NCERT कक्षा 6 संस्कृत अध्याय 1 परिचयः
शब्द परिचयः 1
अभ्यासः
प्रश्न 1.
(क) उच्चारणं कुरुत्।
(उच्चारण करें)
(ख) चित्राणि दृष्ट्वा पदानि उच्चारयत्।
(चित्रों को देखें साख का उच्चारण करें। चित्र में पृष्ठ 4 पर देखें।)
प्रश्न 2.
(क) वर्णसंयोजनेन पदं लेखन
(वर्णसंयोजनेन पदं लेखन)
उत्तर:
(ख) पदानां वर्णविच्छेदं प्रदर्शयत्
। मीराः = …………… बालकः = …………. उत्तर:
प्रश्न 3.
उदाहरण दृष्ट्वा
रिक्तस्थानानि
पूरयत्
प्रश्न 4.
चित्राणि दृष्ट्वा संस्कृतपदानि लिखत- (चित्रों को देखकर संस्कृत लिखें - चित्रों को देखें और संस्कृत शब्द लिखें।)
उत्तर:
गजः
काकः
चन्द्रः
तालः
ऋक्षः
बिदालः।
प्रश्न 5.
चित्रं दृष्टवा उत्तरं लिखिए- (चित्र देखकर उत्तर लिखिए- चित्रों को देखिए और उत्तर लिखिए।)
उत्तर:
अश्वौ धावतः।
कुक्कुराः बुक्कन्ति।
विद्यार्थीउ पत्त:।
किसानः बुक्कन्ति।
गजौ चलतः।
प्रश्न 6.
पदानिसंजयः वाक्यानि रचयत्
(पदों कोमोजय वाक्य-रचना करें)
(i) गजाः - नृत्यन्ति
(ii) सिंहौ - गायति
(iii) गायकः - पत्तः
(iv) बालको - चलन्ति
(v) मधुराः - गर्जतः
उत्तर:
(i) गजाः - चलन्ति।
(ii) सिंहौ - गर्जतः।
(iii) गायकः – गायति।
(iv) आयुधौ – पतः।
(v)मुराः - नृत्यन्ति।
प्रश्न 7.
मंजुषाः पदं चित्वा
रिक्तस्थानानि पूरयत् (मंजूषा से पद को चयनकर रिक्तस्थानों की नियुक्ति करें)
नृत्यन्ति गर्जतः धावति चलतः फलन्ति खादति
(क)मुराः …………………….।
(ख) गज़ौ …………………………।
(घ) वृक्षाः …………
(घ) सिंहौ …………
(ङ) वानरः
(च) अश्वः …….
उत्तर:
(क) मधुराः – नृत्यन्ति।
(ख) गजौ - चलतः।
(छ) वृक्षाः - फलन्ति।
(घ) सिंहौ - गर्जतः।
(ङ) वानरः - खादति।
(च) अश्वः- धावति।
प्रश्न 8.
सः, तो, ते इत्येतेभ्यः सर्वनामपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत्
।
– सः धावति।
(क) गजाः चलन्ति। – …………… चलन्ति।
(ख) विद्यार्थीौ पतः। – ………… पतः।
(जी) वानरः कृदन्ति। – …………कृदन्ति।
(घ) गायकः गायति। – ……………गायति।
(ङ)म्यूरियाः नृत्यन्ति। – …………… नृत्यन्ति।
उत्तर:
(क) ते चलन्ति।
(ख) तो पत्तः।
(छ) ते क्रीदन्ति।
(घ) सः गायति।
(ङ) ते नृत्यन्ति।
ध्यातव्यम्
(क) संस्कृते त्रैणि लिङ्गानि भवन्ति पुंल्लिङ्ग, स्त्रीलिङ्गं, नपुंसकलिङ्गञ्च।
(ख) संस्कृते त्रयः पुरुषाः भवन्ति-प्रथमपुरुषः, मध्यमपुरुषः, उत्तमपुरुषश्च।
(छ) संस्कृते त्रैणि वचनानि भवन्ति एकवचनं, द्विवचनं, बहुवचनञ्च।
ध्यान दें—
(क) संस्कृत में तीन लिंग होते हैं
(1) पुंलिङ्ग
(2) स्त्रीलिङ्ग तथा
(3) नपुंसलिङ्ग।
(ख) संस्कृत में तीन पुरुष होते हैं
(1) प्रथमपुरुष
(2) मध्यमपुरुष तथा
(3) उत्तमपुरुष।
(छ) संस्कृत में तीन वचन होते हैं
(1) एकवचन
(2) द्विवचन तथा
(3) बहुवचन।
नोट —
(क) बाह्य वस्तु को दर्शाने के लिए तद् (= वह वह) शब्द का प्रयोग किया जाता है। यथा
सः आयुः।
तो शुकौ।
ते गज़ाः ।
(ख) निकटस्थ वस्तु को प्रस्तुत करने के लिए एतद् (= यह) शब्द का प्रयोग किया जाता है। यथा
एषः पिकः।
एतौ मृयौ। एते
वानरः।
अतिरिक्त महत्वपूर्ण प्रश्न एवं उत्तर
प्रश्न 1.
