Advertica

 Bihar Board 12th Geography Important Questions Long Answer Type Part 3

Bihar Board 12th Geography Important Questions Long Answer Type Part 3

рдк्рд░рд╢्рди 1.
рднाрд░рдд рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ृрдж्рдзि рдХी рдХिрди्рд╣ीं рддीрди рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ृрдж्рдзि рдХी рддीрди рдЕрд╡рд╕्рдеाрдпें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-

  1. рдзीрдоी рд╡ृрдж्рдзि рдХी рдЕрд╡рдзि (1901-1921) – 1921 рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рд╡ृрдж्рдзि рдзीрдоी рдеी рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕ рдЕрд╡рдзि рдоें рдЬрди्рдорджрд░ рдФрд░ рдоृрдд्рдпुрджрд░ рджोрдиों рд╣ी рдЙрдЪ्рдЪ рдеी। рдоृрдд्рдпु рджрд░ рдКँрдЪी рд╣ोрдиे рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рд╕рд╡िрдзाрдУं рдХा рдЕрднाрд╡ рдеा।
  2. рдиिрд░ंрддрд░ рд╡ृрдж्рдзि рдХी рдЕрд╡рдзि (1921-51) – рдЗрд╕ рдЕрд╡рдзि рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рд╡ृрдж्рдзि рдиिрд░ंрддрд░ рдкрд░ंрддु рдоंрдж рдЧрддि рд╕े рд╣ुрдИ। рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдиे рдоृрдд्рдпुрджрд░ рдХो рдХрдо рдХिрдпा।
  3. рддीрд╡्рд░ рд╡ृрдж्рдзि рдХी рдЕрд╡рдзि (1951-81) – рдЗрд╕ рдЕрд╡рдзि рдоें рднाрд░рдд рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд▓рдЧрднрдЧ рджो рдЧुрдиी рд╣ो рдЧрдИ। рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХे рдХाрд░рдг рдоृрдд्рдпु рджрд░ рддेрдЬी рд╕े рдЧिрд░ी।
  4. рдШрдЯी рд╡ृрдж्рдзि рдХी рдЕрд╡рдзि – 1981 рдХे рдмाрдж рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╡ृрдж्рдзि рддो рд╣ुрдИ рд▓ेрдХिрди рд╡ृрдж्рдзि рджрд░ рдоें рдкрд╣рд▓े рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдХ्рд░рдоिрдХ рд╣्рд░ाрд╕ рд╣ुрдЖ।

рдк्рд░рд╢्рди 2.
рдЖंрддрд░िрдХ рдк्рд░рд╡ाрд╕ рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдЖрд╡ाрд╕-рдк्рд░рд╡ाрд╕, рдЧрдордиाрдЧрдорди рдпा рдк्рд░рд╡рд╕рди рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдоाрдирд╡ рд╕рдоूрд╣ рдЕрдерд╡ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕्рдеाрди рдХे рд╕ंрдмंрдзों рдХे рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╕े рд╣ै।рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╕ंрдШ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ ‘рдк्рд░рд╡рд╕рди рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рднौрдЧोрд▓िрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЬिрд╕рдоें рд░рд╣рдиे рдФрд░ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХा рд╕्рдеाрди рдмрджрд▓ рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЖрд╡ाрд╕-рдк्рд░рд╡ाрд╕ рд╕्рдеाрдпी рд╣ोрддा рд╣ै।рдбेрд╡िрдб рд╣ीрд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдЕрдкрдиे рд╕ाрдоाрди्рдп рдиिрд╡ाрд╕ рд╕्рдеाрди рд╕े рдХिрд╕ी рджूрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЬाрдХрд░ рдмрд╕рдиा рд╕्рдеाрдиाрди्рддрд░рдг рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।” рдЬेреж рдмोрдЧ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдк्рд░рд╡ाрд╕ рд╢рдм्рдж рдЖрд╡ाрд╕ рдХे рдЙрди рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХे рд▓िрдП рдЖрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХो рдкूрд░्рдгрд░ूрдкेрдг рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдПрд╡ं рдкुрдирд░्рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।” рдИреж рдПрд╕реж рд▓ी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рд╕्рдеाрдиाрди्рддрд░рдг рдЕрд╕्рдеाрдпी рдЖрд╡ाрд╕ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рджूрд░ी рдХा рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдирд╣ीं рд╣ै।”

рдЬрдм рдордиुрд╖्рдп рдЕрдкрдиे рдк्рд░рджेрд╢ рдпा рджेрд╢ рд╕े рдЕрди्рдп рд╕्рдеाрди рдпा рджेрд╢ों рдоें рдЬाрддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े-рдЬैрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдмिрд╣ाрд░ рд╕े рдоुрдо्рдмрдИ рдпा рдЪेрди्рдирдИ рдЬाрдХрд░ рдмрд╕рддा рд╣ै рддो рд▓ोрдЧ рдоुрдо्рдмрдИ рдХे рд▓िрдП рдЕрдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╣ोंрдЧे рд▓ेрдХिрди рдмिрд╣ाрд░ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдоाрдиे рдЬाрдпेंрдЧे। рд▓ेрдХिрди рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рддिрджिрди рдПрдХ рдЧाँрд╡ рдпा рдирдЧрд░ рд╕े рджूрд╕рд░े рдЧाँрд╡ рдпा рдирдЧрд░ рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬाрдпेंрдЧे рддो рдЙрди्рд╣ें рджैрдиिрдХ рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдХрд╣ेंрдЧे।

рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-
(i) рднौрддिрдХ рдХाрд░рдг – рднौрддिрдХ рдХाрд░рдгों рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╕ंрдмंрдзी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, рднूрдХрдо्рдк, рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी, рд╣िрдорд░ाрд╢िрдпों рдХा рдШрдЯрдиा-рдмрдв़рдиा, рдоिрдЯ्рдЯी рдХा рдЙрдкрдЬाрдК рд╣ोрдиा, рд╕рдоुрдж्рд░ рддрдЯों рдХा рдЬрди्рдордЬ्рдЬрди рддрдеा рдиिрдордЬ्рдЬрди рд╣ोрдиा рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдоें рд▓ोрдЧ рдЕрдзिрдХ рдЧрд░्рдоी рд╕े рдмрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рджрдХ्рд╖िрдг рд╕े рдЙрдд्рддрд░ рдХी рдУрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдЧрд░्рдоी рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ोрддे рд╣ी рдкुрдиः рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд╡ाрдкрд╕ рдЖ рдЬाрддे рд╣ैं। рдмाрдв़ рднी рдЕрдзिрдХ рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд╣ोрддे рд╣ैं।

(ii) рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░рдг – рдЗрд╕рдоें рд░ोрдЬрдЧाрд░, рдХृрд╖ि, рдЙрдж्рдпोрдЧ, рдкрд░िрд╡рд╣рди, рд╡्рдпाрдкाрд░ рдЖрджि рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд▓ोрдЧ рдХрдоाрдиे рдХे рд▓िрдП рдмрдб़ी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдЧाँрд╡ों рд╕े рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЬाрддे рд╣ैं। рд╡्рдпाрдкाрд░ी рднी рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХे рд▓िрдП рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЬाрддे рд╣ैं।

(iii) рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХाрд░рдг – рдзाрд░्рдоिрдХ рдХाрд░рдгों рд╕े рднी рдмрдб़ी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। 1947 рдоें рднाрд░рдд рд╡िрднाрдЬрди рдХे рд╕рдордп рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕्рдеिрддि рдХे рдХाрд░рдг рд╣िрди्рджू рднाрд░рдд рдЖрдпे рддрдеा рдоुрд╕्рд▓िрдо рднाрд░рдд рдЫोрдб़рдХрд░ рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдЪрд▓े рдЧрдпे।

(iv) рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдХाрд░рдг – рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рддрдеा рдЬाрддीрдп рджंрдЧों рдХे рдХाрд░рдг рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиे рдШрд░ों рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╕्рдеाрдиों рдХो рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХрд░ рдЬाрддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 3.
рднाрд░рдд рдоें рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХे рдкрд░िрдгाрдоों рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рдЕрдкрдиे рдоूрд▓ рджेрд╢ рдХी рддрдХрдиीрдХ, рдзрд░्рдо, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдкрд░рдо्рдкрд░ा, рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ, рднाрд╖ा рдЖрджि рдХो рднी рд▓े рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЬрд╣ाँ рд╡рд╣ рдмрд╕рддा рд╣ै, рдЕрдкрдиी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं, рдоूрд▓्рдпों рддрдеा рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рдЦрдиे рдХे рдпрдеा рд╕ंрднрд╡ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдирдпे рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдП рдмिрдиा рднी рдирд╣ीं рд░рд╣ рдкाрддा рд╣ै। рдЕрддः рдЕрдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдирд╡ीрди рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рднाрд░рдд рдХे рднी рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдк्рд░рд╡ाрд╕рди рдоें рдпрд╣ рдЧुрдг рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।

