Bihar Board 12th Entrepreneurship Important Questions Long Answer Type Part 4 in Hindi

Bihar Board 12th Entrepreneurship Important Questions Long Answer Type Part 4 in Hindi

рдк्рд░рд╢्рди 1.
рдЕंрд╢ों рдХे рдк्рд░рдХाрд░ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдХрдо्рдкрдиिрдпाँ рдиिрд╡ेрд╢рдХों рд╕े рдХोрд╖ рдЗрдХрдЯ्рдаा рдХрд░рдиे рд╣ेрддु, рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕंрд╢ рдиिрд░्рдЧрдоिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рдХрдо्рдкрдиी рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1956 рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдХрдо्рдкрдиिрдпाँ рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕंрд╢ рдиिрд░्рдЧрдоिрдд рдХрд░ рд╕рдХрддी рдеीं, рдЕрд░्рдеाрдд् рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢, рд╕ाрдзाрд░рдг рдЕंрд╢ рдПрд╡ं рд╕्рдердЧिрдд рдЕंрд╢। рдХрдо्рдкрдиी рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1956 рдиे рдХेрд╡рд▓ рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕंрд╢ рдиिрд░्рдЧрдорди рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рд░рдЦा рд╣ै-рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ рдПрд╡ं рд╕рдорддा рдЕंрд╢। рд╡िрднिрди्рди рдиिрд╡ेрд╢рдХों рдХो рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕंрд╢ं рдЙрдирдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдиिрд░्рдЧрдоिрдд рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдХुрдЫ рдиिрд╡ेрд╢рдХ, рдиिрдпрдоिрдд рдЖрдп рдХो рдЪाрд╣ेंрдЧे, рднрд▓े рд╣ी рд╡рд╣ рдХрдо рд╣ी рдХ्рдпों рди рд╣ो। рдЕрди्рдп рдЙрдЪ्рдЪ рдк्рд░рдд्рдпाрдп рдЪाрд╣ेंрдЧे рднрд▓े рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рдЬोрдЦिрдо рдЙрдаाрдиा рдкрдб़े। рдЕрддः рднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕंрд╢ рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдиिрд╡ेрд╢рдХों рдХो рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдпрджि рдПрдХ рд╣ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕंрд╢ рдиिрд░्рдЧрдорди рдХिрдП рдЬाрдПँ рддो рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдХोрд╖ рди рдЬुрдЯाрдП рдЬा рд╕рдХेंрдЧे। рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕंрд╢ों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдиीрдЪे рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै-

1. рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ (Preference Shares)- рдЬैрд╕ा рдХि рдиाрдо рд╕े рд╡िрджिрдд рд╣ै, рдЗрди рдЕंрд╢ों рдХो рдЕрди्рдп рдЕंрд╢ों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдХुрдЫ рдк्рд░ाрдердоिрдХрддाрдПँ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ैं। рдЗрди рдЕंрд╢ों рдХी рджो рдк्рд░ाрдердоिрдХрддाрдПँ рд╣ैं-рдк्рд░рдердо, рд▓ाрднांрд╢ рдХे рднुрдЧрддाрди рдоें рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा। рдЬрдм рдХрдо्рдкрдиी рдХे рдкाрд╕ рд╡िрддрд░рдг рдпोрдЧ्рдп рд▓ाрдн рд╣ोрддे рд╣ैं, рдкрд╣рд▓े рд▓ाрднांрд╢ рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ рдкूँрдЬी рд╡ाрд▓ों рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЕрди्рдп рдЕंрд╢рдзाрд░िрдпों рдХो рд▓ाрднांрд╢ рд╢ेрд╖ рдмрдЪे рдЕрд╡िрддрд░िрдд рд▓ाрднों (рдпрджि рдХोрдИ рд╣ो) рдоें рд╕े рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ों рдХो рджूрд╕рд░ी рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा, рдХрдо्рдкрдиी рдХे рд╕рдоाрдкрди рдХे рд╕рдордп рдкूँрдЬी рдХे рднुрдЧрддाрди рдХी рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा। рдмाрд╣рд░ी рдЛрдгрджाрддाрдУं рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ рдкूँрдЬी рдХो рд▓ौрдЯाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рд╕рдорддा рдЕंрд╢рдзाрд░िрдпों рдХो рднुрдЧрддाрди рддрдм рджिрдпा рдЬाрдпेрдЧा рдЬрдм рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ рдкूँрдЬी рдХो рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рднुрдЧрддाрди рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрдП। рдкुрдиः рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ рдкूँрдЬी рдкрд░ рдПрдХ рд╕्рдеिрд░ рджрд░ рдкрд░ рд▓ाрднांрд╢ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдзिрдоा рдЕंрд╢рдзाрд░िрдпों рдХो рд╡ोрдЯिंрдЧ рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рдЕрддः рдЙрдирдХी рдХрдо्рдкрдиी рдк्рд░рдмрди्рдз рдоें рдХोрдИ рдЖрд╡ाрдЬ рдирд╣ीं рд╣ो рдкрд░рди्рддु рд╡े рдХेрд╡рд▓ рддрднी рд╡ोрдЯ рджे рд╕рдХрддे рд╣ैं рдЬрдм рдЙрдирдХे рдЕрдкрдиे рд╣िрдд рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ों। рдРрд╕े рд▓ोрдЧ рдЬो рдЕрдкрдиे рдзрди рдкрд░ рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рджрд░ рд╕े рдк्рд░рдд्рдпाрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं, рднрд▓े рд╣ी рдЙрдирдХी рдЖрдорджрдиी рдХрдо рд╣ो, рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ рдЦрд░ीрджрддे рд╣ैं। рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ рдиिрдо्рдиांрдХिрдд рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ैं-

(a) рд╕ंрдЪрдпी рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ (Cumulative Preference Shares)- рдЗрди рдЕंрд╢ों рдХो рдЙрди рд╡рд░्рд╖ों рдХे рд▓िрдП рднी рд▓ाрднांрд╢ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдм рд╕рдоुрдЪिрдд рд▓ाрдн рдирд╣ीं рд╣ोрддे। рдЬрдм рднी рд╡िрднाрдЬ्рдп рд▓ाрдн рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ों рдХो рдкिрдЫрд▓े рд╡рд░्рд╖ों рдХे рд▓ाрднांрд╢ рднी рдоिрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдгाрд░्рде, рдХोрдИ рдХрдо्рдкрдиी рд╡рд░्рд╖ 2006 рдПрд╡ं 2007 рдХा рд▓ाрднाрд▓ाрдн рдХे рдХाрд░рдг рд▓ाрднांрд╢ рднुрдЧрддाрди рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХी। рд╡рд░्рд╖ 2008 рдоें рдХрдо्рдкрдиी рдХो рд▓ाрдн рд▓ेрддा рд╣ै, рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рд╡рд╣ 2006 рд╡ 2007 рдХा рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ों рдХा рд▓ाрднांрд╢ рднुрдЧрддाрди рдХрд░ेрдЧी рддрдд्рдкрд╢्рдЪाрдд् 2008 рдХा рд▓ाрднांрд╢ рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрдпेрдЧा। рд▓ाрднांрд╢ рд╕ंрдЪिрдд рд╣ोрддा рд░рд╣рддा рд╣ै рдЬрдм рддрдХ рдЙрди्рд╣ें рднुрдЧрддाрди рди рдоिрд▓ рдЬाрдП।

(b) рдЧैрд░-рд╕ंрдЪрдпी рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ (Non-cumulative Preference Shares)- рдЗрди рдЕंрд╢ों рдХे рд▓ाрднांрд╢ рдХी рдмрдХाрдпा рд░ाрд╢ि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрджि рд▓ाрдн рд╣ोрддा рд╣ै рддो рд▓ाрднांрд╢ рднुрдЧрддा, рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди्рд╣ें рднाрд╡ी рд╡рд░्рд╖ों рдоें рд▓ाрднांрд╢ рдХी рдмрдХाрдпा рд░ाрд╢ि рдХा рднुрдЧрддाрди рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा।

(c) рд╢ोрдзрдиीрдп рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ (Redeemable Preference Shares)- рд╕ाрдзाрд░рдгрдд: рдХрдо्рдкрдиी рдХी рдкूँрдЬी рдХा рднुрдЧрддाрди рдХेрд╡рд▓ рдХрдо्рдкрдиी рдХे рд╕рдоाрдкрди рдХे рд╕рдордп рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рди рддो рдХрдо्рдкрдиी рдкूँрдЬी рдХा рднुрдЧрддाрди (refund) рджे рд╕рдХрддी рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдЕंрд╢рдзाрд░ी рдЗрд╕рдХा рднुрдЧрддाрди рд╡ाрдкिрд╕ рдоाँрдЧ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдХрдо्рдкрдиी рд╢ोрдзрдиीрдп рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ рдиिрд░्рдЧрдоिрдд рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै рдпрджि рдХрдо्рдкрдиी рдХे рдЕрди्рддрд░्рдиिрдпрдо рдРрд╕ा рдиिрд░्рдгрдп рдХрд░рдиे рдХी рдЖрдЬ्рдЮा рджं рдХрдо्рдкрдиी рдХुрдЫ рд╕рдордп рдкрд╢्рдЪाрдд्, рдЕрдзिрдоाрди рдЕंрд╢ рдкूँрдЬी рд▓ौрдЯाрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд░рдЦрддी рд╣ै।