अधोलिखितानाम् एकवचनरूपाणि लिखत।
(निम्नलिखित के एकवचन रूप लिखें।)
(क) गजाः
(ख) शशकाः
(ग) देवाः
(घ) शुकाः
(ङ) बालकाः
(च) सर्पाः
(च) सर्पः।
उत्तर:
(क) गजः
(ख) शशक:
(ग) देवः
(घ) शुकः
(ङ) बालक:
(च) सर्पाः।
प्रश्न 2.
अधोलिखितानां बहुवचनरूपाणि लिखत। (निम्नलिखित के बहुवचन रूप लिखें।)
(क) बालः पठति।
(ख) सिंहः गर्जति।
(ग) वानरः धावति।
(घ) पिकः कूजति।
(ङ) गजः चलति।
उत्तर:
(क) बालाः पठन्ति।
(ख) सिंहाः गर्जन्ति।
(ग) वानराः धावन्ति।
(घ) पिकाः कूजन्ति।
(ङ) गजाः चलन्ति।
प्रश्न 3.
वर्णसंयोजनं कृत्वा पदं लिखत। (वर्ण जोड़कर पद लिखिए- Combine the alphabets and write the word.)
(क) (i) व् + अ + स् + त् + र् + अ + म्। = ………………
(ii) न् + ऋ + त् + य् + अ + न् + त् + इ = ………………
(iii) स् + अ + न् + त् + इ = ………………
(iv) उ + च् + च् + ऐः = ………………
(v) ग् + अ + र् + ज् + अ + त् + अः = ………………
उत्तर:
(i) वस्त्रम्
(ii) नृत्यन्ति
(iii) सन्ति
(iv) उच्चैः
(v) गर्जतः
(ख) वर्णविच्छेदं कुरुत। (वर्ण-विच्छेद कीजिए। Separate the alphabets.)
(i) मयूरौ = ………………
(ii) कपोताः = ………………
(iii) चन्द्रः = ………………
(iv) मृगाः = ………………
(v) बलीवर्दः = ………………
उत्तर:
बहुविकल्पीयप्रश्नाः
अधोलिखितेषु विकल्पेषु समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत
(निम्नलिखित विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखें।)
1. पुल्लिङ्गः कः?
(क) घटः
(ख) नदी
(ग) वृद्धा
(घ) फलम्।
उत्तर:
(क) घटः
2. पुंल्लिङ्गः कः?
(क) वाद्यम्
(ख) अश्वः
(ग) मुकुटानि
(घ) वीणा।
उत्तर:
(ख) अश्वः
3. पुंल्लिङ्गः कः?
(क) कारयानम्
(ख) जवनिका
(ग) दीपकः
(घ) छुरिका।
उत्तर:
(ग) दीपकः
4. पुंल्लिङ्गः कः?
(क) दोला
(ख) घटिका
(ग) तालम्
(घ) नकुलः
उत्तर:
(घ) नकुलः
5. पुंल्लिङ्गः कः?
(क) वृषभः
(ख) छुरिका
(ग) ककृतम्
(घ) भवनम्।
उत्तर:
(क) वृषभः
6. पुंल्लिङ्गः कः?
(क) सूचिका
(ख) चटका
(ग) क्रीडनकम्
(घ) तालः
उत्तर:
(घ) तालः
7. पुल्लिङ्गः कः?
(क) नीडम्
(ख) कमलानि
(ग) वृद्धः
(घ) पेटिकाः।
उत्तर:
(ग) वृद्धः
8. पुल्लिङ्गः कः?
(क) वीणा
(ख) करवस्त्रम्
(ग) मक्षिका
(घ) सौचिकः।
उत्तर:
(घ) सौचिकः।
9. पुंल्लिङ्गः कः?