рднाрд░рдд рд╕े рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдк्рд░рд╡ाрд╕ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ाँ рдХे рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рджрдмाрд╡ рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдХुрдЫ рдХрдо рд╣ै рдЬो рднाрд░рдд рдЬैрд╕े рджेрд╢ों рдХे рд▓िрдП рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдкрд╣рд▓ू рд╣ै। рднाрд░рдд рдХे рд▓ोрдЧ рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рдорд╣ाрджेрд╢ों рдоें рдлैрд▓े рд╣ुрдП рд╣ैं। рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рдХा рд╕ंрдмंрдз рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдЕрдкрдиे рдоूрд▓ рджेрд╢ рд╕े рд╣ी рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै рдЬो рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрд╡ं рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрдмंрдз рдХो рдк्рд░рдЧाрдв़ рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।

рднाрд░рдд рдХे рдЕрдзिрдХрддрд░ рдХाрд░्рдпрд╢ीрд▓ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा, рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рд╕े рднाрд░рдд рдкрд░ рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЕंрддрддः рдк्рд░рднाрд╡ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдп рдкрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рджेрд╢ рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों, рдмрдЪ्рдЪों рдФрд░ рд╡ृрдж्рдзों рдХा рдЕрдиुрдкाрдд рдмрдв़ рдЬाрддा рд╣ै, рдЬो рдиिрд░्рднрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 4.
рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬрдиांрдХिрдХीрдп рдкрд░िрдгाрдо рдХ्рдпा-рдХ्рдпा рд╣ैं ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕े рдирдЧрд░ीрдп рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдирдЧрд░ों рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рд╡ृрдж्рдзि рдоें рдпोрдЧрджाрди рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░рдХों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै। рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╣ोрди рд╡ाрд▓े рдЖрдпु рдПрд╡ं рдХुрд╢рд▓рддा рдЪрд░рдгाрдд्рдордХ рдмाрд╣्рдп рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬрдиांрдХिрдХीрдп рд╕ंрдШрдЯрди рдкрд░ рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓рддा рд╣ै। рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди, рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдФрд░ рдкूрд░्рд╡ी рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдмाрд╣्рдп рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдЗрди рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рдЖрдпु рд▓िंрдЧ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдоें рдЧंрднीрд░ рдЕрд╕рди्рддुрд▓рди рдкैрджा рдХрд░ рджिрдП рд╣ैं। рдРрд╕े рд╣ी рдЕрд╕рди्рддुрд▓рди рдЖрджाрддा рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рд╣ुрдП।

рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдоें рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХे рд▓ोрдЧों рдХा рдЕрддि рдоिрд╢्рд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЙрдж्рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдпोрдЧрджाрди рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдЕрдзिрдХрддрд░ рд▓ोрдЧों рдХे рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдХ्рд╖िрддिрдЬ рдХो рд╡िрд╕्рддृрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рдкрд░िрдгाрдо рднी рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЬो рд▓ोрдЧों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдиिрд░्рд╡ाрдд рдФрд░ рдЦिрди्рдирддा рдХी рднाрд╡рдиा рднрд░ рджेрддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 5.
рднाрд░рдд рдоें рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдоें рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рдоें рднिрди्рдирддाрдПँ рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं। рдмिрд╣ाрд░ рдоें рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ 43.53 рд╣ै рдЬрдмрдХि рдХेрд░рд▓ рдоें рдпрд╣ 90.92% рд╣ै। рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдоें рдХेрд░рд▓ рдХा рдк्рд░рдердо рд╕्рдеाрди рд╣ै।

рдХेрд░рд▓ рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा 80% рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рд╡ाрд▓े рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдкрд╣рд▓े рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдоिрдЬोрд░рдо (88.49%) рд╣ै। рдЧोрд╡ा рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ (82.32%) рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рд░ाрдЬ्рдп рдоें 80% рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдирд╣ीं рд╣ै।

рдоेрдШाрд▓рдп, рдЙрдб़ीрд╕ा, рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рддрдеा рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ рдоें рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдФрд╕рдд рд╕े рдеोрдб़ा рдХрдо рд╣ै।
рдХाрд░рдг –

  1. рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдЧाँрд╡ों рдоें рд░рд╣рддी рд╣ै।
  2. рдЧрд░ीрдмी рддрдеा рдЕрдЬ्рдЮाрдирддा рдХे рдХाрд░рдг рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рдХрдо рд╣ै।
  3. рдЬрдо्рдоू-рдХрд╢्рдоीрд░ рддрдеा рдЕрд░ुрдгाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдкрд░्рд╡рддीрдп рд░ाрдЬ्рдп рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХे рд╕ाрдзрдиों рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ै।

рдХेрди्рдж्рд░рд╢ाрд╕िрдд рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рдХ्рд░рдорд╢ः рд▓рдХ्рд╖рдж्рд╡ीрдк (87.52%), рджिрд▓्рд▓ी (81.82%), рдЪрдг्рдбीрдЧрдв़ (81.72%), рдкांрдбिрдЪेрд░ी (81.49%), рдЕंрдбрдоाрди рд╡ рдиिрдХोрдмाрд░ (81.18%) рддрдеा рджрдорди рд╡ рджीрд╡ (81.9%) рд╣ैं।
Bihar Board 12th Geography Important Questions Long Answer Type Part 3, 1
рдЪिрдд्рд░ : рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░

рднाрд░рдд рдХे 22 рд░ाрдЬ्рдпों рдФрд░ рдХेрди्рдж्рд░рд╢ाрд╕िрдд рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдФрд╕рдд рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ै рдЬрдмрдХि 13 рд░ाрдЬ्рдпों рдФрд░ рд╕ंрдШрд╢ाрд╕िрдд рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рдФрд╕рдд рд╕े рдХрдо рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-

  1. рдЙрдЪ्рдЪ рдирдЧрд░ीрдХрд░рдг рдХा рдХाрд░рдг рдЙрдЪ्рдЪ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рд╣ै।
  2. рдЙрдд्рддрд░ी-рдкूрд░्рд╡ी рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рдХा рдХाрд░рдг рдоिрд╢рдирд░िрдпों рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ै।
  3. рдХрдИ рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рд╣ै।

рдиिрдо्рди рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рд╡ाрд▓े рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдмिрд╣ाрд░, рдЭाрд░рдЦंрдб, рдЬрдо्рдоू-рдХрд╢्рдоीрд░, рдЕрд░ुрдгाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢, рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рджाрджрд░ा рд╡ рдирдЧрд░ рд╣рд╡ेрд▓ी, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рд╡ рдЖрди्рдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд╣ै। рдЗрди рд╕рднी рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ 54 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╕े 62 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХे рдмीрдЪ рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 6.
рднाрд░рдд рдХे 15 рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕्рддрд░ों рдоें рдХिрди рдХाрд░рдХों рдиे рд╕्рдеाрдиिрдХ рднिрди्рдирддा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХी рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдХाрд░рдХ рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд╣ैं। рдЗрдирдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдХेрд░рд▓ рдХे рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рд╕ूрдЪрдХांрдХ рдХा рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рдоूрд▓्рдп рдЗрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा 2001 рдоें рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рд╢рдд рдк्рд░рддिрд╢рдд (90.92) рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ैं। рдмिрд╣ाрд░, рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢, рдЙрдб़ीрд╕ा рдЬैрд╕े рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдиिрдо्рди рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рд╣ै।

рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░рдХ (Economic factor) – рдЖрд░्рдеिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░, рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдФрд░ рдкंрдЬाрдм рдЬैрд╕े рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╕ूрдЪрдХांрдХ рдЕрди्рдп рд░ाрдЬ्рдпों рд╕े рдКँрдЪे рд╣ैं।

рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ рдХाрд▓ рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╡िрдХृрддिрдпाँ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрд╖рдорддाрдПँ рдЕрдм рднी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै।

рдиिрдо्рди рд╕ाрд░рдгी рднाрд░рдд рдХे рд░ाрдЬ्рдпों рдХा рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै рдЬो 2001 рдХे рд╕ूрдЪрдХांрдХ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ै।
Bihar Board 12th Geography Important Questions Long Answer Type Part 3, 2