рдХрдо्рдкрдиी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдиे рдЗрд╕ рдкूँрдЬी рдХे рдкुрдиः рднुрдЧрддाрди рдкрд░ рдХुрдЫ рдк्рд░рддिрдмрди्рдз рд▓рдЧाрдпे рд╣ैं। рд╢ोрдзрдиीрдп рдЕंрд╢ рдкूрд░्рдгрддः рдк्рд░рджрдд्рдд рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП। рдЕंрд╢ों рдХा рдкुрдиः рднुрдЧрддाрди рдпा рддो рд▓ाрднों рдоें рд╕े рдЕрдерд╡ा рдирдпे рдиिрд░्рдЧрдорди рд╕े рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрди рдк्рд░рддिрдмрди्рдзों рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдпрд╣ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╢ोрдзрди рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХрдо्рдкрдиी рдХी рдкूँрдЬी рди рдШрдЯे।

рдк्рд░рд╢्рди 2.
рдЛрдг рдкрдд्рд░ों рдХे рдк्рд░рдХाрд░ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЛрдг рдкрдд्рд░ рдиिрдо्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ोрддे рд╣ैं-
1.рд╕рд░рд▓, рдирдЧ्рди рдпा рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдЛрдг рдкрдд्рд░ (Simple, Naked or Unsecured Debentures)- рдЗрди рдЛрдг рдкрдд्рд░ों рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХी рдк्рд░рддिрднूрддि рдирд╣ीं рджी рдЬाрддी। рдЙрди्рд╣ें рдЕрди्рдп рдЛрдгрджाрддाрдУं рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдХोрдИ рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рдирд╣ीं рджी рдЬाрддी рд╣ै। рдХрдо्рдкрдиी рдХे рд╕рдоाрдкрди рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЕрди्рдп рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдЛрдгрджाрддाрдУं рдХी рддрд░рд╣ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрддः рд╡े рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдЛрдгрджाрддा рд╣ोрддे рд╣ैं।

2. рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдпा рдмрди्рдзрдХ рдЛрдг рдкрдд्рд░ (Secured or Mortgage Debentures)- рдЗрди рдЛрдг рдкрдд्рд░ों рдХो рдХрдо्рдкрдиी рдХी рд╕рдо्рдкрдд्рддिрдпों рдкрд░ рдк्рд░рддिрднूрддि рджी рдЬाрддी рд╣ै। рдоूрд▓ рд░ाрд╢ि рдЕрдерд╡ा рдм्рдпाрдЬ рдХे рднुрдЧрддाрди рдоें рдд्рд░ुрдЯि рд╣ोрдиे рдкрд░, рдЛрдгрджाрддा рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдмेрдЪрдХрд░ рдЕрдкрдиे рджाрд╡ों рдХो рд╡рд╕ूрд▓ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЛрдг рдкрдд्рд░ों рдХो рдХрдо्рдкрдиी, рдЕрдкрдиी рд╕рдорд╕्рдд рд╕рдо्рдкрдд्рддिрдпों рдкрд░ рдЧрддिрд╢ीрд▓рди рдк्рд░рднाрд░ рджे рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें. рдЛрдгрджाрддाрдУं рдХा рднрдЧрддाрди. рдЖрд░рдХ्рд╖िрдд рдЛрдгрджाрддाрдУं рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рд╢ीрдШ्рд░ рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рдо्рдкрдд्рддिрдпों рдХो рдмेрдЪрдиे рдкрд░ рд╡िрдХ्рд░рдп рд░ाрд╢ि рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЛрдг рдкрдд्рд░ों (рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдк्рд░рднाрд░ рд╡ाрд▓े) рдХे рднुрдЧрддाрди рдоें рдкрд╣рд▓े рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

3. рдзाрд░рдХ рдЛрдг рдкрдд्рд░ (Bearer Debentures)- рдпрд╣ рдЛрдг рдкрдд्рд░ рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рдХिрдП рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╡े рд╡िрдиिрдордп рд╕ाрдз्рдп рдк्рд░рдкрдд्рд░ों рдХी рддрд░рд╣ рд╣ैं। рдРрд╕े рдЛрдг рдкрдд्рд░ рдХ्рд░ेрддा рдХो рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдкंрдЬीрдпрди (registration) рдХो рджे рджी рдЬाрддी рд╣ै। рдХोрдИ рднी рдХ्рд░ेрддा рдЬिрд╕рдиे рдЙрди्рд╣ें рдк्рд░рддिрдлрд▓ рдХे рдмрджрд▓े, рд╕рдж्рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХे рд╕ाрде рдХ्рд░рдп рдХिрдпा рд╣ै, рд╡рд╣ рдЗрди рдЛрдг рдкрдд्рд░ों рдХा рд╡ैрдз рдХ्рд░ेрддा рдоाрдиा рдЬाрдПрдЧा। рдм्рдпाрдЬ рдХे рдХूрдкрди рдЛрдг рдкрдд्рд░ рдХे рд╕ाрде рд╕ंрд▓рдЧ्рди рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं। рдкрд░िрдкрдХ्рд╡ рд╣ोрдиे рдкрд░ рдзाрд░рдХ рдм्рдпाрдЬ рдХा рднुрдЧрддाрди рдмैंрдХ рд╕े рд▓े рд╕рдХрддा рд╣ै।

4. рдкंрдЬीрдХृрдд рдЛрдг рдкрдд्рд░ (Registered Debentures)- рдзाрд░рдХ рдЛрдг рдкрдд्рд░ों рдЬोрдХि рдХेрд╡рд▓ рд╕ुрдкुрд░्рджрдЧी рдж्рд╡ाрд░ा рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рдХिрдП рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдХि рддुрд▓рдиा рдоें рдкंрдЬीрдХृрдд рдЛрдг рдкрдд्рд░ों рдХे рд╣рд╕्рддांрддрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдкрдж्рдзрддि рдЕрдкрдиाрдИ рдЬाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдХ рдПрд╡ं рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рджोрдиों рдХो рдПрдХ рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рдк्рд░рдкрдд्рд░ (Transfer Deed) рднрд░рдиा рдкрдб़рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдк्рд░рдкрдд्рд░ рдХрдо्рдкрдиी рдХे рдкाрд╕ рд░рдЬिрд╕्рдЯ्рд░ेрд╢рди рд╢ुрд▓्рдХ рд╕рд╣िрдд рднिрдЬрд╡ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд░рдЬिрд╕्рдЯрд░ рдоें рдХ्рд░ेрддा рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдм्рдпाрдЬ рдХूрдкрди рдЙрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рд╣ी рднेрдЬे рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрдирдХा рдиाрдо рд░рдЬिрд╕्рдЯрд░ рдоें рдЕंрдХिрдд рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЛрдг рдкрдд्рд░ рдХे рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рд╣ेрддु рд╕рд╣ी рдкрдж्рдзрддि рдЕрдкрдиाрдиी рдкрдб़рддी рд╣ै।

5.рд╢ोрдзрдиीрдп рдЛрдг рдкрдд्рд░ (Redeemable Debentures)- рдРрд╕े рдЛрдг рдкрдд्рд░ों рдХा рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕рдордп рдЕрд╡рдзि рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╢ोрдзрди рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдм्рдпाрдЬ рдХा рднुрдЧрддाрди рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдоूрд▓ рд░ाрд╢ि рднुрдЧрддाрди рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЕрд╡рдзि рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЛрдг рдкрдд्рд░ों рдХी рд╢ोрдзрди рдЕрд╡рдзि рдиिрд░्рдЧрдорди рдХे рд╕рдордп рдкрд░ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХी рдЬाрддी рд╣ै।

6.рдЕрд╢ोрдзрдиीрдп рдЛрдг рдкрдд्рд░ (Irredeemable Debentures)- рдХрдо्рдкрдиी рдХे рдЬीрд╡рдирдХाрд▓ рдоें рдРрд╕े рдЛрдг рдкрдд्рд░ों рдХा рд╢ोрдзрди рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा। рд╡े рдпा рддो рдХрдо्рдкрдиी рдХे рд╕рдоाрдкрди рдкрд░ рд╢ोрдзрдиीрдп рд╣ोрддे рд╣ैं рдЕрдерд╡ा рдХрдо्рдкрдиी рдж्рд╡ाрд░ा рдХोрдИ рдЧрд▓рддी рдХрд░рдиे рдкрд░ рд╢ोрдзрдиीрдп рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдХрдо्рдкрдиी рдРрд╕े рдЛрдг рдкрдд्рд░ рдзाрд░िрдпों рдХो рдЙрдЪिрдд рд╕ूрдЪрдиा рджेрдХрд░, рдЗрдирдХे рд╢ोрдзрди рдХрд░рдиे рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рдЕрдкрдиे рдкाрд╕ рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рдЦ рд╕рдХрддी рд╣ै।

