Bihar Board 12th History Important Questions Long Answer Type Part 3
Bihar Board 12th History Important Questions Long Answer Type Part 3
рдк्рд░рд╢्рди 1.
рдЕрд╢ोрдХ рдХे ‘рдзрдо्рдо’ рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं ? рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдзрдо्рдо рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХ्рдпा рдеे?
рдЙрдд्рддрд░:
рдзрдо्рдо рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк : рдзрдо्рдо’ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХे рдзрд░्рдо рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░ाрдХृрдд рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ै। рдЕрд╢ोрдХ рдиे рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╡िрд╕्рддृрдд рдЕрд░्рде рдоें рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдмीрдЪ рдХाрдлी рдорддрднेрдж рд╣ै। рдмрд╣ुрдд-рд╕े рд╡िрдж्рд╡ाрди рдзрдо्рдо рдФрд░ рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдоें рдХोрдИ рдлрд░्рдХ рдирд╣ीं рдоाрдирддे। рдЕрддः рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рд╣ी рдпрд╣ рдХрд╣ рджेрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдзрдо्рдо рдФрд░ рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рджोрдиों рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдмाрддें рд╣ैं। рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдЕрд╢ोрдХ рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдзрд░्рдо рдеा। рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдиे рдЬिрд╕ рдзрдо्рдо рдХी рдЪрд░्рдЪा рдЕрдкрдиे рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдоें рдХी рд╣ै рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХा рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдзрд░्рдо рдеा рддрдеा рд╡िрднिрди्рди рдзрд░्рдоों рдХा рд╕ाрд░ рдеा। рдпрд╣ рдЕрд▓рдЧ рдмाрдд рд╣ै рдХि рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдХी рдХрдИ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рднी рдЙрд╕рдоें рдоौрдЬूрдж рдеीं। рдЕрд╢ोрдХ рдиे рдЕрдкрдиे рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдоें рдХрдИ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдзрдо्рдо (рдзрд░्рдо) рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै, рдХिрди्рддु рднाрдмрд░ु рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ (рдЬрд╣ाँ рдЙрд╕े рдмुрдж्рдз, рдзрдо्рдо рдФрд░ рд╕ंрдШ рдоें рдЕрдкрдиा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдк्рд░рдХрдЯ рдХिрдпा рд╣ै) рдЙрд╕рдиे рдХрд╣ीं рднी рдзрдо्рдо рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं рдХिрдпा рд╣ै। рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рд▓िрдП ‘рд╕рд░्рдж्рдзрдо’ рдпा ‘рд╕ंрдШ’ рд╢рдм्рдж рдХा . рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдЕрд╢ोрдХ рдХा рдзрдо्рдо рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдирд╣ीं рдеा рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдоें рдЪाрд░ рдЖрд░्рдп рд╕рдд्рдпों, рдЕрд╖्рдЯांрдЧिрдХ рдоाрд░्рдЧ рддрдеा рдиिрд░्рд╡ाрдг рдХी рдЪрд░्рдЪा рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी рд╣ै।
рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдЧ्рд░рд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-
- рдмрдб़ों рдХा рдЖрджрд░ (Elder’sregards) – рдЕрд╢ोрдХ рдиे рдЕрдкрдиे рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि рдоाрддा-рдкिрддा, рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдФрд░ рдЕрд╡рд╕्рдеा рддрдеा рдкрдж рдоें рдЬो рдмрдб़े рд╣ों рдЙрдирдХा рдЙрдЪिрдд рдЖрджрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдЙрдирдХी рдЖрдЬ्рдЮा рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП।
- рдЫोрдЯों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдЪिрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ (Proper behaviour with youngers) – рдмрдб़ों рдХो рдЕрдкрдиे рд╕े рдЫोрдЯों рдХे рдк्рд░рддि рдк्рд░ेрдо-рднाрд╡ рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдЙрдирд╕े рджрдпा рддрдеा рдирдо्рд░рддा рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП।
- рд╕рдд्рдп рдмोрд▓рдиा (Speak truth) – рдордиुрд╖्рдп рдХो рд╕рджा рд╕рдд्рдп рдмोрд▓рдиा рдЪाрд╣िрдП। рджिрдЦाрдиे рдХी рднрдХ्рддि рд╕े рд╕рдд्рдп рдмोрд▓рдиा рдЕрдзिрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рд╣ै।
- рдЕрд╣िंрд╕ा (Non-violence) – рдордиुрд╖्рдп рдХो рдорди, рд╡ाрдгी рдФрд░ рдХрд░्рдо рд╕े рдХिрд╕ी рдЬीрд╡ рдХो рджु:рдЦ рдирд╣ीं рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП।
- рджाрди (Donation) – рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдзрд░्рдо рдоें рджाрди рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЕрди्рдзрдХाрд░ рдоें рднूрд▓े-рднрдЯрдХे рд▓ोрдЧों рдХो рдзрд░्рдо рдХा рджाрди рдХрд░рдХे рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рд▓ाрдиा рд╕рдмрд╕े рдЙрдд्рддрдо рджाрди рд╣ै।
- рдкрд╡िрдд्рд░ рдЬीрд╡рди (Pure Life) – рдордиुрд╖्рдп рдХो рдкाрдк рд╕े рдмрдЪрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдкрд╡िрдд्рд░ рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। .