рдк्рд░рд╢्рди 7.
рдк्рд░рддिрд░ूрдк рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЕрдзिрд╡ाрд╕ों рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ें।
рдЕрдерд╡ा, рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпों рдХे рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рддिрд░ूрдкों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпों рдХा рдк्рд░рддिрд░ूрдк рдпрд╣ рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै рдХि рдордХाрдиों рдХी рд╕्рдеिрддि рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ैं। рдЧांрд╡ рдХी рдЖрдХृрддि рдПрд╡ं рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд░рдХों рдоें рдЧाँрд╡ рдХी рд╕्рдеिрддि, рд╕्рдерд▓ाрдХृрддि рдПрд╡ं рднू-рднाрдЧ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рдеाрди рд░рдЦрддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпों рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рддिрд░ूрдк рдиिрдо्рди рд╣ैं-

  • рд░ैрдЦिрдХ рдк्рд░рддिрд░ूрдк – рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рддिрд░ूрдк рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдордХाрди, рд╕рдб़рдХों, рд░ेрд▓ рд▓ाрдЗрдиों, рдирджिрдпों, рдШाрдЯी рдХे рдХिрдиाрд░े рдЕрдерд╡ा рддрдЯрдмंрдзों рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े-рдЧंрдЧा рдирджी рдХे рдХिрдиाрд░े рд╕्рдеिрдд рдЧाँрд╡।।
  • рдЖрдпрддाрдХाрд░ рдк्рд░рддिрд░ूрдк – рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпों рдХा рдпрд╣ рдк्рд░рддिрд░ूрдк рд╕рдорддрд▓ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдЕрдерд╡ा рдЪौрдб़ी рдЕंрддрд░ाрдкрд░्рд╡рддीрдп рдШाрдЯिрдпों рдоें рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрдирдоें рд╕рдб़рдХें рдЖрдпрддाрдХाрд░ рд╣ोрддी рд╣ैं рдЬो рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХो рд╕рдордХोрдг рдкрд░ рдХाрдЯрддी рд╣ै।
  • рд╡ृрдд्рддाрдХाрд░ рдк्рд░рддिрд░ूрдк – рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддी рдЭीрд▓ рд╡ рддाрд▓ाрдмों рдЖрджि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдмрд╕ рдЬाрдиे рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╣ै।
  • рддाрд░े рдХे рдЖрдХाрд░ рдХा рдк्рд░рддिрд░ूрдк-рдЬрд╣ाँ рдХрдИ рдоाрд░्рдЧ рдЖрдХрд░ рдПрдХ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдоिрд▓рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕ рдоाрд░्рдЧ рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдордХाрди рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рд╡рд╣ाँ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рддिрд░ूрдк рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдмрд╕्рддिрдпाँ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।
  • ‘рдЯी’ рдЖрдХाрд░, ‘рд╡ाрдИ’ рдЖрдХाрд░ рдПрд╡ं ‘рдХ्рд░ॉрд╕’ рдЖрдХाрд░-‘рдЯी’ рдХे рдЖрдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпाँ рд╕рдб़рдХ рдХे рддिрд░ाрд╣े рдкрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬрдмрдХि ‘рд╡ाрдИ’ рдЖрдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпाँ рдЙрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рджो рдоाрд░्рдЧ рдЖрдХрд░ рддीрд╕рд░े рдоाрд░्рдЧ рд╕े рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдХ्рд░ॉрд╕ рдЖрдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпाँ рдЪौрд░ाрд╣े рдкрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 8.
рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें – (i) рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдФрд░ рдирдЧрд░ीрдп рдмрд╕्рддिрдпाँ (ii) рдЧुрдЪ्рдЫिрдд рдФрд░ рдЕрд░्рдз-рдЧुрдЪ्рдЫिрдд рдмрд╕्рддिрдпाँ (iii) рд░ैрдЦिрдХ рдФрд░ рд╡ृрдд्рддाрдХाрд░ рдмрд╕्рддिрдпाँ।
рдЙрдд्рддрд░:
(i) рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпाँ (Rural Settlements)-

  1. рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпों рдХे рдиिрд╡ाрд╕ी рдЕрдзिрдХрддрд░ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдХाрд░्рдпों рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╣ोрддे рд╣ैं।
  2. рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпों рдХे рд▓ोрдЧों рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХृрд╖ि рд╣ोрддा рд╣ै। рдЧाँрд╡ рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдЦेрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।
  3. рдЧाँрд╡ рдХे рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиे рдХृрд╖ि рдЙрдд्рдкाрджрди рдХा рдЕрд╡рд╢ेрд╖ рднाрдЧ рдирдЧрд░ों рдоें рдмिрдХ्рд░ी рдХो рднेрдЬрддे рд╣ैं।
  4. рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмрд╕्рддिрдпाँ рдЫोрдЯे рдЖрдХाрд░ рдХी рд╣ोрддी рд╣ैं।
  5. рдЗрдирдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХрдо рд╣ोрддी рд╣ै। рдк्рд░ाрдп: 10-20 рд╕े 1000 рд╡्рдпрдХ्рддि рддрдХ рд░рд╣рддे рд╣ैं।
  6. рдЗрдирдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рдирд╣ीं рд╣ोрддी।

рдирдЧрд░ीрдп рдмрд╕्рддिрдпाँ (Urban Settlements)-

  1. рдирдЧрд░ीрдп рдмрд╕्рддिрдпों рдХे рдиिрд╡ाрд╕ी рдж्рд╡िрддीрдпрдХ рдФрд░ рддृрддीрдпрдХ рдХाрд░्рдпों рдоें рд▓рдЧे рд╣ोрддे рд╣ैं।
  2. рдирдЧрд░ों рдоें рдиिрд░्рдоाрдг рдЙрдж्рдпोрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиेрдХ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди рд╣ोрддा рд╣ै рддрдеा рдЕрдзिрд╢ेрд╖ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХो рдЧाँрд╡ рдоें рднी рднेрдЬрддे рд╣ैं।
  3. рдирдЧрд░ीрдп рдмрд╕्рддिрдпों рдХा рдЖрдХाрд░ рдмрдб़ा рд╣ोрддा рд╣ै। рдпे рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд╣ोрддी рд╣ैं।
  4. рдХोрдИ рднी рдмрд╕्рддी рддрдм рддрдХ рдирдЧрд░ рдирд╣ीं рдХрд╣рд▓ाрддी рдЬрдмрддрдХ рдЙрд╕рдоें 5000 рд╡्рдпрдХ्рддि рди рд╣ों।
  5. рдирдЧрд░ों рдоें рдШрд░ рдФрд░ рдЧрд▓िрдпाँ рдкाрд╕-рдкाрд╕ рд╣ोрддी рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдЦुрд▓े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХрдо рд╣ोрддे рд╣ैं।
  6. рдЗрдирдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рд╣ोрддी рд╣ैं।

(ii) рдЧुрдЪ्рдЫिрдд рдмрд╕्рддिрдпाँ (Clustered Settlements)-

  1. рдЗрди рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдШрд░ों рдХे рд╕ंрд╣рдд рдЦंрдб рдкाрдП рдЬाрддे рд╣ैं।
  2. рдШрд░ों рдХी рджो рдХрддाрд░ों рдХो рд╕ंрдХрд░ी рддрдеा рдЯेрдв़ी-рдоेрдв़ी рдЧрд▓िрдпाँ рдкृрдердХ् рдХрд░рддी рд╣ैं।
  3. рдЗрди рдмрд╕्рддिрдпों рдХा рдПрдХ рдЕрднिрди्рдпाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рд░ैрдЦिрдХ, рдЖрдпрддाрдХाрд░, рдЖрдХृрддि рдЕрдерд╡ा рдХрднी-рдХрднी рдЖрдХृрддिрд╡िрд╣ीрди рд╣ोрддा рд╣ै।
  4. рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпाँ рднाрд░рдд рдХे рд╕рдШрди рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं।