рдпрд╣ाँ рдз्рдпाрди рджेрдиे рдпोрдЧ्рдп рд╣ै рдХि рдпрджि рдЛрдгрдкрдд्рд░ों рдХे рдиिрд░्рдЧрдорди рдХी рд╢рд░्рддों рдоें рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рд╣ो рддो, рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдЛрдгрдкрдд्рд░ों рдХो рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЕрд╡рдзि рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд्, рдЕंрд╢ों рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 3.
рднाрд░рддीрдп рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдмैंрдХ рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдПрд╡ं рдХाрд░्рдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЙрдж्рджेрд╢्рдп (Objectives)- рднाрд░рддीрдп рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдмैंрдХ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдЬुрд▓ाрдИ 1964 рдоें IDBI рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1964 рдХे рдЕрдзीрди, рднाрд░рддीрдп рд░िрдЬрд░्рдм рдмैंрдХ рдХी рдкूрд░्рдгрддः рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡ рд╡ाрд▓ी рд╕рд╣ाрдпрдХ рдХрдо्рдкрдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдИ। 16 рдлрд░рд╡рд░ी, 1976 рд╕े IDBI рдХा рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд╡ рдХेрди्рдж्рд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрдм рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд▓ рд╡ाрд▓ी рдиिрдЧрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ै। IDBI рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡िрдд्рддीрдп рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХो рд╕рдо्рдмрдж्рдз рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рд╢ीрд░्рд╖ рд╕ंрд╕्рдеा рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиा рдПрд╡ं рдПрдХ reservoir рдХी рддрд░рд╣ рд╕्рдеाрди рдмрдиाрдиा рдеा। IDBI рдмрдб़े рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХो рд╡िрдд्рддीрдп рд╕рд╣ाрдпрддा рджेрддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдХि рдордз्рдп рдПрд╡ं рд╡ृрд╣рджाрдХाрд░ рд╡िрдд्рдд рдХी рдоाँрдЧ рдкूрд░्рддि рдХी рдЦाрдИ рдХो рдкूрд░ा рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे।

рд╡िрдд्рддीрдп рд╕ाрдзрди (Financial Resources)- IDBI рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा 50 рдХрд░ोрдб़ рдХी рдЕрдзिрдХृрдд рдкूँрдЬी рд╕े рдХी рдЧрдИ рдЬो рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░, 1994 рдоें 200 рдХрд░ोрдб़ рдХрд░ рджी рдЧрдИ। рдЕंрд╢ рдкूँрдЬी рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╡िрдд्рддीрдп рд╕ाрдзрди рд╣ैं рдЕрд╡िрддрд░िрдд рдХोрд╖, рдЛрдгों рдХी рд╡ाрдкрд╕ी, рдХेрди्рдж्рд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдЙрдзाрд░, рднाрд░рддीрдп рд░िрдЬрд░्рд╡ рдмैंрдХ рд╕े рдЛрдг, рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдЬрдоा, рдмॉрдг्рдб рдиिрд░्рдЧрдорди рдПрд╡ं рдЛрдг рдкрдд्рд░ рдЖрджि।

рдк्рд░рдмрди्рдз (Management)- IDBI рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз 22 рд╕ंрдЪाрд▓рдХों рдХे рдПрдХ рд╕ंрдЪाрд▓рдХ рдордг्рдбрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖-рд╕рд╣-рдк्рд░рдмрди्рдз рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХेрди्рдж्рд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрдпुрдХ्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрди्рдп рд╕рджрд╕्рдпों рдоें рд░िрдЬрд░्рд╡ рдмैंрдХ рдХा рдПрдХ рдк्рд░рддिрдиिрдзि, рдПрдХ рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдк्рд░рддि рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рд╡िрдд्рддीрдп рд╕ंрд╕्рдеाрди рд╕े, рдХेрди्рдж्рд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рджो рдЕрдзिрдХाрд░ी, рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдмैंрдХों рддрдеा рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрдд्рдд рдиिрдЧрдоों рдХे рддीрди-рддीрди рд╕рджрд╕्рдп рдПрд╡ं 5 рдЕрди्рдп рд╕рджрд╕्рдп рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рдЬ्рдЮाрди рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд▓िрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдмोрд░्рдб рдиे 10 рд╕ंрдЪाрд▓рдХों рд╡ाрд▓ी рдПрдХ рдХाрд░्рдпрдХाрд░ी рд╕рдоिрддि рднी рдмрдиाрдИ рд╣ै। рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдкрд░ рдкрд░ाрдорд░्рд╢ рд▓ेрдиे рд╣ेрддु рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕рд▓ाрд╣рдХाрд░ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं।

рдХाрд░्рдп (Functions)- IDBI рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░्рдп рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-

  • рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХो рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЛрдг рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдЕрди्рдп рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рдХाрд░्рдпों рдХो рд╕рдорди्рд╡िрдд рдХрд░рдиा рдПрд╡ं рдПрдХ рд╢ीрд░्рд╖ рд╕ंрд╕्рдеा рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиा।
  • рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХो рдордз्рдпрдо рдПрд╡ं рд╡ृрд╣рджाрдХाрд░ рдЛрдг рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХो рдкुрдирд░्рд╡िрдиिрдпोрдЬрди рд╕ुрд╡िрдзा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиा।
  • рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдПрд╡ं рд╕рд╣рдХाрд░ी рдмैंрдХों рдХो рдкुрдирд░्рд╡िрдиिрдпोрдЬрди рд╕ुрд╡िрдзा рджेрдиा।
  • рдмैंрдХों рдПрд╡ं рд╡िрдд्рддीрдп рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдпाрдд рдЛрдг рджेрдиे рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рдкुрдирд░्рд╡िрдиिрдпोрдЬрди рд╕ुрд╡िрдзा рд╕ेрд╡ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा।
  • рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рд╕ंрд╡рд░्рдж्рдзрди, рдк्рд░рдмрди्рдз рдЕрдерд╡ा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ेрддु рддрдХрдиीрдХी рдПрд╡ं рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा।
  • рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╣ेрддु рдмाрдЬाрд░ рд╕рд░्рд╡ेрдХ्рд╖рдг рдПрд╡ं рддрдХрдиीрдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕рдо्рдкрди्рди рдХрд░рдиा।
  • рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдЗрдХाрдЗрдпों рдХो рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдЛрдг рдПрд╡ं рдЕрдЧ्рд░िрдо рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा।
  • рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдЗрдХाрдЗрдпों рдХो рд╡िрдд्рддीрдп рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा।

рдЗрд╕ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें IDBI рдХрдИ рдпोрдЬрдиाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рд╣ाрдпрддा рджेрддा рд╣ै, рдЬैрд╕े рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕рд╣ाрдпрддा рдпोрдЬрдиा, рд╕ाрдл्рдЯ рдЛрдг рдпोрдЬрдиा, рддрдХрдиीрдХी рд╡िрдХाрд╕ рдХोрд╖ рдпोрдЬрдиा, рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдЛрдг рдкुрдирд░्рд╡िрдиिрдпोрдЬрди рдпोрдЬрдиा, рд╡िрдиिрдордп рд╡िрдкрдд्рд░ рдмрдЯ्рдЯा рдпोрдЬрдиा, рдмीрдЬ рдкूँрдЬी (Seed Capital) рд╕рд╣ाрдпрддा рдпोрдЬрдиा, рдУрд╡рд░рд╕ीрдЬ рдиिрд╡ेрд╢ рд╡िрдд्рдд рдпोрдЬрдиा, рд╡िрдХाрд╕ рд╕рд╣ाрдпрддा рдХोрд╖।

рдк्рд░рд╢्рди 4.
рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдмрддाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдПрдХ рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рд╣ै рдЬो рдЙрдж्рдпрдоी рдХो рдХिрд╕ी рдиिрд╢्рдЪिрдд рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рдоें рд╡िрдиिрдпोрдЧ рдиिрд░्рдгрдп рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдж्рдпрдоी рдпोрдЬрдиा рдХो рдоूрд░्рдд рд░ूрдк рджेрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрдж्рдпрдоी рд╡िрднिрди्рди рд╕рдо्рднाрд╡рдиाрдУं рдХो рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдЬोрдЦिрдо рд╡ाрд▓ी рд╕рдо्рднाрд╡рдиाрдУं рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХрд░рддी рд╣ै। рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╕ंрднाрд╡рдиा, рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рддрдм рдХрд╣ाрддी рд╣ै рдЬрдм рд╡рд╣ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд▓ाрднрдк्рд░рдж рдПрд╡ं рд╕ंрднрд╡ рд╣ो। рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рд╕рдо्рднाрд╡рдиाрдУं рдХो рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдоें рдмрджрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдж्рдпрдоी рдХो рдиिрдо्рди рджो рдмाрддों рдХा рдз्рдпाрди рд░рдЦрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै-