(क) बिडाल:
(ख) उत्पीठिका
(ग) फलम्
(घ) वृक्षम्।
उत्तर:
(क) बिडाल:
शब्द परिचयः 2
अभ्यासः
प्रश्न 1.
उच्चारणं कुरुत।
(उच्चारण करो)
(ख) चित्राणि दृष्ट्वा पदानि उच्चारयत।
(चित्रों को देखकर पदों का उच्चारण करें। चित्र पाठ्यपुस्तक में देखें।)
प्रश्न 2.
(क) वर्णसंयोजनं कृत्वा पदं कोष्ठके लिखत
(वर्णसंयोजन करके पद को कोष्ठक में लिखें)
.
उत्तर:
(ख) पदानां वर्णविच्छेदं प्रदर्शयत
(पदों का वर्णविच्छेद दर्शाएँ)
यथा- कोकिले = क् + ओ + क् + इ + ल् + ए
(1) चटके = ………….
(2) धाविकाः = …………..
(3) कुञ्चिका = …………..
(4) खट्वा = …………
(5) छुरिका = ……………
उत्तर:
प्रश्न 3.
चित्रं दृष्ट्वा संस्कृतपदं लिखत
(चित्र देखकर संस्कृत-पद लिखें। चित्र पाठ्यपुस्तक में देखें।)
1. …………
2. ………..
3. …………
4. ……………
5. …………
6. ………….
उत्तर:
(1) उत्पीठिका
(2) पेटिका
(3) नौका
(4) चटका
(5) महिला
(6) मापिका
प्रश्न 4.
वचनानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(वचन के अनुसार रिक्तस्थानों की पूर्ति करें)
उत्तर:
प्रश्न 5.
कोष्ठकात् उचितं शब्दं चित्वा वाक्यं पूरयत-
(कोष्ठक से उचित शब्द चुनकर वाक्य की पूर्ति करें)
यथा-बालिका पठति। (बालिका/बालिकाः)
(क) ………………. चरतः। (अजा/अजे)
(ख) ……………………… सन्ति। (द्विचक्रिके/द्विचक्रिकाः )
(ग) …………………….. चलति। (नौके/नौका)
(घ) ……………………… अस्ति। (सूचिके/सूचिका)
(ङ) ………………उत्पतन्ति। (मक्षिकाः/मक्षिके)
उत्तर:
(क) अजे चरतः।
(ख) द्विचक्रिकाः सन्ति।
(ग) नौका चलति।
(घ) सूचिका अस्ति।
(ङ) मक्षिकाः उत्पतन्ति।
प्रश्न 6.
सा, ते, ताः इत्येतेभ्यः उचितं सर्वनामपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(सा, ते, ताः-इनमें उचित सर्वनाम पद का चयन करके रिक्त स्थानों की पूर्ति करें)
यथा- लता अस्ति। – सा अस्ति ।
(क) महिलाः धावन्ति। – ………… धावन्ति ।
(ख) सुधा वदति। – …………. वदति।
(ग) जंवनिके दोलतः। – ……….दोलतः।
(घ) पिपीलिकाः चलन्ति। – …………. चलन्ति ।
(ङ) चटके कूजतः। – …………. कूजतः।
उत्तर:
(क) ता: धावन्ति।
(ख) सा वदति।
(ग) ते दोलतः।
(घ) ता: चलन्ति।
(ङ) ते कूजतः।
प्रश्न 7.
मञ्जूषातः कर्तृपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(मंजूषा से कर्तृपद का चयन करके रिक्तस्थानपूर्ति करें)
लेखिका बालकः सिंहाः त्रिचक्रिका पुष्पमालाः
(क) ………….. सन्ति ।
(ख) …………. पश्यति।
(ग) …….. लिखति।
(घ) ……… गर्जन्ति।
(ङ) ……….. चलति।
उत्तर:
(क) पुष्पमालाः – सन्ति।
(ख) बालकः – पश्यति।
(ग) लेखिका – लिखति।
(घ) सिंहाः – गर्जन्ति।
(ङ) त्रिचक्रिका – चलति।
प्रश्न 8.
मञ्जूषातः कर्तृपदानुसारं क्रियापदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(मंजूषा से कर्तृपद के अनुसार क्रियापद चुनकर रिक्तस्थानपूर्ति करें)
गायतः नृत्यति लिखन्ति पश्यन्ति विहरतः
(क) सौम्या …………..
(ख) चटके …………..
(ग) बालिके …………..
(घ) छात्राः …………..
(ङ) जनाः …………..