рдЕрд░्рдз-рдЧुрдЪ्рдЫिрдд рдмрд╕्рддिрдпाँ (Semi-clustered Settlement)-

  1. рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рдпे рдмрд╕्рддिрдпाँ рдХिрд╕ी рдмрдб़ी рдмрд╕्рддी рдХे рд╡िрдЦрдг्рдбрди рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрдирддी рд╣ैं।
  2. рдХिрд╕ी рдмрдб़े рд╕ंрд╣рдд рдЧाँрд╡ рдХे рдПрдХ рдпा рджो рд╡рд░्рдЧ рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫा рдпा рдордЬрдмूрд░ी рд╕े рдЧाँрд╡ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдмрд╕्рддी рдмрдиाрдХрд░ рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдпे рдоुрдЦ्рдп рдЧाँрд╡ рдХे рд╕рдоीрдк рд╣ोрддी рд╣ै।
  3. рдЗрди рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд▓ोрдЧ рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬो рдк्рд░ाрдпः рдЫोрдЯे рдорд╣рдд्рдд्рд╡рд╣ीрди рдХाрд░्рдпों рдоें рд▓рдЧे рд╣ोрддे рд╣ैं।
  4. рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпाँ рдЧुрдЬрд░ाрдд рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоैрджाрдиी рднाрдЧों рдоें рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं।

(iii) рд░ैрдЦिрдХ рдмрд╕्рддिрдпाँ (Linear Settlement)-

  1. рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рдордХाрдиों рдХी рджो рд╕рдоांрддрд░ рдХрддाрд░ें рд╣ोрддी рд╣ैं।
  2. рдордХाрди рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдЖрдордиे-рд╕ाрдордиे рд╣ोрддे рд╣ैं।
  3. рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпाँ рдордгिрдкुрд░, рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢, рдЫрдд्рддीрд╕рдЧрдв़ рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं।
  4. рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рдк्рд░рдоुрдЦрддः рдЬрдирдЬाрддिрдпों рдХे рд▓ोрдЧ рдкाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं।

рд╡ृрдд्рддाрдХाрд░ рдмрд╕्рддिрдпाँ (Circular Settlements)-

  1. рдХिрд╕ी рдЭीрд▓ рдкрд░ рддाрд▓ाрдм рдХे рдХिрдиाрд░े рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддी рдмрди рдЬाрддी рд╣ै।
  2. рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рдк्рд░ाрдпः рдЬुрд▓ाрд╣े, рдзोрдмी, рдордЫुрдЖрд░े рдЖрджि рд░рд╣рддे рд╣ैं।
  3. рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЧाँрд╡ рдЧंрдЧा-рдпрдоुрдиा рджोрдЖрдм, рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢, рдкंрдЬाрдм рдЖрджि рдоें рдкाрдП рдЬाрддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 9.
рдирдЧрд░ рдмрд╣ुрдк्рд░рдХाрд░्рдпाрдд्рдордХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдХ्рдпों ?
рдЕрдерд╡ा, рдХाрд░्рдпों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдирдЧрд░ों рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рдХाрд░्рдпाрдд्рдордХ рд╡िрд╡рд░рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдирдЧрд░ों рдоें рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдХुрдЫ рдирдЧрд░ों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХे рдХाрд░्рдп рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं рддो рдХुрдЫ рдирдЧрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдпा рд╕ैрдиिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХे рд╣ोрддे рд╣ैं। рдлिрд░ рднी рдХिрд╕ी рдПрдХ рдХाрд░्рдп рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ी рдирдЧрд░ рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡рд░्рдЧ рдоें рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХाрд░्рдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдирдЧрд░ों рдХो рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╡рд░्рдЧों рдоें рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै-

  • рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдирдЧрд░ – рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиिрдпाँ рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдХाрд░्рдпाрд▓рдп рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЙрди्рд╣ें рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдирдЧрд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े-рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдХैрдирдмेрд░ा, рд▓ंрджрди, рд╡ाрд╢िंрдЧрдЯрди рдбी. рд╕ी.।
  • рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдПрд╡ं рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдирдЧрд░ – рд╡्рдпाрдкाрд░ рдФрд░ рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдХाрд░्рдпों рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╡ाрд▓े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдПрд╡ं рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдирдЧрд░ рдХрд╣े рдЬाрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े-рдоुрдо्рдмрдИ, рдХोрд▓рдХाрддा, рди्рдпूрдпाрд░्рдХ, рд╕ाрдЙрдкोрд▓ो।
  • рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдирдЧрд░ – рдЙрдж्рдпोрдЧों рд╕े рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд░्рдпों рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдирдЧрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े-рдоॉрдЯ्рд░िрдХ, рдмोрд╕्рдЯрди, рдоैрдирдЪेрд╕्рдЯрд░, рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж।
  • рдкрд░िрд╡рд╣рди рдирдЧрд░ – рд╡ैрд╕े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЬрд╣ाँ рд╕рдб़рдХ рдПрд╡ं рд░ेрд▓рдоाрд░्рдЧ рдЬैрд╕े рдХाрд░्рдпों рдХे рдХाрд░рдг рдирдЧрд░ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै, рдЙрд╕े рдкрд░िрд╡рд╣рди рдирдЧрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े-рднाрд░рдд рдХे рдоुрдЧрд▓рд╕рд░ाрдп, рд╢िрдХांрдЧो, рдкрд░्рде, рдХोрд▓рдо्рдмे рдЖрджि।
  • рдЦрдирди рдирдЧрд░ – рдЬिрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЦрдиिрдЬों рдХो рдиिрдХाрд▓рдиे рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдХाрд░्рдп рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рд╡ैрд╕े рдирдЧрд░ рдХो рдЦрдирди рдирдЧрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े-рдзрдирдмाрдж, рдоेрд╕ाрдмी, рд╣ुрдиाрди, рдмोрдХाрд░ो।
  • рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдирдЧрд░ – рд╡ैрд╕े рдирдЧрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЬрд╣ाँ рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдХाрд░्рдп рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं, рдЙрд╕ рдирдЧрд░ рдХो рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдирдЧрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े-рджिрд▓्рд▓ी, рдХैрдо्рдм्рд░िрдЬ, рдкेрд░िрд╕, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рд░ूрдб़рдХी।
  • рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдирдЧрд░ – рд╡ैрд╕े рдирдЧрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЬрд╣ाँ рдзाрд░्рдоिрдХ рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдкों рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ोрддी рд╣ै, рдЙрд╕ рдирдЧрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдирдЧрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े-рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, рдордеुрд░ा, рдк्рд░рдпाрдЧ, рд░ाрдоेрд╢्рд╡рд░рдо्, рдЧрдпा, рдпेрд░ूрд╕рд▓рдо, рдордХ्рдХा, рдорджीрдиा рдЖрджि।

рд╡िрд╢िрд╖्рдЯीрдХृрдд рдирдЧрд░ рднी рдорд╣ाрдирдЧрд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рдмрд╣ुрдк्рд░рдХाрд░्рдпाрдд्рдордХ рдмрди рдЬाрддे рд╣ैं। рддрдм рдЗрдирдоें рдЙрдж्рдпोрдЧ, рд╡्рдпाрдкाрд░, рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдФрд░ рдкрд░िрд╡рд╣рди рдЖрджि рдк्рд░рдХाрд░्рдп рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 10.
рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднाрд░рддीрдп рдХृрд╖ि рдЕрдиेрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рд╕े рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ै। рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдпрдж्рдпрдкि рдХृрд╖ि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдХृрд╖ि рдХा рдЖрдзुрдиिрдХीрдХрд░рдг рддрдеा рдкैрдХेрдЬ рдЯेрдХ्рдиोрд▓ॉрдЬी рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рджेрд╢ рдоें рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ाрди्рддि рдЖрдИ। рд▓ेрдХिрди рд╣рдоाрд░ी рдХृрд╖ि рдЕрдиेрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рд╕े рдЬूрдЭ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрдирдХो рдЪाрд░ рд╡рд░्рдЧों рдоें рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै-

  1. рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп,
  2. рдЖрд░्рдеिрдХ,
  3. рд╕ंрд╕्рдеाрдЧрдд,
  4. рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХीрдп।

1. рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рдХाрд░рдХ (Environmental Factors) – рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХाрд░рдХों рдоें рдоाрдирд╕ूрди рдХा рдЕрдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ै। рд╡рд░्рд╖ा рдХी рдиिрдпрдоिрдд рдФрд░ рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдЖрдкूрд░्рддि рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рдоाрдирд╕ूрди рдХी рдЕрд╡рдзि рдоें рднी рд╡рд░्рд╖ा рдХा рд╡िрддрд░рдг рдЕрд╕рдоाрди рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЗрд╕ рдЕрд╡рдзि рдоें рднी рдлрд╕рд▓ों рдХो рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдЬрд▓ рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкाрддा। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХृрд╖ि рдпोрдЧ्рдп рдЙрдкрдЬाрдК рдоृрджा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЕрд░्рдзрд╢ुрд╖्рдХ рдФрд░ рдЙрдк-рдЖрд░्рдж्рд░ рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдлрд╕рд▓ें рд╕िंрдЪाрдИ рдХे рдмिрдиा рдирд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕िंрдЪाрдИ рдХी рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।

2. рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░рдХ (Economic Factors) – рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░рдХों рдоें рдХृрд╖ि рдоें рдиिрд╡ेрд╢ рд╣ै। рдХिрд╕ाрди рдЕрдЪ्рдЫे рдмीрдЬ рддрдеा рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рдирд╣ीं рдЦрд░ीрдж рд╕рдХрддे। рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдХृрд╖ि рдорд╢ीрдиों рддрдеा рдирд▓рдХूрдк рдЖрджि рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे। рд╡िрдкрдгрди рдЕрд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рддрдеा рдЙрдЪिрдд рдм्рдпाрдЬ рджрд░ рдкрд░ рдмैंрдХों рд╕े рдЛрдг рди рдоिрд▓рдиे рдХे рдХाрд░рдг рдХिрд╕ाрди рдХृрд╖ि рдоें рдЕрдзिрдХ рдиिрд╡ेрд╢ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЙрдд्рдкाрджрди рдкрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै।

3. рд╕ंрд╕्рдеाрдЧрдд рдХाрд░рдХ (Institutional Factors) – рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдмрдв़рддे рджрдмाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдЦेрддों рдХा рдЫोрдЯा рддрдеा рдмिрдЦрд░ा рд╣ोрдиा рдПрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдЬोрдд рдЕрдиाрд░्рдеिрдХ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрди рдХाрд░рдгों рд╕े рдХिрд╕ाрди рдЕрдкрдиे рдЦेрддों рдХी рджेрдЦрднाрд▓ рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा। рди рд╣ी рд╡рд╣ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЦेрдд рдкрд░ рдирд▓рдХूрдк рдпा рдЕрди्рдп рдорд╢ीрди рд▓рдЧा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЬрдоींрджाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рднी рдЗрд╕рдоें рдмाрдзрдХ рд╣ै। рдХिрд╕ाрди рдХो рднू-рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд╡ рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡рд╣ рдЙрди рдЦेрддों рдкрд░ рдиिрд╡ेрд╢ рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै।

4. рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХीрдп рдХाрд░рдХ (Technological Factors) – рдХृрд╖ि рдХे рдкुрд░ाрдиे рддрд░ीрдХे рдЕрдХ्рд╖рдо рд╣ैं। рдЙрдирд╕े рдЙрдд्рдкाрджрди рдХो рдмрдв़ाрдпा рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддा। рдЕрднी рддрдХ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╕ीрдоिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЬैрд╕े-рдкंрдЬाрдм, рд╣рд░िрдпाрдгा рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें। рдЕрдзिрдХрддрд░ рднाрдЧों рдоें рдХिрд╕ाрди рдЖрдЬ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рд╕ाрдзрдиों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдд्рдкाрджрди рдХрдо рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрднी рднी рджेрд╢ рдоें рджो-рддिрд╣ाрдИ рднाрдЧ рдкрд░ рд╕िंрдЪाрдИ рд╕ुрд╡िрдзा рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡рд░्рд╖ा рдкрд░ рд╣ी рдиिрд░्рднрд░ рд░рд╣рдиा рдкрдб़рддा рд╣ै рдФрд░ рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╣ी рдлрд╕рд▓ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХी рдЬाрддी рд╣ै।

рдпे рд╕рдм рд╕рдорд╕्рдпाрдпें рдХृрд╖ि рдХी рдЙрдд्рдкाрджрдХрддा рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдЧрд╣рдирддा рдХो рдиिрдо्рди рдмрдиाрдП рд╣ुрдП рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 11.
рд░ोрдкрдг рдХृрд╖ि рдХी рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдмрддाрдЗрдП рдПрд╡ं рдХुрдЫ рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ोрдкрдг рдлрд╕рд▓ों рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд░ोрдкрдг рдХृрд╖ि рджो рд╢рддाрдм्рджी рдкुрд░ाрдиी рдХृрд╖ि рдкрдж्рдзрддि рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░ाрджुрд░्рднाрд╡ рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдЬрдирдЬाрддिрдпों рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдХृрд╖ि рдкрдж्рдзрддि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдпूрд░ोрдк рддрдеा рдЕрдорд░ीрдХा рдкूँрдЬी рдиिрд╡ेрд╢ рдХрд░рддा рдеा। рдЗрд╕рдоें рдЪाрдп, рдХрд╣рд╡ा, рдиाрд░िрдпрд▓, рдХेрд▓ा, рдорд╕ाрд▓े, рд░рдмрдб़, рдХोрдХो рдЖрджि рдоुрдЦ्рдп рдлрд╕рд▓ें рд╣ैं।

рд░ोрдкрдг рдХृрд╖ि рдПрдХ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдХृрд╖ि рдкрдж्рдзрддि рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдоाрдирд╡ीрдп рд╢्рд░рдо рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдорд╢ीрдиों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рднी рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕рдорд╢ीрддोрд╖्рдг рджेрд╢ों рд╕े рд╣ी рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдПрд╡ं рдХुрд╢рд▓ рддрдХрдиीрдХी, рд╢्рд░рдоिрдХ рдХृрд╖ि рдЙрдкрдХрд░рдг, рдЦाрдж, рджрд╡ाрдЗрдпाँ, рд╢्рд░рдоिрдХों рдХे рднोрдЬрди, рд╡рд╕्рдд्рд░, рдкрд░िрд╡рд╣рди рд╕ाрдордЧ्рд░ी, рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдорд╢ीрдиें рдоँрдЧाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं। рд╢्рд░рдоिрдХ рднी рд╕्рдеाрдиीрдп рд╣ोрддे рд╣ैं। рдкौрдзा рд░ोрдкрдг рдХृрд╖ि рдХे рдЕрдзि рдХांрд╢ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕рдорддрд▓ीрдп рд╣ोрддे рд╣ैं। рдРрд╕े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЙрд╖्рдг рдХрдЯिрдмंрдзीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдмिрдЦрд░े рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рд░ोрдкрдг рдХृрд╖ि рджрдХ्рд╖िрдгी рдЕрдорд░ीрдХा, рдЕрдл्рд░ीрдХा рдПрд╡ं рджрдХ्рд╖िрдгी-рдкूрд░्рд╡ी рдПрд╢िрдпा рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै।

рдк्рд░рдоुрдЦ рдлрд╕рд▓ें рд╡ рдЙрдирдХे рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ : рдЗрд╕ рдкрдж्рдзрддि рдоें рд░рдмрдб़, рдЪाрдп, рдЧрди्рдиा, рдХрд╣рд╡ा. рдиाрд░िрдпрд▓, рдорд╕ाрд▓े, рдХोрдХो, рдХेрд▓ा рдЖрджि рдк्рд░рдоुрдЦ рдлрд╕рд▓ें рд╣ैं। рдЗрди рдлрд╕рд▓ों рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдк्рд░рддिрд░ूрдк рднी рджृрд╖्рдЯिрдЧोрдЪрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े- рд░рдмрдб़-рдорд▓ेрд╢िрдпा, рдЗрдг्рдбोрдиेрд╢िрдпा рд╡ рдеाрдИрд▓ैрдг्рдб; рдЧрди्рдиा рдХ्рдпूрдмा, рдкेрд░ू, рд╡ेрдиेрдЬुрдПрд▓ा, рдм्рд░ाрдЬीрд▓, рдкूрд░्рд╡ी рдЕрдл्рд░ीрдХा рдПрд╡ं рдоेрдЧाрдЧाрд╕्рдХрд░; рдЪाрдп-рднाрд░рдд, рдЪीрди, рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा; рдХрд╣рд╡ा-рдм्рд░ाрдЬीрд▓, рдХोрд▓рдо्рдмिрдпा, рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд; рдорд╕ाрд▓े рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд, рдлिрд▓ीрдкीрди्рд╕; рдХोрдХो-рдм्рд░ाрдЬीрд▓, рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЕрдл्рд░ीрдХा; рдиाрд░िрдпрд▓-рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд, рдлिрд▓ीрдкीрди्рд╕; рдХेрд▓ा-рдордз्рдп рдЕрдорд░ीрдХा, рднाрд░рдд рддрдеा рдкрд╢्рдЪिрдоी рдж्рд╡ीрдкрд╕рдоूрд╣ рдЖрджि।