  • рдЕрдиुрдХूрд▓ рдмाрдЬाрд░ рдоाँрдЧ рдЕрдерд╡ा рдмाрдЬाрд░ рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдЖрдкूрд░्рддि рдкрд░ рдоाँрдЧ рдХा рдЖрдзिрдХ्рдп рдПрд╡ं
  • рд╡िрдиिрдпोрдЧ рдкрд░ рдк्рд░рдд्рдпाрдп рдЬोрдХि рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рд╕ाрдоाрди्рдп рдк्рд░рдд्рдпाрдп рджрд░ рдПрд╡ं рдЬोрдЦिрдо рдк्рд░ीрдоिрдпрдо рдХी рджрд░ рдХे рдпोрдЧ рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ोрддा рд╣ै।

рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ैं-
(i) рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा- рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрди рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЫूрдЯ рд╣ै рдЬो рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддा рд╣ै। рдк्рд░ाрдпः рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдХे рддीрди рдЪрд░рдг рд╣ोрддे рд╣ैं-рдк्рд░рд╡рд░्рдд, рд╡िрд╕्рддाрд░ рдПрд╡ं рд╡िрдзिрдХрд░рдг। рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╣ोрдиे рдХी рджрд╢ा рдоें рд╕ाрд╣рд╕ी рд╡िрд╕्рддाрд░ рдПрд╡ं рд╡िрдзिрдХрд░рдг рд╣ेрддु рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдХा рд▓ाрдн рдЙрдаाрдиे рдХा рднрд░рд╕рдХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

(ii) рдЖंрддрд░िрдХ рдоाँрдЧ рдХी рдоाрдд्рд░ा- рдЙрдЪ्рдЪ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдп рд╕्рддрд░ рдХी рджрд╢ा рдоें рдмाрдЬाрд░ рдоें рдЙрдд्рдкाрдж рднी рдЙрдЪ्рдЪ рдоाँрдЧ рдХा рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрдд्рдкाрдж рдХा рд╕ेрд╡ा рдХी рдоाँрдЧ, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдп; рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рдЖрдп, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 5.
рдмाрдЬाрд░ рдоूрд▓्рдпांрдХрди рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं? рдмाрдЬाрд░ рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдШрдЯрдХ рдХौрди-рдХौрди рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдмाрдЬाрд░ рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдХिрд╕ी рд╡рд╕्рддु рдХे рд╢ूрди्рдп рдХा рдЖрдХрд▓рди рдХрд░рдиे рд╕े рд╣ै। рдЙрдд्рдкाрдж рдПрд╡ं рд╕ेрд╡ाрдУं рдХा рдЪрдпрди, рдоाँрдЧ рдФрд░ рдкूрд░्рддि рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрди्рдп рдЕрдиेрдХ рдШрдЯрдХों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЬैрд╕े-рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा, рдкूрд░्рддि рдХे рд╕्рд░ोрдд рддрдеा рд╡िрддрд░рдг рдХे рддंрдд्рд░। рдмाрдЬाрд░ рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддे рд╡рдХ्рдд рдПрдХ рд╕ाрд╣рд╕ी рдХो рдоाँрдЧ, рдкूрд░्рддि рдФрд░ рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдХी рдПрдХ рд░ूрдкрд░ेрдЦा рдмрдиा рд▓ेрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдмाрдЬाрд░ рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдШрдЯрдХ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-

(i) рд▓ाрдЧрдд-рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди рдХрд░рдиे рдкрд░ рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рдХ्рдпा рд▓ाрдЧрдд рдЖрддी рд╣ैं? рдХ्рдпा рд▓ाрдЧрдд рдЕрди्рдп рдк्рд░рддिрдпोрдЧी рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рд╣ी рд╣ै? рдпे рдХुрдЫ рдРрд╕े рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै, рдЬिрдирдХा рдЙрдд्рддрд░ рдЕрд╡рд╢्рдп рджेрдиा рдкрдб़рддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд╡рд╕्рддु рдХे рд╡िрдХ्рд░рдп рдоूрд▓्рдп рдХो рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП।

(ii) рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा- рдХिрд╕ी-рди-рдХिрд╕ी рд╕рдордп рд╡рд╕्рддुрдУं рдФрд░ рдЙрдд्рдкाрджों рдХो рдмाрдЬाрд░ рдХी рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै। рдмाрдЬाрд░ рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдХा рдЧрд╣рди рдЕрдз्рдпрдпрди рдоाँрдЧ рдФрд░ рдкूрд░्рддि рдХे рд╕्рддрд░ рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

(iii) рдЙрдд्рдкाрдж рдПрд╡ं рд╕ेрд╡ाрдУं рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ- рд╡िрдЪाрд░ рдХो рдХाрд░्рдп рд░ूрдк рджेрддे рд╕рдордп рдпрд╣ рднी рдз्рдпाрди рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдЙрд╕рдХा рдХ्рдпा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ै। рдЙрди्рд╣ें рд╕ुрдзाрд░ рдХрд░рдХे рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫा рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕ाрдоाрди рдмрдиाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдпрджि рд╕рдм рдХुрдЫ рдирдкा рд╣ै рддрдм рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХा рдмाрд░ीрдХी рд╕े рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдпрд╣ी рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХे рд╣िрдд рдоें рд╣ोрддा рд╣ै।

(iv) рддрдХрдиीрдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПं- рдЙрдд्рдкाрдж рдХो рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рддрдХрдиीрдХ рдХा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрдЧी? рдХ्рдпा рдРрд╕ी рддрдХрдиीрдХ рд╕्рдеाрдиीрдп рдмाрдЬाрд░ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдЕрдерд╡ा рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рд╕्рдеाрди рд╕े рдоँрдЧाрдиी рдкрдб़ेрдЧी? рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рддрдХрдиीрдХ рдХे рд▓िрдП рдорд╢ीрди рдФрд░ рд╕ंрдпंрдд्рд░ рдХी рд╕्рдеिрддि рдХ्рдпा рд╣ै? рдпे рдХुрдЫ рдРрд╕े рдк्рд░рд╢्рди рд╣ैं рдЬिрди рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдз्рдпाрди рджेрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।

(v) рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдмिрдХ्рд░ी рдФрд░ рд▓ाрдн- рдмाрдЬाрд░ рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХो рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдмिрдХ्рд░ी рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднी рдкрд░рдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕ी рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрдд्рдкाрдж рдФрд░ рд╕ेрд╡ाрдУं рдХा рдмाрдЬाрд░ рдоें рдХिрддрдиा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ै, рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ाрд╣рд╕ी рдЬрдм рдХिрд╕ी рдЙрдд्рдкाрдж рдЕрдерд╡ा рд╕ेрд╡ा рдХा рдЪрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХी рд╕рдо-рд╡िрдЪ्рдЫेрдж рдмिрди्рджु рдЕрдерд╡ा рди рд▓ाрдн рди рд╣ाрдиि, рдЗрд╕ рдмिрди्рдж рд╕े рд╣ी рд▓ाрдн рдХे рдмिрди्рдж рдХी рддрд░рд╣ рдмрдв़рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрд╣рд╕ी рдХो рдпрд╣ рднी рдиिрд░्рдгрдп рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕े рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЕрд╡рдзि рдоें рдХिрддрдиी рдмिрдХ्рд░ी рдкрд░ рдХिрддрдиा рд▓ाрдн рдХрдоाрдиा рд╣ै।

(vi) рдЙрдд्рдкाрдж рдФрд░ рд╕ेрд╡ाрдУं рдХी рдкрд╣рдЪाрди- рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рд╡िрдЪाрд░ рдХो рд╕ाрд╣рд╕ी рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЙрдд्рдкाрдж рдФрд░ рд╕ेрд╡ा рдХे рдмрдиाрдиे рдХी рдпोрдЬрдиा рдоें рдХाрд░्рдп рд░ूрдк рджेрддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЙрди्рд╣ें рдмिрдХ्рд░ी рдХрд░рдиे рдоें рдХрдаिрдиाрдИ рди рд╣ो। рд╕ेрд╡ा рдФрд░ рдЙрдд्рдкाрдж рдХा рд╡िрдЪाрд░ рд╣ी рдХिрд╕ी рд╡рд╕्рддु рдФрд░ рд╕ेрд╡ा рдХो рд╢ुрд░ू рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдердо рдЪрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рднी рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдРрд╕े рдЙрдд्рдкाрдж рдФрд░ рд╕ेрд╡ाрдПँ рдмाрдЬाрд░ рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै рдпा рдирд╣ीं। рдпрджि рдРрд╕ा рд╣ै рддो . рдпрд╣ рднी рдЬाрдирдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╡ैрд╕ा рд╣ी рдирдпा рдЙрдд्рдкाрдж рдХ्рдпों рдмाрдЬाрд░ рдоें рд▓ाрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। .,