- рд╢ुрдн рдХाрд░्рдп (Pure Action) – рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдордиुрд╖्рдп рдмुрд░े рдХрд░्рдо рдХा рдмुрд░ा рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫे рдХрд░्рдо рдХा рдЕрдЪ्рдЫा рдлрд▓ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕े рд╢ुрдн рдХрд░्рдо рдХрд░рдиे рдЪाрд╣िрдП рддाрдХि рдЙрд╕рдХा рд▓ोрдХ рдФрд░ рдкрд░рд▓ोрдХ рд╕ुрдзрд░े।
- рд╕рдЪ्рдЪे рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ (True Rituals) – рдордиुрд╖्рдп рдХो рдЭूрдаे рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों, рдЬाрджू-рдЯोрдиा, рд╡्рд░рдд рддрдеा рдЕрди्рдп рджिрдЦाрд╡ों рдХे рдЬाрд▓ рдоें рдирд╣ीं рдлंрд╕рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЙрд╕े рдкрд╡िрдд्рд░ рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП, рдмрдб़ों рдХा рдЖрджрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рддрдеा рдЙрд╕े рд╕рдд्рдп рдмोрд▓рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдпрд╣ी рд╕рдЪ्рдЪे рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ рд╣ैं।
- рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рд╣рдирд╢ीрд▓рддा (Religious Tolerance) – рдордиुрд╖्рдп рдХो рдЕрдкрдиे рдзрд░्рдо рдХा рдЖрджрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рд▓ेрдХिрди рджूрд╕рд░े рдзрд░्рдоों рдХी рдиिрди्рджा рдирд╣ीं рдХрд░рдиी рдЪाрд╣िрдП।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрд╢ोрдХ рдиे рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХे рдоुрдЦ्рдп рдиैрддिрдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХिрдпा рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╕ाрдзाрд░рдг рд▓ोрдЧों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा рддाрдХि рд╡े рдЙрд╕ рдкрд░ рдЪрд▓рдХрд░ рдЕрдкрдиा рд▓ोрдХ рдФрд░ рдкрд░рд▓ोрдХ рд╕ुрдзाрд░ рд╕рдХें।
рдк्рд░рд╢्рди 2.