рдк्рд░рд╢्рди 12.
рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ांрддि рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ांрддि рдЦाрдж्рдп рдЙрдд्рдкाрджрди рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХी рдЧрдИ рдирдИ рддрдХрдиीрдХ рдеी। рдЬिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХी рдХृрд╖ि рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдоुрдЦ्рдпрддः рдирдП рдмीрдЬ рдХीрдЯрдиाрд╢рдХ рдФрд░ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рддрдеा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдЬрд▓ाрдкूрд░्рддि рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУं рдПрд╡ं рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЕрдиाрдЬों рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ, рдЬिрд╕े рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ांрддि рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рдЧрдИ।

рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ाрди्рддि рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрднिрди्рди рд╡рд░्рдЧों рдФрд░ рджेрд╢ рдХे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдЗрд▓ाрдХों рдХे рдмीрдЪ рдз्рд░ुрд╡ीрдХрд░рдг рддेрдЬ рд╣ुрдЖ। рдЦेрддिрд╣рд░ рдкैрджाрд╡ाрд░ рдоें рд╕ाрдоाрди्рдп рдХिрд╕्рдо рдХा рдЗрдЬाрдлा рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдоें рдкंрдЬाрдм, рд╣рд░िрдпाрдгा, рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдЬैрд╕े рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा।

рднाрд░рдд рдоें рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ांрддि рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХे рд▓िрдП рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд░рд╣े рд╣ैं-

  • рдЦाрдж्рдпाрди्рди рдлрд╕рд▓ों рдХी рдЕрдзिрдХ рдЙрдкрдЬ рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдХिрд╕्рдоों рдХा рдЕрдзिрдХाрдзिрдХ рдк्рд░рдЪрд▓рди।
  • рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЙрд░्рд╡рд░рдХों рдХी рдЦрдкрдд рдоें рддेрдЬी рд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд╡ृрдж्рдзि।
  • рдХीрдЯрдиाрд╢рдХ рд░рд╕ाрдпрдиों рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдоें рд╡ृрдж्рдзि।
  • рднूрдоि рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо।
  • рдЧрд╣рди рдХृрд╖ि рдЬिрд▓ा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рддрдеा рдЧрд╣рди рдХृрд╖ि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо।
  • рдмрд╣ुрдлрд╕рд▓ी рдХृрд╖ि рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо।
  • рдЖрдзुрдиिрдХ рдХृрд╖ि рдЙрдкрдХрд░рдг рдПрд╡ं рд╕ंрдпंрдд्рд░ों рдХा рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ।

рдк्рд░рд╢्рди 13.
рднाрд░рддीрдп рдХृрд╖ि рдкрд░ рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рднू-рдоंрдбрд▓ीрдп рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै-‘рдЖрд░्рдеिрдХ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рджेрд╢ рдХी рд╕ीрдоाрдУं рд╕े рдЖрдЧे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХрд░рдиा рдЕрд░्рдеाрдд् рджेрд╢ рдХी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╕ाрде рдЬोрдб़ рджेрдиा। рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рднाрд░рддीрдп рдХृрд╖ि рдкрд░ рдкрдб़ा рд╣ै।

  • рд╡िрджेрд╢ी рдХृрд╖ि рдЙрдд्рдкाрджрдиों рдХा рдЖрдпाрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рднрд▓े рд╣ी рд╡े рджेрд╢ рдоें рдкैрджा рдХिрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ों। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЖрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рд╕े рд╕ेрдмों рдХा рдЖрдпाрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬрдмрдХि рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХी рдоांрдЧ рджेрд╢ рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рд╕े рдкूрд░ी рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╣рдо рдЖрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рд╕े рдЖрдпाрдд рдХो рдирд╣ीं рд░ोрдХ рд╕рдХрддे।
  • рднाрд░рддीрдп рдХिрд╕ाрди рдХो рд╡िрджेрд╢ी рдЙрдд्рдкाрджों рдХे рдоूрд▓्рдп рддрдеा рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рд╕े рдоुрдХाрдмрд▓ा рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। рдпрджि рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХा рдЪाрд╡рд▓ рдорд╣ँрдЧा рд╣ोрдЧा рддो рд▓ोрдЧ рд╡िрджेрд╢ी рдЪाрд╡рд▓ рдЦрд░ीрджेंрдЧे।
  • рдЕрдиेрдХ рджेрд╢ों рдХी рд╕рд░рдХाрд░ें рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдЙрдд्рдкाрджрди рдоें рдЫूрдЯ рджेрддी рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдирдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рд╕рд╕्рддे рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рднाрд░рдд рдоें рдРрд╕ा рдХुрдЫ рдирд╣ीं рд╣ै।
  • рд╡िрджेрд╢ी рдХिрд╕ाрди рдЬैрд╡ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рддрдеा рдЙрди्рдирдд рддрдХрдиीрдХ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдХे рдЕрдкрдиा рдЙрдд्рдкाрджрди рдФрд░ рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдмрдв़ा рд▓ेрддा рд╣ै рддрдеा рд▓ाрдЧрдд рдШрдЯा рджेрддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рднाрд░рдд рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдирд╣ीं рд╣ै।
  • рднाрд░рддीрдп рдХिрд╕ाрди рдЕрдкрдиे рдЦेрддी рдХे рдкुрд░ाрдиे рддौрд░-рддрд░ीрдХों рд╕े рд╡िрджेрд╢ी рдХिрд╕ाрди рдХे рд╕ाрдордиे рдХैрд╕े рдЯिрдХ рдкाрдпेрдЧा। рдЙрд╕े рднी рдирдИ рддрдХрдиीрдХ рдЕрдкрдиाрдХрд░ рдЕрдкрдиे рдЙрдд्рдкाрджों рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдмрдв़ाрдиी рд╣ोрдЧी рддрдеा рд▓ाрдЧрдд рдШрдЯाрдиी рд╣ोрдЧी।
  • рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг рдХे рдиिрдпрдоों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдЕрдиुрджाрди рдирд╣ीं рджिрдпे рдЬा рд╕рдХрддे। рдЖрдпाрдд-рдиिрд░्рдпाрдд рдкрд░ рд▓рдЧे рд╕ीрдоा рд╢ुрд▓्рдХ рдЬैрд╕े рдмंрдзрдиों рдХो рднी рд╣рдЯाрдиा рд╣ोрдЧा।
  • рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдоें рдХृрд╖ि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдмрд╣ुрдд рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПँ рд╣ैं। рдиिрдпोрдЬрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рдкाрджрди рдФрд░ рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдмрдв़ाрдиी рд╣ोрдЧी। рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдФрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХो рд╕ंрдЧрдарди рдмрдиाрдиा рд╣ोрдЧा। рд╕рдб़рдХें, рдмिрдЬрд▓ी, рд╕िंрдЪाрдИ рдФрд░ рдЛрдг рд╕рдо्рдмрди्рдзी рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рдмрдв़ाрдиी рд╣ोंрдЧी।

рдк्рд░рд╢्рди 14.
рдЦрд░ीрдл рдХी рдлрд╕рд▓ рддрдеा рд░рдмी рдХी рдлрд╕рд▓ рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЦрд░ीрдл рдлрд╕рд▓ें (Kharif Crops)-

  1. рдпрд╣ рд╡рд░्рд╖ा рдХे рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдмोрдИ рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рд╢рд░рдж рдЛрддु рдХे рдЖрд░ंрдн рдоें рдХाрдЯ рд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। (рдордЗ-рдЬूрди рд╕े рд╕िрддрдо्рдмрд░-рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░)
  2. рднाрд░рдд рдоें рдЦрд░ीрдл рдлрд╕рд▓ों рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдЕрдзिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ै।
  3. рдЪाрд╡рд▓, рдордХ्рдХा, рдоूंрдЧрдлрд▓ी, рдЬ्рд╡ाрд░-рдмाрдЬрд░ा рддрдеा рдоूंрдЧ-рдЙрд░्рдж рдЗрд╕ рдХृрд╖ि рдоौрд╕рдо рдоें рд╣ोрддी рд╣ै।

рд░рдмी рдлрд╕рд▓ें (Rabi Crops)-

  1. рдпрд╣ рдлрд╕рд▓ рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░-рдирд╡рдо्рдмрд░ рдоें рдЬाрдб़ों рдХे рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдоें рдмोрдИ рдЬाрддी рд╣ै рддрдеा рдЕрдк्рд░ैрд▓-рдордИ рдоें рдЧрд░्рдоिрдпों рдоें рдХाрдЯ рд▓ी рдЬाрддी рд╣ै।
  2. рднाрд░рдд рдоें рд░рдмी рдлрд╕рд▓ों рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХृрд╖ि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЦрд░ीрдл рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдХрдо рд╣ै। 3. рдЧेрд╣ूँ, рдЬौ, рдЪрдиा, рдЕрд▓рд╕ी, рддोрд░िрдпा, рд╕рд░рд╕ों рдЗрд╕ рдХृрд╖ि рдЛрддु рдоें рдкैрджा рдХी рдЬाрддी рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 15.
рднाрд░рдд рдоें рдЧрди्рдиे рдХी рдЦेрддी рдХा рд╡िрддрд░рдг рдоिрдЯ्рдЯी рдФрд░ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं, рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ рдФрд░ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:

