрд╢ाрд╣ी (lordship)
рд╡ाрд▓ी рд╕ाрдоंрдд рдк्рд░рдеा рдХे рд╡िрд▓рдп рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдзीрдоी рдЧрддि рдиे рдЗрди рд╢ाрд╕рдХों рдХो рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी
рдмрдиाрдпा рдФрд░ рдЬрдирд╕ाрдзाрд░рдг рдкрд░ рдЕрдкрдиा рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдмрдв़ाрдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा। рдирдП рд╢ाрд╕рдХों рдиे рд╕ाрдоंрддों
рд╕े рдЕрдкрдиी рд╕ेрдиा рдХे рд▓िрдП рдХрд░ рд▓ेрдиा рдмंрдж рдХрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмंрджूрдХों рдФрд░ рдмреЬी рддोрдкों
рд╕े рд╕ुрд╕рдЬ्рдЬिрдд рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╕ेрдиा рддैрдпाрд░ рдХी рдЬो рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдЙрдирдХे рдЕрдзीрди рдеी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрдЬा рдЗрддрдиे
рд╢рдХ्рд╢िाрд▓ी рд╣ो рдЧрдП рдХि рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдЙрдирдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рдирд╣ीं рдЬुрдЯा рдкाрддा рдеा।
(ii) рдХрд░ों рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╕े рд╢ाрд╕рдХों рдХो рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдЗрд╕рд╕े рдЙрди्рд╣ें рдкрд╣рд▓े рд╕े
рдмрдб़ी рд╕ेрдиाрдПँ рд░рдЦрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓ी। рд╕ेрдиाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХी
рд░рдХ्рд╖ा рдХी рдФрд░ рдЙрдирдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा। рд╕ेрдиा рдХे рдмрд▓ рдкрд░ рдЙрдирдХे рд▓िрдП рд░ाрдЬрд╕рдд्рддा рдХे рдк्рд░рддि рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े
рдЖंрддрд░िрдХ рдк्рд░рддिрд░ोрдзों рдХो рджрдмाрдиा рднी рд╕рд░рд▓ рд╣ो рдЧрдпा।
рд╡िрд░ोрдз-рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рдпрд╣ рдирд╣ीं рдеा рдХि рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдиे рдХेंрди्рдж्рд░ीрдп рд╕рдд्рддा рдХा рд╡िрд░ोрдз рдирд╣ीं рдХिрдпा।
рдЕрдм рдХрд░ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдкрд░ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рд╣рдП। рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рдЗрд╕ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХा 1497 рдИ., 1536 рдИ.,1547
рдИ.,1549 рдИ. рдФрд░ 1553 рдИ. рдоें рджрдорди рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा। рдл्рд░ांрд╕ рдоे рд▓рдИ XI (1461-83 рдИ.) рдХो рдЗрдпूрдХों
рддрдеा рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдПрдХ рд▓ंрдмा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рдиा рдкрдб़ा। рдЫोрдЯे рд╕рд░рджाрд░ों рдФрд░ рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╕्рдеाрдиीрдп
рд╕рднाрдУं рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдиे рднी рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддि рдХे рдЬрдмрд░рджрд╕्рддी рд╣рдб़рдкे рдЬाрдиे рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा। рд╕ोрд▓рд╣рд╡ीं
рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдл्рд░ांрд╕ рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े ‘рдзрд░्рдо рдпुрдж्рдз’ рдХुрдЫ рд╕ीрдоा рддрдХ рд╢ाрд╣ी рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдФрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा
рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 10. рдпूрд░ोрдк рдХे рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддि рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП
рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдиे рдХ्рдпा рдиीрддि рдЕрдкрдиाрдИ ? рдХ्рдпा рд╡े рдЗрд╕рдоें рд╕рдлрд▓ рд░рд╣े ?