(vii) рдоाँрдЧ- рдоाँрдЧ рдХा рдЕрдиुрдоाрди рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рдкрд╣рдЪाрди рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рд▓рдЧा рд▓ेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдоाँрдЧ рдХा рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрддे рд╕рдордп рдмाрдЬाрд░ рдХे рдЖрдХाрд░ рддрдеा рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП рдЬिрд╕рдоें рд╡рд╕्рддुрдПँ рддрдеा рд╕ेрд╡ाрдПँ рдмेрдЪрдиी рд╣ै। рдЬैрд╕े-рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рд╕्рдеाрдиीрдп рдмाрдЬाрд░ рдоें рдмेрдЪрдиा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддрдеा рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдмाрдЬाрд░ рдоें рдмेрдЪрдиा। рдпрд╣ी рдирд╣ीं, рдпрд╣ рднी рдз्рдпाрди рд░рдЦрдиा рд╣ोрдЧा рдХि рд▓рдХ्рд╖िрдд рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХौрди рд╣ै, рдЙрдирдХी рдкрд╕ंрдж рдХैрд╕ी рд╣ै ? рдЗрдд्рдпाрджि рдмाрддें।

рдк्рд░рд╢्рди 6.
рд╡िрдиिрдордп рд╕ाрдз्рдп рд╡िрдкрдд्рд░ рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं ? рдЗрд╕рдХे рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ों рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдоें рд╕рднी рд▓ेрди-рджेрди рдоुрдж्рд░ा рдоें рдирд╣ीं рд╣ोрддे। рдмрдв़рддे рд╣ुрдП рд╡्рдпाрдкाрд░ рдПрд╡ं рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдХे рд╕ाрде, рдмрдв़рддी рд╣ुрдИ рдоुрдж्рд░ा рдХी рдкूрд░्рддि рдоुрдж्рд░ा рдж्рд╡ाрд░ा рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी। рдХрдИ рд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдХे рдкाрд╕ рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдоुрдж्рд░ा рд░ोрдХрдб़ी рдоें рдирд╣ीं рд╣ोрддी, рдлिрд░ рд╡рд╣ рдЬेрдм рдоें рдЕрдзिрдХ рдоुрдж्рд░ा рд▓े рдЬाрдиा рдкрд╕рди्рдж рди рдХрд░े। рдЗрд╕рд▓िрдП, рдЙрд╕े рдХुрдЫ рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдЪाрд╣िрдпे। рдЗрди рдХाрд░рдгों рд╕े, рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдиे рдПрдХ рдирдИ рд╡िрдзि рдк्рд░рдкрдд्рд░ों рдХे рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг, рдоौрдж्рд░िрдХ рдЪрд▓рди рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдиिрдХाрд▓ी (рдРрд╕े рдк्рд░рдкрдд्рд░ рдеे, рд╡िрдиिрдордп рд╡िрд▓ेрдЦ рдкрдд्рд░, рдЪैрдХ, рдмैंрдХ рдбाрдл्рдЯ рдЖрджि)। рдРрд╕े рдк्рд░рдкрдд्рд░ рдЬो рдордж्рд░ा рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдк्рд░рддि рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं. рдЙрди्рд╣ें рд╡िрдиिрдордп рд╕ाрдз्рдп рд╡िрдкрдд्рд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं।

рдЖрдЬрдХрд▓ рд╡िрдиिрдордп рд╕ाрдз्рдп рд╡िрдкрдд्рд░ рд╕ाрдзाрд░рдг рд╕ाрдЦ рд░ीрддिрдпों рдХा рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╕ाрдзрди рд╣ैं рдПрд╡ं рдЗрдирдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╡ाрдгिрдЬ्рдпिрдХ рд▓ेрдирджेрдиों рдПрд╡ं рдоौрдж्рд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдоें рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╡िрдкрдд्рд░ рд╡ैрдзाрдиिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдоुрдж्рд░ा рдХे рдк्рд░рддिрд╕्рдкрдХ рдоाрди рдХрд░ рдЪрд▓ाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрди рд╡िрдкрдд्рд░ों рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдк्рд░ाрд╡рдзाрдиों рдХो рд╡िрдиिрдордп рд╕ाрдз्рдп рд╡िрд▓ेрдЦ рд╡िрдкрдд्рд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1881 рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рд╡ैрдзाрдиिрдХ рдмрдиाрдиा рдЬिрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдХुрдЫ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╡िрдкрдд्рд░ों рдХो рд╕ाрдзाрд░рдг рдоाрд▓ों рдХे рд╡िрдиिрдордп рдкрд░ рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЬाрдП।

рдпрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдПрдХ рдоाрд░्рдЪ, 1882 рд╕े рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮा рдкрдд्рд░ों, рд╡िрд▓ेрдЦ рдкрдд्рд░ों рдПрд╡ं рдмैंрдХा рдкрд░ рд▓ाрдЧू рд╣ोрддा рд╣ै।

рдЕрд░्рде (Meaning)- рд╡िрдиिрдордп рд╡िрдкрдд्рд░ рд╢рдм्рдж рдХो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, “рдПрдХ рд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮा рдЕрдерд╡ा рдзрди рднुрдЧрддाрди рдХрд░рдиे рдХा рдЖрджेрд╢, рдЬो рдПрдХ рд╣ाрде рд╕े рджूрд╕рд░े рд╣ाрде, рдоुрдж्рд░ा рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░, рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рдХिрдпा рдЬाрдП।” рд╕ाрдзाрд░рдг рд╢рдм्рджों рдоें, рдпрд╣ рдПрдХ рдкрдд्рд░ рд╣ै рдЬो рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬिрд╕рдХा рдиाрдо рдк्рд░рдкрдд्рд░ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै, рдХो рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдоुрдж्рд░ा рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рджेрддा рд╣ै, рддрдеा рдЬो рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рд░ूрдк рд╕े рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕े рдХेрд╡рд▓ рд╕ुрдкुрд░्рджрдЧी рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдерд╡ा рдмेрдЪाрди рдПрд╡ं рд╕ुрдкुрд░्рджрдЧी рдж्рд╡ाрд░ा рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдзाрд░ा 13 рдЗрд╕े рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ै, “рдПрдХ рд╡िрдиिрдордп рд╕ाрдз्рдп рд╡िрдкрдд्рд░ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд, рдПрдХ рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮा рдкрдд्рд░, рд╡िрдиिрдордп рд╡िрд▓ेрдЦ рдкрдд्рд░, рдЕрдерд╡ा рдЪैрдХ рдзाрд░рдХ рдЕрдерд╡ा рдЖрджेрд╢िрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рджेрдп рд╣ो, рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं।”

рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ (Characteristics)-

  • рд╡िрдиिрдордп рд╡िрд▓ेрдЦ рд╡िрдкрдд्рд░ рд▓िрдЦिрдд рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।
  • рдиिрд░्рдоाрддा рдж्рд╡ाрд░ा рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░िрдд рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।
  • рдЗрд╕рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦिрдд рд░ाрд╢ि рдХिрд╕ी рд╢рд░्рдд рдкрд░ рджेрдп рди рд╣ो।
  • рдЗрд╕рдоें рдХिрд╕ी рдиिрд╢्рдЪिрдд рдзрди рд░ाрд╢ि рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣ो।
  • рдпрд╣ рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рд░ूрдк рд╕े рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдгीрдп рд╣ो।

рдк्рд░рдХाрд░ (Kinds)-

  • рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮा рдкрдд्рд░ (Promissory Note)- рдпрд╣ рдПрдХ рд╡िрдиिрдордпрд╕ाрдз्рдп рд╡िрд▓ेрдЦ рдкрдд्рд░ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдж्рд╡ाрд░ा рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдзрди рд░ाрд╢ि рднुрдЧрддाрди рдХрд░рдиे рдХी рд╢рд░्рддрд░рд╣िрдд рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮा рд╣ो।
  • рд╡िрдиिрдордп рд╕ाрдз्рдп рд╡िрд▓ेрдЦ рд╡िрдкрдд्рд░ (Bill of Exchange)- рд╡рд╣ рдПрдХ рд▓िрдЦिрдд рд╡िрдиिрд╕ाрдз्рдп рд╡िрдкрдд्рд░ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдПрдХ рд╢рд░्рдд рд░рд╣िрдд рдЖрджेрд╢, рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ाрд╢ि рдХा рднुрдЧрддाрди рд╡िрдкрдд्рд░ рдХे рдзाрд░рдХ рдЕрдерд╡ा рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рднुрдЧрддाрди рдХрд░рдиे рдХा рдЖрджेрд╢ рд╣ै।
  • рдЪेрдХ (Cheque)- рдпрд╣ рдПрдХ рд╡िрдиिрдордп рд╕ाрдз्рдп рд╡िрдкрдд्рд░ рдЬो рд▓िрдЦिрдд рдоें рд╣ो рдЬिрд╕рдоें рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдмैंрдХрд░ рдХो рд╢рд░्рдд рд░рд╣िрдд рдЖрджेрд╢ рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдзрди рд░ाрд╢ि рд╡िрдкрдд्рд░ рдХे рдзाрд░рдХ рдХो рдЕрдерд╡ा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦिрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рднुрдЧрддाрди рдХрд░े।