рдЕрд╢ोрдХ рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХ्рдпा рдеे ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд-
- рдмрдб़ों рдХा рдЖрджрд░ (Elders’ regards) – рдЕрд╢ोрдХ рдиे рдЕрдкрдиे рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि рдоाрддाрдкिрддा, рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдФрд░ рдЕрд╡рд╕्рдеा рддрдеा рдкрдж рдоें рдЬो рдмрдб़े рд╣ों рдЙрдирдХा рдЙрдЪिрдд рдЖрджрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдЙрдирдХी рдЖрдЬ्рдЮा рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП।
- рдЫोрдЯों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдЪिрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ (Proper behaviour with youngers) – рдмрдб़ों рдХो рдЕрдкрдиे рд╕े рдЫोрдЯों рдХे рдк्рд░рддि рдк्рд░ेрдорднाрд╡ рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдЙрдирд╕े рджрдпा рддрдеा рдирдо्рд░рддा рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП।
- рд╕рдд्рдп рдмोрд▓рдиा (Speak truth) – рдордиुрд╖्рдп рдХो рд╕рджा рд╕рдд्рдп рдмोрд▓рдиा рдЪाрд╣िрдП। рджिрдЦाрд╡े рдХी рднрдХ्рддि рд╕े рд╕рдд्рдп рдмोрд▓рдиा рдЕрдзिрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рд╣ै।
- рдЕрд╣िंрд╕ा (Non-violence) – рдордиुрд╖्рдп рдХो рдорди, рд╡ाрдгी рдФрд░ рдХрд░्рдо рд╕े рдХिрд╕ी рдЬीрд╡ рдХो рджुःрдЦ рдирд╣ीं рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП।
- рджाрди (Donation) – рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдзрд░्рдо рдоें рджाрди рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЕंрдзрдХाрд░ рдоें рднूрд▓े-рднрдЯрдХे рд▓ोрдЧों рдХो рдзрд░्рдо рдХा рджाрди рдХрд░рдХे рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рд▓ाрдиा рд╕рдмрд╕े рдЙрдд्рддрдо рджाрди рд╣ै।
- рдкрд╡िрдд्рд░ рдЬीрд╡рди (Pure Life) – рдордиुрд╖्рдп рдХो рдкाрдк рд╕े рдмрдЪрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдкрд╡िрдд्рд░ рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП।
- рд╢ुрдн рдХाрд░्рдп (Pure Action) – рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдордиुрд╖्рдп рдмुрд░े рдХрд░्рдо рдХा рдмुрд░ा рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫे рдХрд░्рдо рдХा рдЕрдЪ्рдЫा рдлрд▓ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕े рд╢ुрдн рдХрд░्рдо рдХрд░рдиे рдЪाрд╣िрдП рддाрдХि рдЙрд╕рдХा рд▓ोрдХ рдФрд░ рдкрд░рд▓ोрдХ рд╕ुрдзрд░े।
- рд╕рдЪ्рдЪे рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ (True Rituals) – рдордиुрд╖्рдп рдХो рдЭूрдаे рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों, рдЬाрджू-рдЯोрдиा, рд╡्рд░рдд рддрдеा рдЕрди्рдп рджिрдЦाрд╡ों рдХे рдЬाрд▓ рдоें рдирд╣ीं рдлँрд╕рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЙрд╕े рдкрд╡िрдд्рд░ рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП; рдмрдб़ों рдХा рдЖрджрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рддрдеा рдЙрд╕े рд╕рдд्рдп рдмोрд▓рдиा рдЪाрд╣िрдП। рдпрд╣ी рд╕рдЪ्рдЪे рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ рд╣ैं।
- рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рд╣рдирд╢ीрд▓рддा (Religious tolerance) – рдордиुрд╖्рдп рдХो рдЕрдкрдиे рдзрд░्рдо рдХा рдЖрджрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рд▓ेрдХिрди рджूрд╕рд░े рдзрд░्рдоों рдХी рдиिрди्рджा рдирд╣ीं рдХрд░рдиी рдЪाрд╣िрдП।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрд╢ोрдХ рдиे рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХे рдоुрдЦ्рдп рдиैрддिрдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХिрдпा рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╕ाрдзाрд░рдг рд▓ोрдЧों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा рддाрдХि рд╡े рдЙрд╕ рдкрд░ рдЪрд▓рдХрд░ рдЕрдкрдиा рд▓ोрдХ рдФрд░ рдкрд░рд▓ोрдХ рд╕рдзाрд░
рдк्рд░рд╢्рди 3.