  1. рднाрд░рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдЧрди्рдиा рдЙрдд्рдкाрджрди рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдЧ्рд░рдгी рджेрд╢ рд╣ै। рдпрд╣ рдЪीрдиी рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рд▓рдо्рдмे рд╡рд░्рдзрдирдХाрд▓ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрд╖्рдг рддрдеा рдЙрдкोрд╖्рдг рдХрдЯिрдмंрдзीрдп рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХा рдкौрдзा рд╣ै।
  2. рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП 25-27°C рддाрдкрдоाрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
  3. 100 рд╕ेрдоी. рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡рд░्рд╖ा рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдЕрдЪ्рдЫी рдЬрд▓ рдЖрдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рд╕िंрдЪाрдИ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
  4. рдЕрдЪ्рдЫे рдЬрд▓ рдиिрдХाрд╕ рд╡ाрд▓ी рдЙрдкрдЬाрдК рдоिрдЯ्рдЯी рдоें рдЗрд╕рдХी рдЙрдкрдЬ рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै।

Bihar Board 12th Geography Important Questions Long Answer Type Part 3, 3

рдкंрдЬाрдм рд╕े рдХрди्рдпाрдХुрдоाрд░ी рддрдХ рдЧрди्рдиे рдХी рдкैрджाрд╡ाрд░ рдХी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рдЧрди्рдиे рдХी рдХृрд╖ि 33 рд▓ाрдЦ рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ рднूрдоि рдкрд░ рдХी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै (1998 рдИреж)। рднाрд░рдд рдоें рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдЧрди्рдиा рдЙрдд्рдкाрджрдХ рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░, рддрдоिрд▓рдиाрдбु, рдХрд░्рдиाрдЯрдХ, рдкंрдЬाрдм, рдмिрд╣ाрд░, рдЖрди्рдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢, рд╣рд░िрдпाрдгा рдФрд░ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рднी рдЧрди्рдиे рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди рд╣ोрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 16.
рднाрд░рдд рдоें рдЪाрд╡рд▓ рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рдПрд╡ं рд╡िрддрд░рдг рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЪाрд╡рд▓ рднाрд░рдд рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЦाрдж्рдпाрди्рди рд╣ै। рдЙрдкрдЬ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЪाрд╡рд▓ рдЙрдд्рдкाрджрди рдоें рднाрд░рдд рдХा рд╕ाрддрд╡ाँ рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдЪाрд╡рд▓ рджेрд╢ рдХे 23% рднाрдЧ рдкрд░ рдкैрджा рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। 2001 рдИреж рдоें рднाрд░рдд рдХी 44 рд▓ाрдЦ рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ рднूрдоि рдкрд░ рдЪाрд╡рд▓ рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди рдХिрдпा рдЧрдпा рддрдеा рдЗрд╕ी рд╡рд░्рд╖ рджेрд╢ рдоें 8.49 рдХрд░ोрдб़ рдЯрди рдЪाрд╡рд▓ рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди рд╣ुрдЖ। рднाрд░рдд рдоें рдЪाрд╡рд▓ рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди 2001 рдИреж рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 1913 рдХिрд▓ोрдЧ्рд░ाрдо рдк्рд░рддि рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै, рдлिрд░ рднी рдЬाрдкाрди рдФрд░ рдХोрд░िрдпा рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рд╣рдоाрд░ी рдк्рд░рддि рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ рдЙрдкрдЬ рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд╣ै।

рднाрд░рдд рдоें рдЪाрд╡рд▓ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं-рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓, рддрдоिрд▓рдиाрдбु, рдЖंрдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдЙрдб़ीрд╕ा, рдмिрд╣ाрд░ рддрдеा рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдкंрдЬाрдм рдФрд░ рд╣рд░िрдпाрдгा рдЖрджि। рдиिрдо्рди рд╕ाрд░рдгी рдоें рдЪाрд╡рд▓ рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рддрдеा рдЙрдд्рдкाрджрди рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै-
Bihar Board 12th Geography Important Questions Long Answer Type Part 3, 4
рд╕ाрд░рдгी-рднाрд░рдд : рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдЪाрд╡рд▓ рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдФрд░ рдЙрдд्рдкाрджрди (2000-01)
Bihar Board 12th Geography Important Questions Long Answer Type Part 3, 5

рдк्рд░рд╢्рди 17.
рднाрд░рдд рдоें рдХрдкाрд╕ рдХी рдЦेрддी рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рдоिрдЯ्рдЯी рддрдеा рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं, рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓, рдЙрдд्рдкाрджрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдФрд░ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рдХрдкाрд╕ рдХी рдЦेрддी рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕рдордп рд╕े рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рднाрд░рдд рдХрдкाрд╕ рдХी рдоूрд▓ рднूрдоि рд╣ै।
рдЙрдд्рдкाрджрди рджрд╢ाрдПँ : рдоिрдЯ्рдЯी-рдХрдкाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдЬाрдК рджोрдордЯ рдоिрдЯ्рдЯी рддрдеा рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХी рдХाрд▓ी. рдоृрджा рд╕рдмрд╕े рдЕрдЪ्рдЫी рд░рд╣рддी рд╣ै। рд╕ुрдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рднूрдоि рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЕрдЪ्рдЫी рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै।

рдЬрд▓рд╡ाрдп (Climate) – рдЗрд╕рдХी рдЙрдкрдЬ рдХे рд▓िрдП 20° рд╕े 35° рд╕े. рддрдХ рдЙрдЪ्рдЪ рддाрдкрдоाрди рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдкाрд▓ा рдХрдкाрд╕ рдХी рдкैрджाрд╡ाрд░ рдХрдо рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП 50 рд╕ेрдоी. рд╕े рд▓ेрдХрд░ 100 рд╕ेрдоी. рд╡рд░्рд╖ा рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдХрдкाрд╕ рдХे рдЧोрд▓े рдХो рдкрдХрддे рд╕рдордп рддेрдЬ рдзूрдк рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।

рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ – 1950-51 рдоें 59 рд▓ाрдЦ рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ рднूрдоि рдоें рдХрдкाрд╕ рдХी рдЦेрддी рдХी рдЧрдИ рдеी। 1986-87 рдоें 70 рд▓ाрдЦ рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ рддрдеा 2002-03 рдоें рдмрдв़рдХрд░ 86 рд▓ाрдЦ рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ рд╣ो рдЧрдпा।

рдЙрдд्рдкाрджрди (Production) – 1950-51 рдоें рдХрдкाрд╕ рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди 31 рд▓ाрдЦ рдЧाँрдаे (рдПрдХ рдЧाँрда – 170 рдХिрд▓ोрдЧ्рд░ाрдо) рдеा рдЬो 2003-04 рдоें рдмрдв़рдХрд░ 1.35 рдХрд░ोрдб़ рдЧाँрдаे рд╣ो рдЧрдпा। 1996-97 рдоें рдХрдкाрд╕ рдХा рд░िрдХॉрд░्рдб рдЙрдд्рдкाрджрди рд╣рдЖ рдеा рдЬो 1.42 рдХрд░ोрдб рдЧाँрдаे рдеीं।

рдХрдкाрд╕ рдХा рдк्рд░рддि рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ рдЙрдд्рдкाрджрди 1950-51 рдоें 88 рдХिрд▓ोрдЧ्рд░ाрдо рдеा рдЬो 2002-03 рдоें рдмрдб़рдХрд░ 193 рдХिрд▓ोрдЧ्рд░ाрдо рд╣ो рдЧрдИ।