рдк्рд░рд╢्рди 7.
рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдоाрдз्рдпрдоों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдоाрдз्рдпрдо рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-
(i) рдк्рд░ेрд╕ рдЕрдерд╡ा рд╕рдоाрдЪाрд░рдкрдд्рд░ीрдп рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди- рдк्рд░ेрд╕ рдЕрдерд╡ा рд╕рдоाрдЪाрд░рдкрдд्рд░ीрдп рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рдЖрд╢рдп рд╡рд╕्рддुрдУं рдФрд░ рд╕ेрд╡ाрдУं рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡िрднिрди्рди рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ों, рдкрдд्рд░िрдХाрдУं; рдЬрд░्рдирд▓्рд╕ рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рдиे рд╕े рд╣ै рдЬिрд╕े рд▓ाрдЦों рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдкрдв़ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдоें рдк्рд░ेрд╕ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди, рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХा рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдПрд╡ं рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ाрдзрди рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рд░्рд╡рд╕ाрдзाрд░рдг рдЬрдирддा рдХो рдЬ्рдЮाрди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।

(ii) рдкрдд्рд░िрдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди- рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ, рдоाрд╕िрдХ, рдд्рд░िрдоाрд╣ी, рдЫрдоाрд╣ी рдЕрдерд╡ा рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрдирдоें рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХो рдкрдд्рд░िрдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХी рдоाрдд्рд░ा рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдЕрдзिрдХ рд░рд╣рддी рд╣ै।

(iii) рдмाрд╣्рдп рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдЕрдерд╡ा рджीрд╡ाрд░ों рдкрд░ рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди- рдмाрд╣्рдп рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рдЖрд╢рдп рджीрд╡ाрд░ों, рдЧрд▓ी, рд╕рдб़рдХों рдХे рдХिрдиाрд░ों, рд░ेрд▓рд╡े рд╕्рдЯेрд╢рдиों, рдмрд╕ рд╕्рдЯैंрдбों, рдЪрд▓рддे-рдлिрд░рддे, рд╡ाрд╣рдиों рдЖрджि рдкрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХрд░рдиे рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै।

(iv) рдбाрдХ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди- рдбाрдХ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рдЖрд╢рдп рдРрд╕े рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрдирджाрддा рдХुрдЫ рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрдкрдиी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рдЫрдкे рд╣ुрдП рдЕрдерд╡ा рд▓िрдЦिрдд рд╕ंрджेрд╢ рднेрдЬрддा рд╣ै।

(v) рдХ्рд░рдп рдмिрди्рджु рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди- рдХ्рд░рдп рдмिрди्рджु рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рдЖрд╢рдп рдРрд╕े рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рд╣ै рдЬो рд╡्рдпाрдкाрд░ рдЧृрд╣ рдХे рдХ्рд░рдп-рд╡िрдХ्рд░рдп рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╣ी рдЧ्рд░ाрд╣рдХ рдХो рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдПрд╡ं рдЙрд╕े рдХ्рд░рдп рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рдк्рд░рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

(vi) рдордиोрд░ंрдЬрди рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди- рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд░ेрдбिрдпो, рд╕िрдиेрдоा рд╕्рд▓ाрдЗрдб, рдоेрд▓े рдПрд╡ं рдк्рд░рджрд░्рд╢рдиिрдпों, рдб्рд░ाрдоा рдПрд╡ं рд╕ंрдЧीрдд рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо, рд▓ाрдЙрдбрд╕्рдкीрдХрд░, рдк्рд░рджрд░्рд╢рди, рдЙрдкрд╣ाрд░ рдпा рднेंрдЯ, рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдЖрджि рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 8.
рдЙрдж्рдпрдоी рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЙрдж्рдпрдоी рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдоाрдЬ рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ैं-

  • рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдХो рдЙрд╕ рд╡िрдЪाрд░ рд╕े рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХा рд╣िрдд рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рд╣े। рд╣рдоेрд╢ा рд╕्рд╡рдпं рдХे рд▓ाрдн рд╕े рдкрд░े рд╕ंрд╕्рдеा рдХा рд▓ाрдн рднी рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рджृрдв़рддा, рдШेрд░ाрдмंрджी, рдХाрдо рд░ोрдХो рдЖрджि рд╕े рдкрд░рд╣ेрдЬ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП।
  • рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдмाрдЬाрд░ рдХा рд░ाрдЬा рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕े рдк्рд░рддि рд╕ाрд╣рд╕ी рдХा рдЕрд╕ीрдо рджाрдпिрдд्рд╡ рдмрдирддा рд╣ै। рдХिंрддु рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд░ूрдкी рд░ाрдЬा рдХो рднी рд╕ाрд╣рд╕ी рдХी рдоाрди рдорд░्рдпाрджा, рдордЬрдмूрд░िрдпाँ рдЖрджि рд╕рдордЭрддे рд╣ुрдП рдЯрдХрд░ाрд╡ рдХे рдмрджрд▓े рд╕рдордЭौрддे рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЕрдкрдиाрдиा рдЪाрд╣िрдП।
  • рдЖрдкूрд░्рддिрдХрд░्рддा рдХा рдпрд╣ рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╕ाрд╣рд╕ी рдж्рд╡ाрд░ा рдХ्рд░рдп рдХिрдпे рдЧрдпे рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓/рд╕рдоाрди/рдЙрдкрдХрд░рдг рдЖрджि рдХी рдЖрдкूрд░्рддि рд╕рд╣ी рдХिрд╕्рдо, рд╕рд╣ी рд╡рдЬрди, рд╕рд╣ी рджाрдо рдФрд░ рд╕рд╣ी рд╕рдордп рдкрд░ рдХрд░рддा рд░рд╣े। рдЦрд░ाрдм рдоाрд▓ рдХी рд╡ाрдкрд╕ी рдХे рд▓िрдП рддрдд्рдкрд░ рд░рд╣े।
  • рд╡िрдд्рддीрдп рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдпा рдЕрди्рдп рд╢्рд░рдорджाрддाрдУं рдХा рднी рдпрд╣ рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ै рдХि рд╕ाрд╣рд╕ी рдХो рдХрдо-рд╕े-рдХрдо рдм्рдпाрдЬ рджрд░ рдкрд░ рдЕрдзिрдХ-рд╕े-рдЕрдзिрдХ рдЛрдг рд╕ुрд╡िрдзा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдХे рдЙрд╕рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдпोрдЧрджाрди рджें।
  • рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдпрд╣ рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╕ाрд╣рд╕ी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдЙрд╕рдХी рдХोрдИ рдиीрддि рд░ोрдб़ा рди рдмрдиे рдХ्рдпोंрдХि рд╕ाрд╣рд╕ी рд╣ी рд╡िрдХाрд╕ рдХा рджूрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рд▓ाрдЗрд╕ेंрд╕ рд▓ेрдиे, рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдХрд░ाрдиे рдХा рдЬрдоा рдХрд░рдиे рдЖрджि рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕рд░рд▓ рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП।
  • рдЙрдкрдХ्рд░рдо рдХे рд╕्рдеाрдиीрдп рд▓ोрдЧों рдХो рднी рд╕ाрд╣рд╕ी рдХे рд╕ाрде рд╕рд╣рдпोрдЧाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЙрди्рд╣ें рдпрд╣ рд╕рдордЭрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдЙрдкрдХ्рд░рдо рдХे рд▓ाрдн рдХे рд╕ाрде рдЙрдирдХा рднी рд╣िрдд рдЬुрдб़ा рд╣ुрдЖ рд╣ै।

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕ाрд╣рд╕ी рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрджि рд╕ाрд╣рд╕ी рдЕрдкрдиे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдоें рдкिрдЫрдб़рддा рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХी рд╕्рд╡рдпं рдХी рдХрдоी рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╕рдоाрдЬ рднी рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рджोрд╖ी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 9.
рдХिрд╕ी рд╡рд╕्рддु рдпा, рд╕ेрд╡ा рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХрд░рддे рд╕рдордп рд╕ाрд╣рд╕ी рдХो рдХिрди-рдХिрди рдмाрддों рдХा рдз्рдпाрди рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП?
рдЙрдд्рддрд░:
рдХिрд╕ी рд╡рд╕्рддु рдпा рд╕ेрд╡ा рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХрд░рддे рд╕рдордп рд╕ाрд╣рд╕ी рдХो рдиिрдо्рди рдмाрддों рдХा рдз्рдпाрди рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП-
(i) рдмाрдЬाрд░ рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг- рдЙрдд्рдкाрдж рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХрд░рдиे рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдмाрдЬाрд░ рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░ рд▓ेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЙрдХ्рдд рдЙрдд्рдкाрдж рдХा рдмाрдЬाрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп рд╣ोрдЧा рдпा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдпा рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣ोрдЧा। рд╕ाрд╣рд╕ी рдХो рдирдпे рдЙрдд्рдкाрдж рд▓ाрддे рд╕рдордп рдмाрдЬाрд░ рд╕рд░्рд╡ेрдХ्рд╖рдг рдХрд░ाрдХрд░ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рддрд╕рд▓्рд▓ी рдЪाрд╣िрдП рдХि рдЙрд╕ рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рдоाँрдЧ рдмाрдЬाрд░ рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै। рдмाрдЬाрд░ рд╕рд░्рд╡ेрдХ्рд╖рдг рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдоाँрдЧ, рдкूрд░्рддि, рд╡рд╕्рддु рдХी рд▓ाрдЧрдд рдПрд╡ं рдоूрд▓्рдп, рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा, рдирдпे рдкрд░िрд░्рд╡рддрди рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдПрд╡ं рдк्рд░рдЪाрд░ рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдЖрджि рдмाрддों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