рдЙрдд्рддрд░-рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдиे рдЕрдкрдиे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЪाрд▓ рдЪрд▓ी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे
рдирдИ рд╢ाрд╕рди-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╡िрд░ोрдзी рд╣ोрдиे рдХी рдмрдЬाрдп рд░ाрдЬрднрдХ्рдд рд╣ोрдиे рдХा рджिрдЦाрд╡ा рдХिрдпा। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг
рдиिрд░ंрдХुрд╢рддा рдХो рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХा рд╕ुрдзрд░ा рд╣ुрдЖ рд░ूрдк рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।
рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд▓ॉрд░्рдб, рдЬो рд╕ाрдоंрддी рдк्рд░рдеा рдоें рд╢ाрд╕рдХ рдеे, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдкрд░ рдЕрднी рднी рдЫाрдП
рд╣ुрдП рдеे। рдЙрди्рд╣ें рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕ेрд╡ाрдУं рдоें рд╕्рдеाрдпी рд╕्рдеाрди рджिрдП рдЧрдП рдеे। рдлिрд░ рднी рдирдпी рд╢ाрд╕рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрдИ
рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддрд░ीрдХों рд╕े рд╕ाрдоंрддी рдк्рд░рдеा рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдеी। рд╢ाрд╕рдХ рдЕрдм рдЙрд╕ рдкिрд░ाрдоिрдб рдХे рд╢िрдЦрд░ рдкрд░ рдирд╣ीं
рдеा рдЬрд╣ाँ рд░ाрдЬрднрдХ्рддि рдЖрдкрд╕ी рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рдЖрдкрд╕ी рдиिрд░्рднрд░рддा рдкрд░ рдЯिрдХी рдеी। рдЕрдм рд╡рд╣ рдПрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ
рджрд░рдмाрд░ी рд╕рдоाрдЬ рддंрдд्рд░ рдХा рдХेंрдж्рд░-рдмिंрджु рдеा। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрдпाрдпिрдпों рдХो рдЖрд╢्рд░рдп рднी рджेрддा рдеा। рд╕рднी рд░ाрдЬрддंрдд्рд░
рдЪाрд╣े рд╡े рдХрдордЬोрд░ рдеे рдпा рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╕рдд्рддा рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рд╕рд╣рдпोрдЧ рдЪाрд╣рддे рдеे। рд░ाрдЬा
рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпा рдЧрдпा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдЕрдерд╡ा рдЖрд╢्рд░рдп рдЗрд╕ рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХो рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕ाрдзрди рдеा। рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг
рдзрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рджिрдпा рдпा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдеा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдзрди, рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдФрд░ рд╕ाрд╣ूрдХाрд░ों
рдЬैрд╕े рдЧैрд░-рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧों рдХे рд▓िрдП рджрд░рдмाрд░ рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдкाрдиे рдХा, рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдоाрдз्рдпрдо рдмрди рдЧрдпा। рд╡े
рд░ाрдЬाрдУं рдХो рдзрди рдЙрдзाрд░ рджेрддे рдеे рдЬो рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╕ैрдиिрдХों рдХो рд╡ेрддрди рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕
рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЧैрд░ рд╕ाрдоंрддी рддрдд्рдд्рд╡ों рдХो рднी рд╕्рдеाрди рдоिрд▓ рдЧрдпा।
1614 рдИ. рдоें рд╢ाрд╕рдХ рд▓ुрдИ XIII рдХे рд╢ाрд╕рдирдХाрд▓ рдоें рдл्рд░ांрд╕ рдХी рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрдд्рд░ी рд╕рднा, рдПрд╕्рдЯेрдЯ्рд╕
рдЬрдирд░рд▓ рдХा рдПрдХ рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдХे рддीрди рд╕рджрди рдеे рдЬो рд╕рдоाрдЬ рдХे рддीрди рд╡рд░्рдЧों рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡
рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् 1789 рдИ. рддрдХ рдЗрд╕े рдлिрд░ рдирд╣ीं рдмुрд▓ाрдпा рдЧрдпा рдХ्рдпोंрдХि рд░ाрдЬा рддीрди рд╡рд░्рдЧों рдХे рд╕ाрде
рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддि рдирд╣ीं рдмाँрдЯрдиा рдЪाрд╣рддे рдеे।
рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें рдиॉрд░рдорди рд╡िрдЬрдп рд╕े рднी рдкрд╣рд▓े рдПंрдЧ्рд▓ो рд╕ैрдХ्рд╕рди рд▓ोрдЧों рдХी рдПрдХ рдорд╣ाрди् рдкрд░िрд╖рдж् рд╣ोрддी рдеी।
рдХोрдИ рднी рдХрд░ рд▓рдЧाрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рд░ाрдЬा рдХो рдЗрд╕ рдкрд░िрд╖рдж् рдХी рд╕рд▓ाрд╣ рд▓ेрдиी рдкрдб़рддी рдеी। рдЗрд╕рдиे рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░
рджो рд╕рджрдиों рд╡ाрд▓ी рдкाрд░्рд▓िрдпाрдоेंрдЯ рдХा рд░ूрдк рдзाрд░рдг рдХрд░ рд▓िрдпा। рдпे рд╕рджрди рдеे- рд╣ाрдКрд╕ рдСрдл рд▓ॉрд░्рдб्рд╕ рддрдеा
рд╣ाрдКрд╕ рдСрдл рдХाрдорди्рд╕। рд╣ाрдКрд╕ рдСрдл рд▓ॉрд░्рдб्рд╕ рдХे рд╕рджрд╕्рдп рд▓ॉрд░्рдб рддрдеा рдкाрджрд░ी рдеे। рд╣ाрдКрд╕ рдСрдл рдХाрдорди्рд╕
рдирдЧрд░ों рдПрд╡ं рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддा рдеा। рд░ाрдЬा рдЪाрд░्рд▓्рд╕ рдк्рд░рдердо (1629-40 рдИ.) рдиे
рдкाрд░्рд▓िрдпाрдоेंрдЯ рдХो рдмिрдиा рдмुрд▓ाрдП рдЧ्рдпाрд░рд╣ рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рд╢ाрд╕рди рдХिрдпा। рдПрдХ рдмाрд░ рдзрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкрдб़рдиे
рдкрд░ рд╣ी рдЙрд╕рдиे рдкाрд░्рд▓िрдпाрдоेंрдЯ рдХो рдмुрд▓ाрдиे рдХा рдиिрд░्рдгрдп рд▓िрдпा। рдкрд░ंрддु рдкाрд░्рд▓िрдпाрдоेंрдЯ рдХे рдПрдХ рднाрдЧ рдиे рдЙрд╕рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз
рдпुрдж्рдз рдЫेрдб़ рджिрдпा। рдмाрдж рдоें рдЙрд╕े рдк्рд░ाрдгрджंрдб рджेрдХрд░ рдЧрдгрддंрдд्рд░ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░ рджी рдЧрдИ। рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рднी
рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рддрдХ рдирд╣ीं рдЪрд▓ рдкाрдИ рдФрд░ рд░ाрдЬрддंрдд्рд░ рдХी рдкुрдиः рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ। рдпрд╣ рдиिрд░्рдгрдп рд╣ुрдЖ рдХि рдЕрдм
рдкाрд░्рд▓िрдпाрдоेंрдЯ рдиिрдпрдоिрдд рд░ूрдк рд╕े рдмुрд▓ाрдИ рдЬाрдПрдЧी। рдЗрд╕рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ाрдЬ्рдпों
рдоें рднी рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддि рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा।
рдк्рд░рд╢्рди 11. рдпूрд░ोрдк рдоें рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдирдЧрд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрди рдХाрд░рдгों рд╕े рд╣ुрдЖ?
рдЙрдд्рддрд░-рдпूрд░ोрдк рдоें рдордз्рдп рд╡рд░्рдЧ рдХे рдЬрди्рдо рдХे рд╕ाрде рджो рдмाрддें рдШрдЯिрдд рд╣ुрдИ। рдПрдХ рддो рдмрдб़े рдирдЧрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡
рдоें рдЖрдП рдФрд░ рджूрд╕рд░े рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рдвाँрдЪे рдХी рдиींрд╡ рд╣िрд▓ рдЧрдИ । рдирдЧрд░ों рдХे рдЙрдд्рдеाрди рд╕े рдоेрдирд░ рдоें рдмрд╕рдиे рд╡ाрд▓े
рд▓ोрдЧों рдиे рдирдЧрд░ों рдоें рд░рд╣рдиा рдЖрд░ंрдн рдХрд░ рджिрдпा। рдирдЧрд░ рдоें рдЙрдж्рдпोрдЧ рдеे, рдзрди рдеा рддрдеा рдРрд╢्рд╡рд░्рдп рднрд░ा рдЬीрд╡рди
рдеा। рдПрдХ рдРрд╕ा рд╕рдордп рдЖрдпा рдЬрдм рд╕्рд╡рдпं рд╕ाрдоंрдд рднी рдЬा рдХрд░ рдЗрди рдирдЧрд░ों рдоें рд░рд╣рдиे рд▓рдЧे।
рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдЗрди рдирдЧрд░ों рдХे рдЗрд░्рдж-рдЧिрд░्рдж рдкрдд्рдерд░ рдХी рдЪाрд░рджीрд╡ाрд░ी рд╣ोрддी рдеी। рдЪाрд░рджीрд╡ाрд░ी рдХे рдмाрд╣рд░
рдЦाрдИ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдКрдкрд░ рдмрдб़े-рдмрдб़े рдмुрд░्рдЬ рд╣ोрддे рдеे। рдирдЧрд░ рдоें рдПрдХ рдмрдб़ा рдмाрдЬाрд░ рдФрд░ рдХुрдЫ рддंрдЧ рдЧрд▓िрдпाँ
рд╣ोрддी рдеीं। рдЗрди рдирдЧрд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-
(i) рд╕ाрдоंрддों рдХा рдЖрд╢्рд░рдп-рдирдЧрд░ों рдХा рдЖрд░ंрдн рдордз्рдп рд╡рд░्рдЧ рдХे рдЙрджрдп рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ुрдЖ। рдордз्рдп
рд╡рд░्рдЧ рдХा рдЙрджрдп 11рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЕंрдд рдоें рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдХा рдЖрд░ंрдн рд╢िрд▓्рдкрдХाрд░ों рд╕े рд╣ुрдЖ। рд╢िрд▓्рдкрдХाрд░ рдЕрдкрдиे
рдЙрдж्рдпोрдЧ рд╡рд╣ीं рдЙрди्рдирдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे, рдЬрд╣ाँ рдЙрди्рд╣ें рд░рдХ्рд╖ा рдХी рдЖрд╢ा рдеी। рдРрд╕े рд╕्рдеाрди рд╕ाрдоंрддों рдХी рдЧрдв़िрдпाँ
рдеीं। рдЖрд░ंрдн рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЧрдв़िрдпों рдХे рд╕рдоीрдк рдЖрд╢्рд░рдп рд▓िрдпा। рд╡े рд╕ाрдоंрдд рд╕े рд░рдХ्рд╖ा рдХी рдЖрд╢ा рдХрд░рддे рдеे।
рд╡े рдЙрд╕рдХो рд░рдХ्рд╖рдХ рдоाрдирддे рдеे рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдкूрд░्рдг рдЖрджрд░ рдХрд░рддे рдеे। рдЧрдв़ी рдХे рд╕рдоीрдк рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ी рдмрд╕्рддिрдпां
11рд╡ीं рддрдеा 12рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд╡िрд╕्рддृрдд рд░ूрдк рдзाрд░рдг рдХрд░рдиे рд▓рдЧीं। рдЕंрддрдд: рдпे рдирдЧрд░ рдмрди рдЧрдП।
(ii) рдзрд░्рдордпुрдж्рдз-рдзрд░्рдордпुрдж्рдз рдиे рднी рдирдЧрд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ। рдпे рдзрд░्рдо рдпुрдж्рдз
рдИрд╕ाрдИрдпों рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдмीрдЪ рд╣ुрдП। рд╡े рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЕंрдд рд╕े рд▓ेрдХрд░ рддेрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे
рдЕंрдд рддрдХ рдЪрд▓рддे рд░рд╣े। рдЗрди рдпुрдж्рдзों рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдпूрд░ोрдк рдФрд░ рдПрд╢िрдпा рдХे рджेрд╢ों рдХा рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХрдИ рдЧुрдиा
рдмрдв़ рдЧрдпा। рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕े рдирдЧрд░ों рдоें рд╕्рдеिрдд рдоंрдбिрдпों рдХी рд░ौрдирдХ рдмрдв़ी। рд▓ोрдЧों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдмрдв़рдиे рдЬिрд╕рдХे
рдХाрд░рдг рдирдЧрд░ों рдХा рдЖрдХाрд░ рдмрдв़ा। рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдирдЧрд░ рдЫोрдб़ рдХрд░ рджूрд░ рдЬा рдХрд░ рдмрд╕рдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдирд╡ीрди
рдирдЧрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдП।
(iii) рд╕िрдХ्рдХे рдХी рд╡ृрдж्рдзि-рд╕िрдХ्рдХे рдХी рд╡ृрдж्рдзि рдХे рдХाрд░рдг рдирдЧрд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдЬрдм
рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХी рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдоांрдЧ рдмрдв़ी рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╡рд╕्рддुрдПँ рдмрдиाрдиी рдЖрд░ंрдн рдХрд░ рджी।
рдоाрд▓ рд╡िрджेрд╢ों рдоें рднी рднेрдЬा рдЬाрддा рдеा। рд╡िрджेрд╢ी рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рд╕े рд╕ोрдиा-рдЪाँрджी рдоें рдоूрд▓्рдп рд▓िрдпा рдЬाрддा рдеा।