उत्तर:
(क) सौम्या – नृत्यति।
(ख) चटके – विहरतः।
(ग) बालिके – गायतः।
(घ) छात्राः – लिखन्ति।
(ङ) जनाः – पश्यन्ति।
अतिरिक्त महत्वपूर्ण प्रश्न एवं उत्तर
प्रश्न 1.
अधोलिखितानां बहुवचनरूपाणि लिखत। (निम्नलिखित के बहुवचन रूप लिखें।)
(क) लता ……………………….. |
(ख) बाला ………………..
(ग) माला ………………..।
(घ) नौका ……………….
(ङ) दोला ……………।
उत्तर:
(क) लता – लताः ।
(ख) बाला – बाला:
(ग) माला – मालाः।
(घ) नौका – नौका:
(ङ) दोला – दोला:।
प्रश्न 2.
अधोलिखितानां स्त्रीलिङ्गरूपाणि लिखत।
(निम्नलिखित के स्त्रीलिङ्ग रूप लिखें।)
(क) अजः …………..
(ख) वृद्धः ……………..
(ग) बालः ……………
(घ) छात्रः …………..
(ङ) चटक: ……………
उत्तर:
(क) अजः – अजा।
(ख) वृद्धः – वृद्धा।
(ग) बालः – बाला।
(घ) छात्रः – छात्रा।
(ङ) चटकः – चटका।
बहुविकल्पीयप्रश्नाः
अधोलिखितेषु विकल्पेषु समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत
(निम्नलिखित विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखें।)
1. आकारान्त-स्त्रीलिङ्गः कः?
(क) वृद्धा
(ख) रामः
(ग) फलम्
(घ) नदी।
उत्तर:
(क) वृद्धा
2. आकारान्त-स्त्रीलिङ्गः कः?
(क) बालः
(ख) उत्पीठिका
(ग) मतिः
(घ) जलम्।
उत्तर:
(ख) उत्पीठिका
3. आकारान्त-स्त्रीलिङ्गः कः?
(क) रामाः
(ख) साधवः
(ग) तुला
(घ) बालकौ।
उत्तर:
(ग) तुला
4. आकारान्त-स्त्रीलिङ्गः कः?
(क) छत्रे
(ख) पुस्तकम्
(ग) पुष्पाणि
(घ) मापिका।
उत्तर:
(घ) मापिका।
5. आकारान्त-स्त्रीलिङ्गः कः?
(क) दोला
(ख) वारिणि
(ग) शिक्षकाः
(घ) मयूराः।
उत्तर:
(क) दोला
6. आकारान्त-स्त्रीलिङ्गः कः?
(क) तालम्
(ख) छुरिका
(ग) ताला:
(घ) कमलानि।
उत्तर:
(ख) छुरिका
7. आकारान्त-स्त्रीलिङ्गः कः?
(क) पर्णानि
(ख) चक्राणि
(ग) जवनिका
(घ) कारयाने।
उत्तर:
(ग) जवनिका
8. आकारान्त-स्त्रीलिङ्गः कः?
(क) केशवः
(ख) वानरः
(ग) गजा:
(घ) वीणा।
उत्तर:
(घ) वीणा।
9. आकारान्त-स्त्रीलिङ्गः कः?
(क) अजा
(ख) जलपात्रम्
(ग) मुकुटानि
(घ) वाद्यम्।
उत्तर:
(क) अजा
शब्द परिचयः 3
प्रश्न 1.
(क) उच्चारणं कुरुत।
(उच्चारण करें)
(ख) चित्राणि दृष्ट्वा पदानि उच्चारयत।
(चित्र देखकर पदों का उच्चारण करें। चित्र पाठ्यपुस्तक में देखें।)
प्रश्न 2.
(क) वर्णसंयोजनं कृत्वा पदं कोष्ठके लिखत
(वर्ण संयोजन करके पद कोष्ठक में लिखें)
उत्तर:
(ख) अधोलिखितानां पदानां वर्णविच्छेदं कुरुत
(अधोलिखित पदों का वर्णविच्छेद करें)
यथा- व्यजनम् = व् + य् + अ + ज् + अ + न् + अ + म्
पुस्तकम् = ……………….
भित्तिकम् = ………………
नूतनानि = ……………..
वातायनम् = ………….
उपनेत्रम्
उत्तर:
प्रश्न 3.
चित्राणि दृष्ट्वा संस्कृतपदानि लिखत
(चित्र देखकर संस्कृत पद लिखें। चित्र पाठ्यपुस्तक में देखें।)
(1)………….