(ii) рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХрддा- рд╕ाрд╣рд╕ी рдХो рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдпрджि рд╡рд╣ рдЙрдд्рдкाрдж рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рдмाрдЬाрд░ рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрд╣рд╕ी рдЙрд╕рдХा рдирдпा рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд░ूрдк рд▓ाрдиे рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪ рд░рд╣ा рд╣ै рддो рдЙрд╕े рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдЙрд╕ рд░ूрдк рдХी рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХрддा рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдХिрддрдиी рд╣ोрдЧी।

(iii) рдЙрдд्рдкाрджрди рд▓ाрдЧрдд- рдХिрд╕ी рд╡рд╕्рддु рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рдХрд░рдиे рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд╕ाрд╣рд╕ी рдХो рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рдк्рд░рддि рдЗрдХाрдИ рд▓ाрдЧрдд рдХा рдЖрдХрд▓рди рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рддाрдХि рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХी рдЬेрдм рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╣ो। рдЕрдзिрдХ рдКँрдЪी рдХीрдордд рд╣ोрдиे рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рдоाँрдЧ рд╕ीрдоिрдд рд╣ोрдЧी।

(iv) рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा- рд╡рд░्рддрдоाрди рдпुрдЧ рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдХा рдпुрдЧ рд╣ै। рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдпрджि рдЙрд╕े рдЗрди рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрдпों рд╕े рд▓ोрд╣ा рд▓ेрддे рд╣ुрдП рдЖрдЧे рдмрдв़рдиा рд╣ै рддो рдРрд╕े рдЙрдд्рдкाрдж рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा рдЬो рдмाрдХी рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрдпों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдмेрд╣рддрд░ рдХिрд╕्рдо рдФрд░ рдХрдо рджाрдо рдХा рд╣ो।

(v) рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХी рдкрд░्рдпाрдк्рддрддा рдПрд╡ं рд╕рддрдд् рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा- рдЙрдд्рдкाрдж рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХрд░рддे рд╕рдордп рд╕ाрд╣рд╕ी рдХो рдпрд╣ рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдЙрд╕рдХे рдЙрдд्рдкाрдж рдХे рд▓िрдП рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдоाрдд्рд░ा рдоें рдХрдЪ्рдЪा рдоाрд▓ рдиिрд░्рдмाрдз рд░ूрдк рд╕े рдоिрд▓рддा рд░рд╣ेрдЧा рдпा рдирд╣ीं।

(vi) рддрдХрдиीрдХी рдкрд╣рд▓ू- рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХे рдк्рд░рддि рдЖрд╢्рд╡рд╕्рдд рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рд╕ाрд╣рд╕ी рдХो рдпрд╣ рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдЙрд╕рдХे рдЙрдд्рдкाрдж рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ी рдорд╢ीрди, рдпंрдд्рд░, рдЙрдкрдХрд░рдг рдПрд╡ं рддрдХрдиीрдХी рдЖрджि рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрдЧी। рдпрд╣ рдХिрддрдиे рдоें рдФрд░ рдХрд╣ाँ рд╕े рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ो рд╕рдХेрдЧा। рдЙрд╕े рдЪрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ рд╕्рддрд░ рдХे рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрдЧी। рдЙрди рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рд╣ो рд╕рдХेрдЧा рдЕрдерд╡ा рдирд╣ीं। рдЕрдд: рдЙрдд्рдкाрдж рдХे рдЪुрдиाрд╡ рдоें рддрдХрдиीрдХी рдкрд╣рд▓ू рдХो рднी рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП।

(vii) рд▓ाрдн рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा- рд╕ाрд╣рд╕ी рдХो рдЕрдкрдиे рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдмिрдХ्рд░ी рдФрд░ рдЙрд╕ рдкрд░ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ाрдн рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдкрд╣рд▓े рдХрд░ рд▓ेрдиे рдХे рдмाрдж рд╣ी рдЙрдд्рдкाрдж рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП।

рдк्рд░рд╢्рди 10.
рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рддрдд्рд╡ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рддрдд्рд╡ :
(i) рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрди рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЫूрдЯ рд╣ै рдЬो рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдоें рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддा рд╣ै। рдк्рд░ाрдпः рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдХे рддीрди рдЪрд░рдг рд╣ोрддे рд╣ैं рдк्рд░рд╡рд░्рддрди, рд╡िрд╕्рддाрд░ рдПрд╡ं рд╡िрд╡िрдзीрдХрд░рдг। рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╣ोрдиे рдХी рджрд╢ा рдоें рд╕ाрд╣рд╕ी рд╡िрд╕्рддाрд░ рдПрд╡ं рд╡िрд╡िрдзीрдХрд░рдг рд╣ेрддु рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдХा рд▓ाрдн рдЙрдаाрдиे рдХा рднрд░рд╕рдХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

(ii) рдЖंрддрд░िрдХ рдоाँрдЧ рдХी рдоाрдд्рд░ा- рдЙрдЪ्рдЪ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдп рд╕्рддрд░ рдХी рджрд╢ा рдоें рдмाрдЬाрд░ рдоें рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рдЙрдЪ्рдЪ рдоाँрдЧ рдХा рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрдд्рдкाрдж рдпा рд╕ेрд╡ा рдХी рдоाँрдЧ, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдп, рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рдЖрдп, рдЛрдг рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ै।

(iii) рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि- рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рднी рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХो рдХाрдлी рд╕ीрдоा рддрдХ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд╡ी рдЙрдд्рдкाрджрди рдХा рд╕्рддрд░ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।

(iv) рдмाрд╣्рдп рд╕рд╣ाрдпрддा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк- рдмाрд╣्рдп рд╕рд╣ाрдпрддा рдПрд╡ं рд╕рдорд░्рдерди рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдоें рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рддः рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддा рд╣ै।

(v) рдиिрд░्рдпाрдд рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा- рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдоें рдиिрд░्рдпाрдд рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддрдд्рд╡ рд╣ै।

(vi) рдЬोрдЦिрдо рдХी рдоाрдд्рд░ा- рдПрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рд╡िрд╢ेрд╖ рдоें рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЬोрдЦिрдо рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд░рд╣рддी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЖрд░्рдеिрдХ рдЬोрдЦिрдо, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬोрдЦिрдо, рд╡ाрддाрд╡рд░рдгीрдп рдЬोрдЦिрдо, рддрдХрдиीрдХी рдЬोрдЦिрдо рдЖрджि рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рд╕ाрде рдЬोрдЦिрдо рдХी рдоाрдд्рд░ा рдПрд╡ं рдк्рд░рдХृрддि рднी рдмрджрд▓рддी рд╣ै।

(vii) рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдЗрдХाрдЗрдпों рдХे рдиिрд╖्рдкाрджрди рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг- рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдЗрдХाрдЗрдпों рдХे рдиिрд╖्рдкाрджрди рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдпрдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рдХे рднी рдЙрдж्рдпрдоी рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рддः рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдж्рдпрдоी рдпрд╣ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдХाрд░्рдп рдХो рдХिрдпा рдЬाрдиा рд▓ाрднрдк्рд░рдж рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдпा рдХिрд╕ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдПрд╡ं рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕ंрд╕ाрдзрди, рддрдХрдиीрдХ рдЖрджि рдоें рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдХाрд░्рдп рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै рдЬिрдирдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдж्рдпрдоी рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдЗрдХाрдИ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рддрдеा рдЬोрдЦिрдо рдПрд╡ं рднाрд╡ी рд▓ाрдн рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдХे рдордж्рджेрдирдЬрд░ рдЙрдкрдХ्рд░рдо рдХा рдХुрд╢рд▓ рдк्рд░рдмंрдз рдПрд╡ं рд╕ंрдЪाрд▓рди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 11.
рд▓ेрдЦांрдХрди рдЕрдиुрдкाрдд рдХे рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХो рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░:
рд▓ेрдЦांрдХрди рдЕрдиुрдкाрдд рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рд╡िрдд्рддीрдп рд╡िрд╡рд░рдгों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╡िрдд्рддीрдп рд╡िрд╡рд░рдгों рдоें рдЪिрдЯ्рдаा рддрдеा рд▓ाрдн-рд╣ाрдиि рдЦाрддा рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै। рд╡िрдд्рддीрдп рд╡िрд╡рд░рдгों рдХे рд╡िрднिрди्рди рдорджों рдХे рдмीрдЪ рдЕंрддрд░ рд╕ंрдмंрдзों рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рд▓ेрдЦांрдХрди рдЕрдиुрдкाрддों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд▓ेрдЦांрдХрди рдЕрдиुрдкाрдд рдиिрд╖्рдкाрджрди , рдкрд░िрдгाрдо рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиा рд╣ै।