рдЗрд╕рд╕े рдоुрдж्рд░ा рдпा рд╕िрдХ्рдХों рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ। рдЖंрддрд░िрдХ рдоंрдбिрдпों рдоें рд╡्рдпाрдкाрд░ рдЖрд░ंрдн рдоें, рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди
рд╕े рд╣ोрддा рд░рд╣ा, рдкрд░ंрддु рдзीрд░े-рдзीрд░े рдпрд╣ाँ рднी рд╕िрдХ्рдХों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоुрдж्рд░ा рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░
рдиे рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рд╡ृрдж्рдзि рдоें рдмрдб़ा рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा рдФрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХे рдХाрд░рдг рдиंрдЧрд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।
– (iv) рдирдЧрд░ों рдХा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЬीрд╡рди рд╕рдордп рдмीрддрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдирдЧрд░ рд╕ाрдоंрддों рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ो
рдЧрдпे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рд╕े рдзрди рд▓ेрдХрд░ рдирдЧрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХो рд╕ौंрдк рджिрдпे। рдЗрди рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдиे рдЧिрд▓्рдб рдк्рд░рдгाрд▓ी
рдж्рд╡ाрд░ा рдирдЧрд░ों рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рдирдпा рд░ूрдк рджिрдпा।
рдирдЧрд░ों рдХे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЬीрд╡рди рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдкрд░ рднी рдкрдб़ा।рд╕ाрдоंрддों
рдХे рджाрд╕ рдФрд░ рдХाрдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдкрд░ рдЗрд╕рдХा рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा। рдЙрдирдоें рд╕े рдХрдИ рд▓ोрдЧ рд╕ाрдоंрддों рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों
рд╕े рддंрдЧ рдЖрдХрд░ рд╕рдоीрдк рдХे рдирдЧрд░ों рдоें рд╢рд░рдг рд▓ेрдиे рд▓рдЧे। рдирдЧрд░ рдоें рдХुрдЫ рд╕рдордп рд░рд╣рдиे рдХे рдмाрдж рд╡े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░
рд╕рдордЭे рдЬाрддे рдеे। рд╕рдордпाрдиुрд╕ाрд░ рд╕ाрдоंрддों рдиे рднी рдЕрдкрдиी рдЧрдв़िрдпाँ рдЦाрд▓ी рдХрд░ рджी рддрдеा рдиाрдЧрд░िрдХ рдЬीрд╡рди рдХे
рд╕ुрдЦ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдирдЧрд░ों рдоें рдЖрдХрд░ рд░рд╣рдиे рд▓рдЧे।
(v) рдирдЧрд░ों рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡-рддेрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдирдЧрд░ों рдХी рд╢рдХ्рддि рдмрд╣ुрдд рдмрдв़ рдЧрдИ । рд╕рдо्рд░ाрдЯों
рдХो рдЗрдирдХे рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдпों рдХो рд╡िрдзाрдирдоंрдбрд▓ों рдоें рд▓ेрдиा рдкрдб़ा। рдЗрд╕рд╕े рдирдЧрд░ों рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдмрдв़ा рдФрд░ рдЙрдирдХे
рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдпोрдЧрджाрди рдоिрд▓ा। рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдирдЧрд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЙрди्рдирддि рдХे рдж्рд╡ाрд░ рдЦोрд▓
рджिрдпे рдЗрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд╕ाрдоंрдд-рдк्рд░рдзाрди рд╕рдоाрдЬ рдХी рдиींрд╡ рд╣िрд▓ рдЧрдИ। рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХो рдмрд▓ рдоिрд▓ा рддрдеा
рд╡्рдпाрдкाрд░ рдФрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ुрдП। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдкूрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╣ी рд░ूрдк рдмрджрд▓ рдЧрдпा।

Previous Post Next Post