(2) ………….
(3) ………….
(4)………….
(5) ………….
(6)………….
उत्तर:
(1) आम्रम्
(2) पत्रम्
(3) वायुचक्रम्
(4) करवस्त्रम्
(5) सूत्रम्
(6) छत्रम्
प्रश्न 4.
चित्रं दृष्ट्वा उत्तरं लिखत
(चित्र को देखकर उत्तर लिखें। चित्र पाठ्यपुस्तक में देखें।)
यथा- किं पतति?
मयूरौ किं कुरुतः?
एते के स्त?
बालिकाः किं कुर्वन्ति?
कानि विकसन्ति?
उत्तर:
(1) आनं पतति।
(2) मयूरौ नृत्यतः।
(3) एते क्रीडनके स्तः।
(4) बालिकाः (पुस्तकानि) पठन्ति।
(5) पुष्पाणि विकसन्ति।
प्रश्न 5.
निर्देशानुसारं वाक्यानि रचयत
(निर्देश के अनुसार वाक्य-रचना करें)
यथा-एतत् पतति। (बहुवचने) – एतानि पतन्ति।
(क) एते पणे स्तः। (बहुवचने) – ………………………
(ख) मयूरः नृत्यति। (बहुवचने) – ………………………
(ग) एतानि यानानि। (द्विवचने) – ………………………
(घ) छात्रे लिखतः। (बहुवचने) – ………………………
(ङ) नारिकेलं पतति। (द्विवचने) – ………………………
उत्तर:
(क) एतानि पर्णानि सन्ति।
(ख) मयूराः नृत्यन्ति।
(ग) एते याने।
(घ) छात्राः लिखन्ति।
(ङ) नारिकेले पततः।
प्रश्न 6.
उचितपदानि संयोज्य वाक्यानि रचयत
(उचित पदों का मेल करके वाक्य रचना करें)
(क) कोकिले — विकसति
(ख) पवनः — नृत्यन्ति
(ग) पुष्पम् — उत्पतति
(घ) खगः — वहति
(ङ) मयूराः — गर्जन्ति
(च) सिंहाः — कूजतः
उत्तर:
(क) कोकिले कूजतः।
(ख) पवन: वहति।
(ग) पुष्पम् विकसति।
(घ) खगः उत्पतति।
(ङ) मयूराः नृत्यन्ति।
(च) सिंहा: गर्जन्ति।
बहुविकल्पीयप्रश्नाः
अधोलिखितेषु विकल्पेषु समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत
(निम्नलिखित विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखें।)
1. अकारान्त-नपुंसकलिङ्गः कः?
(क) सूत्रम्
(ख) दीपकः
(ग) छात्रा
(घ) तुला।
उत्तर:
(क) सूत्रम्
2. अकारान्त-नपुंसकलिङ्गः कः?
(क) दूरभाषम्
(ख) छत्रम्
(ग) छुरिका
(घ) रजकः
उत्तर:
(ख) छत्रम्
3. अकारान्त-नपुंसकलिङ्गः कः?
(क) पेटिका
(ख) जवनिका
(ग) वाधम्
(घ) अश्वः
उत्तर:
(ग) वाधम्
4. अकारान्त-नपुंसकलिङ्गः कः?
(क) मापिका
(ख) मण्डूकः
(ग) काकः
(घ) कङ्कतम्।
उत्तर:
(घ) कङ्कतम्।
5. अकारान्त-नपुंसकलिङ्गः कः?
(क) नीडम्
(ख) पाकशाला
(ग) कृषकाः
(घ) गजः।
उत्तर:
(क) नीडम्
6. अकारान्त-नपुंसकलिङ्गः कः?
(क) घटः
(ख) पात्रम्
(ग) अजा
(घ) मकरः।
उत्तर:
(ख) पात्रम्
7. अकारान्त-नपुंसकलिङ्गः कः?
(क) मुकुटम्
(ख) शुकाः
(ग) दीपकाः
(घ) नकुलः।
उत्तर:
(क) मुकुटम्
8. अकारान्त-नपुंसकलिङ्गः कः?
(क) चन्द्रः
(ख) पञ्जरम्
(ग) तालाः
(घ) लता।
उत्तर:
(ख) पञ्जरम्
9. अकारान्त-नपुंसकलिङ्गः कः?
(क) उपनेत्रम्
(ख) सूर्यः
(ग) कुञ्चिका
(घ) परिचरिका
उत्तर:
(क) उपनेत्रम्