рд▓ेрдЦांрдХрди рдЕрдиुрдкाрдд рдЪाрд░ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ोрддे рд╣ैं-

  • рддрд░рд▓рддा рдЕрдиुрдкाрдд- рддрд░рд▓рддा рдЕрдиुрдкाрддों рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХी рдЕрд▓्рдкрдХाрд▓ीрди рдЛрдгрд╢ोрдзрди рдХ्рд╖рдорддा рдХा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХी рдЪाрд▓ू рд╕рдо्рдкрдд्рддिрдпों рддрдеा рдЪाрд▓ू рджाрдпिрдд्рд╡ों рдФрд░ рдирдХрдж рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा рдмोрдз рдХрд░ाрддा рд╣ै।
  • рдЛрдг рд╢ोрдзрди рдХ्рд╖рдорддा рдЕрдиुрдкाрдд- рдЛрдг рд╢ोрдзрди рдХ्рд╖рдорддा рдЕрдиुрдкाрдд рдХी рдЧрдгрдиा рджीрд░्рдШрдХाрд▓ीрди рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХे рд╢ोрдзрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХी рдЬाрддी рд╣ै।
  • рдиिрд╖्рдкाрджрди рдпा рдХ्рд░िрдпाрд╢ीрд▓рддा рдЕрдиुрдкाрдд- рдиिрд╖्рдкाрджрди рдЕрдиुрдкाрдд рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХी рдкрд░िрдЪाрд▓рди рдХुрд╢рд▓рддा рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрди рдЕрдиुрдкाрддों рдХी рдЧрдгрдиा рд╢ुрдж्рдз рд╡िрдХ्рд░рдп рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХी рдЬाрддी рд╣ै।
  • рд▓ाрднрдк्рд░рджрддा рдЕрдиुрдкाрдд- рд▓ाрднрджाрдпрдХрддा рдЕрдиुрдкाрдд рд╕ंрд╕्рдеा рдХी рд▓ाрдн рдЕрд░्рдЬрди рдХ्рд╖рдорддा рдХी рдоाрдк рд╣ै। рдпрд╣ рд╡िрдд्рддीрдп рдХुрд╢рд▓рддा рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рд╕рдХрд▓ рд▓ाрдн рдЕрдиुрдкाрдд, рд╢ुрдж्рдз рд▓ाрдн рдЕрдиुрдкाрдд, рдиिрд╡ेрд╢ рдкрд░ рдЖрдп рдк्рд░рддि рдЕंрд╢ рдЖрдп рдЙрдирдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं рдФрд░ рдпे рдк्рд░рддिрд╢рдд рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 12.
рдПрдХ рдирдпे рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХो рд▓рдЧाрдиे (рд╢ुрд░ू) рдХे рдХ्рд░рдо рдХो рд╕рдордЭाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЙрдж्рдпрдоी рдХे рд╕ाрдордиे рдХрдИ рд╡िрдХрд▓्рдк рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬो рд▓ाрдн рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрди рд╕рднी рд╡िрдХрд▓्рдкों рдХा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै рддाрдХि рдПрдХ рдРрд╕े рдк्рд░ोрдЬेрдХ्рдЯ рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे рдЬिрд╕рдоें рди्рдпूрдирддрдо рд▓ाрдЧрдд, рди्рдпूрдирддрдо рдЬोрдЦिрдо, рдЕрдзिрдХрддрдо рд▓ाрдн рдФрд░ рд╕ंрд╡ृрдж्рдзि рдХे рдЕрдзिрдХрддрдо рдЕрд╡рд╕рд░ рдиिрд╣िрдд рд╣ों।

рдПрдХ рдЙрдж्рдпोрдЧ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХрдИ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рд╣ै рдЬिрд╕े рд╣рдо рд╡िрднिрди्рди рдЪрд░рдгों рдХा рдиाрдо рджे рд╕рдХрддे рд╣ैं-

  • рдЙрдж्рдпрдоिрддीрдп рдХाрд░्рдп рдХा рдЪрдпрди
  • рдкूँрдЬी рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдЙрдЪिрдд рдиिрд╡ेрд╢
  • рд╡рд╕्рддु рдПрд╡ं рд╕ेрд╡ाрдУं рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди рдПрд╡ं рд╡िрддрд░рдг
  • рд▓ाрдн рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рд╡ рд▓ाрдн рдЕрдзिрди рдХрд░рдиा
  • рдмрдЪрдд рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХाрд░्рдпों рдоें рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиा рдЖрджि।

рдк्рд░рд╢्рди 13.
рд╡िрдд्рддीрдп рдиिрдпोрдЬрди рдХ्рдпा рд╣ै ? рдХिрд╕ी рдЙрдкрдХ्рд░рдо рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕рдХा рдХ्рдпा рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै ?
рдЕрдерд╡ा, рдХाрд░्рдпрд╢ीрд▓ рдкूँрдЬी рдХा рдХ्рдпा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╣ोрддा рд╣ै ? рдХाрд░्рдпрд╢ीрд▓ рдкूँрдЬी рдХे рд╕्рд░ोрдд рдХो рдмрддाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХो рдЪрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдзрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкрдб़рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рд╡िрдд्рддीрдп рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।

рд╡िрдд्рддीрдп рдиिрдпोрдЬрди рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै-

  • рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХो рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдмрдиाрдиा
  • рдЙрдирдХा рдЙрдЪिрдд рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиा

рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рд▓िрдП рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै-
(рдЕ) рд╕рдордп рдкрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдзрди рд░ाрд╢ि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा।
(рдм) рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиा рдЬो рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЗрдХाрдИ рдХो рдЕрдзिрдХрддрдо рдЖрдп рджे рд╕рдХे।

рд╡िрдд्рддीрдп рдиिрдпोрдЬрди рдХा рдорд╣рдд्рд╡-

  • рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдирдХрдж рдХोрд╖ों рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХрд░рдиा
  • рдЙрдЪिрдд рд╡िрдд्рддीрдп рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди
  • рдХोрд╖ों рдХा рд╡िрдиिрдпोрдЧ
  • рдмрдЪрддों рдХा рдмँрдЯрд╡ाрд░ा
  • рд╕ाрдзрдиों рдХा рдЕрдзिрдХрддрдо рдЙрдкрдпोрдЧ
  • рдкूँрдЬी рдХा рдЕрдзिрдХрддрдо рдк्рд░рдд्рдпाрдп
  • рд╡िрдд्рддीрдп рдиिрдпंрдд्рд░рдг।

рдк्рд░рд╢्рди 14.
рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдпुрдЧ рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдкूрд░े рд╕рдоाрдЬ рд╡ рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рд╣ै।

рдЗрд╕рдХे рд▓ाрдн рдХो рдиिрдо्рди рд░ूрдк рдоें рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं-

  • рдирд╡рдиिрд░्рдоिрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдоाँрдЧ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиा рдПрд╡ं рдЙрд╕рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рдиा
  • рдЕрд╕्рд╡рд╕्рде рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдХा рд╡िрдиाрд╢
  • рдЙрдд्рдкाрджрди рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╡ рдЧрддि
  • рдЙрдд्рдкाрджрди рд▓ाрдЧрдд рд╡ рд╡िрддрд░рдг рд╡्рдпрдп рдоें рдХрдоी
  • рд▓ाрднों рдоें рд╡ृрдж्рдзि
  • рд╡िрд╢िрд╖्рдЯीрдХрд░рдг рдХे рд▓ाрдн
  • рд╢िрдХ्рд╖ाрдк्рд░рдж рдПрд╡ं рдЬ्рдЮाрдирд╡рд░्рдж्рдзрдХ
  • рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХे рд╕рдордп рдоें рдмрдЪрдд
  • рдордз्рдпрд╕्рдеों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдХрдоी
  • рдоूрд▓्рдпों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी
  • рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рдХिрд╕्рдо рдоें рд╕ुрдзाрд░
  • рдХ्рд░рдп рдоें рд╕ुрд╡िрдзा
  • рд╡िрдХ्рд░ेрддा рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рдПрд╡ं рд╕рдорд░्рдерди
  • рдЕрдиेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЖрдЬीрд╡िрдХा рдХा рд╕्рд░ोрдд
  • рд░рд╣рди-рд╕рд╣рди рдХा рд╕्рддрд░ рдКँрдЪा рдЙрдардиा
  • рд╕рдоाрдЬ рдХा рджрд░्рдкрдг
  • рджेрд╢ рдХा рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕।
Previous Post Next Post