рднाрд░рдд рдоें рдХрдкाрд╕ рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░, рдЧुрдЬрд░ाрдд, рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рддрдеा рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдоें рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рджрдХ्рд╖िрдгी рдХрд░्рдиाрдЯрдХ, рдкрд╢्рдЪिрдо рдЖंрдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдкंрдЬाрдм, рд╣рд░िрдпाрдгा, рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рднी рдЗрд╕рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди рд╣ोрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 18.
рдЬрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рд╣्рд░ाрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдж्рд╡ंрдж्рд╡ों рдФрд░ рд╡िрд╡ाрджों рдХो рдЬрди्рдо рджेрддे рд╣ैं। рдЗрд╕े рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдЙрджाрд╣рд░рдгों рд╕рд╣िрдд рд╕рдордЭाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЬрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рдХрдоी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрд╡ाрджों рдФрд░ рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ рдХो рдЬрди्рдо рджेрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдХрдерди рд╕рд╣ी рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рдмрди рдЧрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдорд╕्рдпा рдХрдИ рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рд╡िрд╡ाрдж рдХा рдоूрд▓ рдХाрд░рдг рдмрди рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдкंрдЬाрдм рдФрд░ рд╣рд░िрдпाрдгा рдХा рд╡िрд╡ाрдж рд╣ै। рд╣рд░िрдпाрдгा рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдХृрд╖ि рд╕िंрдЪाрдИ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЬрд▓ рдХी рдоाँрдЧ рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा рдЬो рд╕рддрд▓ुрдЬ рд╕े рдпрдоुрдиा рддрдХ рд▓िंрдХ рдирд╣рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдкूрд░्рдг рдХी рдЬाрдиी рдеी рд▓ेрдХिрди рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХा рдиिрд░्рдгрдп рд╣рд░िрдпाрдгा рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдЖрдиे рдкрд░ рднी рдкंрдЬाрдм рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЬрд▓ рджेрдиे рдХो рддैрдпाрд░ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ।

рдХрднी-рдХрднी рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд▓ाрдн рднी рджेрддी рд╣ैं। рдХрдиाрд░्рдЯрдХ рдФрд░ рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдХे рдордз्рдп рднी рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЬрд▓ рд╡िрд╡ाрдж рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рд╡िрд╡ाрдж рдХे рдХाрд░рдг рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдЪुрдиाрд╡ рдоें рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рджрд▓ рд▓ाрдн рдЙрдаाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡िрд╡ाрдж рдкीрдиे рдХे рдкाрдиी рдХे рд▓िрдпे рднी рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े-рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рджिрд▓्рд▓ी рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдоाрдд्рд░ा рдоें рднी рдХрдо рдкाрдиी рджिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡िрд╡ाрдж рдЕрди्рдп рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 19.
рднाрд░рдд рдоें рдЧेрд╣ूँ рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди рдПрд╡ं рд╡िрддрд░рдг рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рджें।
рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рдЪाрд╡рд▓ рдХे рдмाрдж рдЧेрд╣ूँ рджूрд╕рд░ा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЕрдиाрдЬ рд╣ै। рднाрд░рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдХा 12 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдЧेрд╣ूँ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдоुрдЦ्рдпрддः рд╢ीрддोрд╖्рдг рдХрдЯिрдмंрдзीрдп рдлрд╕рд▓ рд╣ै। рдХुрд▓ рдЧेрд╣ूँ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХा 85 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рднाрд░рдд рдХे рдЙрдд्рддрд░ी рднाрдЧ рдоें рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╣ै। рджेрд╢ рдХे рдХुрд▓ рдмोрдпे рдЧрдпे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд▓рдЧрднрдЧ 14 рдк्рд░рддिрд╢рдд рднू-рднाрдЧ рдкрд░ рдЧेрд╣ूँ рдХी рдХृрд╖ि рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЧेрд╣ूँ рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рд░ाрдЬ्рдп рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдкंрдЬाрдм, рд╣рд░िрдпाрдгा, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рддрдеा рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рд╣ै। рдкंрдЬाрдм рддрдеा рд╣рд░िрдпाрдгा рдоें рдк्рд░рддि рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ рдЧेрд╣ूँ рдХी рдЙрдд्рдкाрджрдХрддा 4000 рдХिрд▓ोрдЧ्рд░ाрдо рд╣ै рдЬрдмрдХि рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди, рдмिрд╣ाрд░ рдоें рдк्рд░рддि рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ рдкैрджाрд╡ाрд░ рдордз्рдпрдо рдПрд╡ं рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢, рд╣िрдоाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рддрдеा рдЬрдо्рдоू-рдХाрд╢्рдоीрд░ рдоें рдк्рд░рддि рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХрдо рд╣ै।

рднाрд░рдд рдоें рдЧेрд╣ूँ рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди рд╡िрднिрди्рди рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдиिрдо्рди рд╣ैं-
Bihar Board 12th Geography Important Questions Long Answer Type Part 3, 6

рдк्рд░рд╢्рди 20.
рджेрд╢ рдоें рдЬрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рд╕्рдеाрдиिрдХ рд╡िрддрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд░рдХ рдмрддाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рджेрд╢ рдоें рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рд╕рддрд╣ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рд▓рдЧрднрдЧ 2.45% рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдЬрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा 4% рднाрдЧ рдЖрддा рд╣ै। рджेрд╢ рдоें рд╡рд░्рд╖ा рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХुрд▓ рдЬрд▓ рд▓рдЧрднрдЧ 4000 рдХ्рдпूрд╕ेрдХ рдХिрдоी. рд╣ै। рд╕рддрд╣ рдЬрд▓ рдФрд░ рдкुрдиः рдк्рд░ाрдк्рдд рдпोрдЧ्рдп рднूрдоिрдЧрдд рдЬрд▓ рд╕े 1.869 рдХ्рдпूрдмिрдХ рдХिрдоी. рдЬрд▓ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджेрд╢ рдоें рдХुрд▓ рдЙрдкрдпोрдЧी рдЬрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрди 1.22 рдХ्рдпूрдмिрдХ рдХिрдоी. рд╣ै।

рд╕рддрд╣ рдЬрд▓ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдирджिрдпों, рдЭीрд▓ рдФрд░ рддाрд▓ाрдм рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै। рдпे рд╣ी рдоुрдЦ्рдп рд╕्рд░ोрдд рд╣ैं। рднाрд░рдд рдоें рд╕рднी рдирджिрдпों рдоें рдФрд╕рдд рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдк्рд░рд╡ाрд╣ 1.869 рдХ्рдпूрдмिрдХ рдХिрдоीреж рдЖँрдХा рдЧрдпा рд╣ै।

рднूрдоिрдЧрдд рдЬрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрди – рджेрд╢ рдоें рдХुрд▓ рдкुрдиः рдк्рд░рддिрдпोрдЧ्рдп рднूрдоिрдЧрдд рдЬрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрди рд▓рдЧрднрдЧ 432 рдХ्рдпूрдмिрдХ рдХिрдоी. рд╣ै। рдЗрд╕рдХा 46% рдЧंрдЧा рдФрд░ рдм्рд░рд╣्рдордкुрдд्рд░ рдмेрд╕िрди рдоें рд╣ै।

рдЭीрд▓ें – рдЭीрд▓ें рднी рдЬрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╣ैं। рдЗрди рдЬрд▓ाрд╢рдпों рдоें рдЬो рд╕рдоुрдж्рд░ рддрдЯीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै рдЦाрд░ा рдЬрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдордЫрд▓ी рдкाрд▓рдиे рдХे рд▓िрдпे рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рдЗрд╕ рдЬрд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрди рдХा рд╡िрддрд░рдг рдЕрд╕рдоाрди рд╣ै। рджेрд╢ рдоें рдЙрдд्рддрд░ी рднाрд░рдд рдХी рдирджिрдпाँ рд╕рджा рдиीрд░ा рд╣ैं рдЬрдмрдХि рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХी рдирджिрдпाँ рдоाрдирд╕ूрди рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЧंрдЧा рдм्рд░рд╣्рдордкुрдд्рд░ рд╕िंрдзु рдирджी рдХे рдЬрд▓ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ैं। рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХी рдирджिрдпों рдЬैрд╕े рдЧोрджाрд╡рд░ी, рдХृрд╖्рдгा рдФрд░ рдХाрд╡ेрд░ी рдоें рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдЬрд▓ рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдХा рдЕрдзिрдХрддрд░ рднाрдЧ, рдХाрдо рдоें рд▓ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рд╕ंрднाрд╡िрдд рднूрдоिрдЧрдд рдкंрдЬाрдм, рд╣рд░िрдпाрдгा, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдФрд░ рддाрдоिрд▓рдиाрдбु рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рднूрдоिрдЧрдд рдЬрд▓ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╣ै। рдЧुрдЬрд░ाрдд, рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдмिрд╣ाрд░, рдд्рд░िрдкुрд░ा рдФрд░ рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЕрдкрдиे рд╕ंрд╕ाрдзрди рдХा рдордз्рдпрдо рджрд░ рд╕े рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं।

Previous Post Next Post