рдЕрд╢ोрдХ рдиे рдмौрдж्рдз-рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рдХ्рдпा рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдмौрдж्рдз-рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा-
- рдЕрд╢ोрдХ рдиे рдХрд▓िंрдЧ рдпुрдж्рдз рдХे рдмाрдж 265 рдИреж рдкूреж рдоें рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा рдеा। рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░ рдорд╣ेрди्рдж्рд░, рдкुрдд्рд░ी рд╕ंрдШрдоिрдд्рд░ा рддрдеा рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЗрд╕ рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдоें рд▓рдЧा рджिрдпा рдеा।
- рдЙрд╕рдиे рд╕рдо्рд░ाрдЯ рд╣ोрдХрд░ рднी рднिрдХ्рд╖ुрдУं рдЬैрд╕ा рдЬीрд╡рди рдмिрддाрдпा। рдЙрд╕рдиे рдЕрд╣िंрд╕ा рдХो рдЕрдкрдиाрдХрд░ рд╢िрдХाрд░ рдХрд░рдиा, рдоाँрд╕ рдЦाрдиा рдЫोрдб़ рджिрдпा рдеा। рдЙрд╕рдиे рд░ाрдЬрдХीрдп рд╡рдзрд╢ाрд▓ा рдоें рдкрд╢ु-рд╡рдз рдкрд░ рд░ोрдХ рд▓рдЧा рджी рдеी। рдЬрдирддा рд░ाрдЬा рдХे рдЖрджрд░्рд╢ों рдкрд░ рдЪрд▓рддी рдеी।
- рдЙрд╕рдиे рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдиिрдпрдо рд╕्рддрдо्рднों, рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦों рдЖрджि рдкрд░ рдЦुрджрд╡ाрдХрд░ рдРрд╕े рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд▓рдЧрд╡ा рджिрдпे рдеे рдХि рдЬрд╣ाँ рд╕े рдЬрдирддा рджेрдЦрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдкрдв़ рд╕рдХे рдФрд░ рддрдд्рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЕрдорд▓ рдХрд░े।
- рдЙрд╕рдиे рд▓рдЧрднрдЧ 84000 рдмौрдж्рдз рд╡िрд╣ाрд░ों рдФрд░ 48000 рд╕्рддूрдкों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░ाрдпा। рдпрд╣ рдоुрдЦ्рдпрдоुрдЦ्рдп рдирдЧрд░ों рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпे।
- рдЙрд╕рдиे рдХрдИ рдзाрд░्рдоिрдХ рдиाрдЯрдХों рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХिрдпा рдЬिрдирдоें рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдкрд░ рдЖрдЪрд░рдг рдХрд░рдиे рдкрд░ рд╕्рд╡рд░्рдЧ рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рджिрдЦाрдИ рдЧрдИ рдеी। рдЕрддः рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХो рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдЬрдирддा рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ुрдИ।
- рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдорддрднेрджों рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдЕрд╢ोрдХ рдиे 252 рдИреж рдкूреж рдоें рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕рднा рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХिрдпा рдеा, рдЬिрд╕рд╕े рд▓ोрдЧ рдЗрд╕ рдзрд░्рдо рдХी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рд╣ुрдП। рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдЕрд╢ोрдХ рд╕्рд╡рдпं рдмौрдж्рдз рддीрд░्рдеों-рд╕ाрд░рдиाрде, рдХрдкिрд▓рд╡рд╕्рддु рдПрд╡ं рдХुрд╢ीрдирдЧрд░ рдЧрдпा। рд░ाрд╕्рддे рдоें рдЙрд╕рдиे рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХिрдпा। рдЙрд╕рдиे рдзрд░्рдо рдорд╣ाрдкाрдд्рд░ों рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рдХी, рдЬो рджेрдЦрддे рдеे рдХि рд▓ोрдЧ рдЗрд╕ рдзрд░्рдо рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं рдпा рдирд╣ीं।
- рдЬрди рд╕ाрдзाрд░рдг рддрдХ рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХी рд╢िрдХ्рд╖ाрдУं рдХो рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдпे рдкाрд▓ि рднाрд╖ा рдоें рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ рдФрд░ рдмौрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░ाрдпा рдеा। рдЙрд╕рдиे рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд╢्рдоीрд░, рд╣िрдоाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢, рдЧंрдзाрд░, рдЪीрди, рдЬाрдкाрди, рд╕ीрд░िрдпा рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा рд╡ рдоिрдд्рд░ рдЖрджि рджेрд╢ рдоें рднिрдХ्рд╖ु рднेрдЬे।
- рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдиे рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд░ाрдЬрдХीрдп рддंрдд्рд░ рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдоें рд▓рдЧा рджिрдпा। рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕рдоाрд░ोрд╣ों рдХो рд░ोрдХрдХрд░ рдЙрдирдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдмौрдж्рдз рдЙрдд्рд╕рд╡ рдордиाрдиे рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХрд░ рджिрдпे। рдЙрд╕рдиे рдиाрдЪрдиे-рдЧाрдиे рддрдеा рдордж्рдпрдкाрди рдкрд░ рд░ोрдХ рд▓рдЧा рджी рдеी рддрдеा рд▓ोрдЧों рдХो рдиैрддिрдХ рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджी।
рдк्рд░рд╢्рди 4.
рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкрддрди рдХे рдХाрд░рдгों рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓ें। рдЕрд╢ोрдХ рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдХрд╣ाँ рддрдХ рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдеा?
рдЙрдд्рддрд░:
рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдкрддрди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ो рдЧрдпा। рдЬिрд╕ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдиींрд╡ рдЪрди्рдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдоौрд░्рдп рдиे рдЕрдкрдиे рдЦूрди-рдкрд╕ीрдиे рд╕े рдбाрд▓ी рдеी рдФрд░ рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдЕрд╢ोрдХ рдиे рдмुрд▓рди्рдж рдорд╣рд▓ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдеा। рдкрд░рди्рддु рдЙрд╕рдХे рдорд░рдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЙрд╕рдХा рдкрддрди рд╣ोрдиा рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЧрдпा, рдЬो рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдПрдХ рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдХी рдмाрдд рд╣ै। рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкрддрди рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рд╣ैं-
1. рд╡िрдШрдЯрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि – рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкрддрди рдХे рдпों рддो рдмрд╣ुрдд рд╕े рдХाрд░рдг рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╡िрдШрдЯрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдЕрд╢ोрдХ рдХे рд╕рдордп рддрдХ рддो рдпрд╣ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдаोрд╕ рдмрдиा рд░рд╣ा рдкрд░рди्рддु рдЙрд╕рдХे рдЖँрдЦ рдоूंрджрддे рд╣ी рдпрд╣ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдЫिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдЙрд╕рдХी рдиींрд╡ рдХी рдПрдХ-рдПрдХ рдИंрдЯ рд╣िрд▓-рд╣िрд▓ рдХрд░ рдЧिрд░рдиे рд▓рдЧी рдФрд░ рдПрдХ рджिрди рдРрд╕ा рдЖрдпा рдХि рд╕ाрд░ा рдмुрд▓рди्рдж рдорд╣рд▓ рднрд░рднрд░ा рдХрд░ рдкрддрди рдХे рдЧрдб्рдвे рдоें рдЧिрд░ рдкрдб़ा। рдЕрд░्рдеाрдд् рдЙрд╕рдХा рдПрдХ-рдПрдХ рдк्рд░ाрди्рдд рдЗрд╕рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ोрдХрд░ рдЗрд╕ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдиींрд╡ рдХो рдЦोрджрдиे рд▓рдЧा। рдХрд╢्рдоीрд░ рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдХрд▓्рд╣рдг рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рд╕्рд╡рдпं рдЕрд╢ोрдХ рдХा рджूрд╕рд░ा рдкुрдд्рд░ рдХрд╢्рдоीрд░ рдХा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╢ाрд╕рдХ рд╣ो рдЧрдпा рдеा рдФрд░ рдХрди्рдиौрдЬ рддрдХ рдХे рдк्рд░рджेрд╢ों рдХो рд╣рд╕्рддрдЧрдд рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा।”
рддाрд░ाрдиाрде рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд╡ीрд░рд╕ेрди рдиाрдордХ рдЕрд╢ोрдХ рдХा рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рдЧंрдзाрд░ рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдХाрд▓िрджाрд╕ рдХे рдоाрд▓рд╡िрдХाрдЧ्рдиिрдоिрдд्рд░ рд╕े рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡िрджрд░्рдн рднी рдЗрд╕ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдХрд▓िंрдЧ рднी рдПрдХ рджिрди рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрди рд╕рдмों рдХी рджेрдЦा-рджेрдЦी рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдмрд╣ुрдд рд╕े рдк्рд░рджेрд╢ рд╣ाрде рд╕े рдиिрдХрд▓ рдЧрдП। рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рдЗрд╕ рд╡िрдХेрди्рдж्рд░ीрдпрдХрд░рдг рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рд░ोрдХ рдирд╣ीं рд╕рдХे рдЬिрд╕рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдкрддрди рд╣ो рдЧрдпा।
2. рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╡िрд╢ाрд▓рддा – рдЪрди्рдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдоौрд░्рдп рдФрд░ рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдк्рд░рдпрдд्рдиों рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рдЗрд╕рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рднी рдирд╣ीं рдеी рдЬिрд╕рд╕े рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХрд░рдиे рдоें рдмрдб़ी рдЕрд╕ुрд╡िрдзा рд╣ोрддी рдеी, рдХ्рдпोंрдХि рдЖрд╡ाрдЧрдорди рдХे рд╕ाрдзрдиों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рднी рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдеा। рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рдЦрдиे рдоें рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рдмрд╣ुрдд рджिрдХ्рдХрдд рд╣ो рд░рд╣ी рдеी। рдЕंрдд рдоें рд╡े рдЗрд╕рдХे рдкрддрди рдХो рд░ोрдХрдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХे।
3. рдк्рд░ांрддीрдп рд╢ाрд╕рдХों рдиे рдк्рд░рдЬा рдХे рд╕ाрде рдЕрдЪ्рдЫा рдмрд░्рддाрд╡ рдирд╣ीं рдХिрдпा – рджूрд░-рджूрд░ рдХे рдк्рд░ांрддों рдоें рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рддрдеा рдкрджाрдзिрдХाрд░िрдпों рдХा рдк्рд░рдЬा рдХे рд╕ाрде рдмрд░्рддाрд╡ рдЕрдЪ्рдЫा рдирд╣ीं рдеा। рд╡े рд▓ोрдЧ рдЬрдирддा рдХो рд╣рд░ рддрд░рд╣ рд╕े рдХрд╖्рдЯ рджिрдпा рдХрд░рддे рдеे। рдЕंрдд рдоें рд╡िрд╡рд╢ рд╣ोрдХрд░ рдЬрдирддा рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рд╣ो рдЧрдпी рдеी। рдЬैрд╕े-рдмिрди्рджुрд╕ाрд░ рдХे рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдоें рдЬрдирддा рдЙрд╕рдХे рдоंрдд्рд░िрдпों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХрд░ рдмैрдаी рдеी рдЬो рджрдмाрддे рди рджрдмрддा рдеा। рдЕंрдд рдоें рдЕрд╢ोрдХ рдиे рд╡рд╣ाँ рдЬाрдХрд░ рдЙрд╕ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХो рджрдмाрдпा рдеा। рдЕрд╢ोрдХ рдХे рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдоें рднी рддрдХ्рд╖рд╢िрд▓ा рдоें рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХा рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рд╣ुрдЖ рдеा рдЬिрд╕рдХो рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдкुрдд्рд░ рдХुрдгाрд▓ рдиे рдЬाрдХрд░ рджрдмाрдпा рдеा। рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдорд░рдиे рдХे рдмाрдж рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХो рджрдмाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ी рдоें рддाрдХрдд рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЧрдпी рдеी। рдЕрддः рдпрд╣ рднी рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкрддрди рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рдмрдиा।
4. рдЕрд╢ोрдХ рдХी рдЕрд╣िंрд╕ा рдХी рдиीрддि – рдХुрдЫ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдЬ्рдЮों рдХा рдпрд╣ рдордд рд╣ै рдХि рдЕрд╢ोрдХ рдХी рдЕрд╣िंрд╕्рдо рдХी рдиीрддि рд╕े рднी рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдкрддрди рд╣ुрдЖ। рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕ рдиीрддि рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕ैрдиिрдХ рд╢рдХ्рддि рдирд╖्рдЯ рд╣ो рдЧрдИ। рдЬрдм рдХेрди्рдж्рд░ीрдп-рд╢рдХ्рддि рдХрдордЬोрд░ рд╣ो рдЧрдИ рддрдм рдк्рд░ांрддों рдХे рд╢ाрд╕рди рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧ рдЧрдП। рдРрд╕ी рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ी рдкрд╢्рдЪिрдоोрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдмैрдХ्рдЯ्рд░िрдпा рдХे рдпрд╡рдиों рдХा рднрдпंрдХрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рд╕े рднी рдпрд╣ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдкрддрдиोрди्рдоुрдЦ рд╣ुрдЖ।
5. рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рджाрди рджेрдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि – рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЕрд╢ोрдХ рдХी рджाрди рджेрдиे рдХी рдиीрддि рд╕े рднी рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдкрддрди рд╣ुрдЖ рдХ्рдпोंрдХि рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рджाрди рд╕े рд╢ाрд╣ी рдЦрдЬाрдиा рдЦाрд▓ी рдкрдб़ рдЧрдпा рдеा। рдЬिрд╕рд╕े рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдиाрдЬुрдХ рд╣ो рдЧрдпी рдеी। рд╕ैрдиिрдХों рдХा рд╡ेрддрди рд╕рдордп рдкрд░ рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рдеा। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं, рдПрдХ рдЬрдЧрд╣ рдкрд░ рдпрд╣ рднी рдХрд╣ा рдЧрдпा рдХि рдЕрд╢ोрдХ рдХो рджाрди рджेрдиे рдХी рдиीрддि рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ी рд░ाрдЬ्рдп рдЫोрдб़ рджेрдиा рдкрдб़ा рдеा। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдкрддрди рд╣ोрдиे рд▓рдЧा।
6. рдЕंрддःрдкुрд░ рдФрд░ рд░ाрдЬрджрд░рдмाрд░िрдпों рдХा рд╖рдб्рдпंрдд्рд░ – рдЕंрдд:рдкुрд░ рдФрд░ рджрд░рдмाрд░िрдпों рдХे рд╖рдб्рдпंрдд्рд░ рд╕े рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рдзрдХ्рдХा рд▓рдЧा। рд╕्рд╡рдпं рдЕрд╢ोрдХ рдХी рдЕрдиेрдХ рд░ाрдиिрдпाँ рддрдеा рдЕрдиेрдХ рдкुрдд्рд░ рджिрди-рд░ाрдд рд╖рдб्рдпंрдд्рд░ рд░рдЪा рдХрд░рддे рдеे। рд░ाрдЬा рд╡ृрд╣рдж्рд░рде рдХे рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдоें рддो рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╢рдХ्рддि рджो рджрд▓ों рдоें рдмँрдЯ рдЧрдпी рдеी। рдПрдХ рджрд▓ рдХा рдк्рд░рдзाрди рд╕ेрдиाрдкрддि рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рджрд▓ рдеा рдк्рд░рдзाрди рд╕рдЪिрд╡ рдеे। рдЗрди рджрд▓ों рдоें рд╣рдоेрд╢ा рдЯрдХ्рдХрд░ рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рдеी। рдлрд▓рддः рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╢рдХ्рддि рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд╣ो рдЧрдпी। рд░ाрдЬा рд╡ृрд╣рдж्рд░рде рдЗрд╕рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдирд╣ीं рд▓ा рд╕рдХा। рдоौрдХा рдкाрдХрд░ рдЙрд╕ी рдХे рд╕рдордп рдоें рдкुрд╖्рдпрдоिрдд्рд░ рд╢ुंрдЧ рдиे рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдХा рдХрдд्рд▓ рдХрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा।
7. рдЕрд╢ोрдХ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рдиीрддि – рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдзाрд░्рдоिрдХ рдиीрддि рдХे рдХाрд░рдг рд╣िрди्рджुрдУं рдоें рдЙрд╕рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХी рднाрд╡рдиाрдПँ рдЙрдардиे рд▓рдЧी। рдХ्рдпोंрдХि рд╡े рд▓ोрдЧ рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХी рдЙрди्рдирддि рдФрд░ рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХी рдЕрд╡рдирддि рдХो рдирд╣ीं рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣рддे рдеे। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдоें рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рддि рдж्рд╡ेрд╖ рд╣ो рдЧрдпा। рд╡े рд▓ोрдЧ рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд╣ी рдирд╖्рдЯ рдХрд░ рджेрдиे рдХी рдмाрдд рд╕ोрдЪрдиे рд▓рдЧे рдФрд░ рдЕंрдд рдоें рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдкрддрди рдХे рдЧрдб्рдв़े рдоें рдзрдХेрд▓ рдХрд░ рд╣ी рджрдо рд▓िрдпा।
8. рд╡िрджेрд╢ी рдЖрдХ्рд░рдордг – рдЬрдм рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдХाрд░рдгों рд╕े рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХрдордЬोрд░ рд╣ो рдЧрдпा рддो рд╡िрджेрд╢िрдпों рдХी рджृрд╖्рдЯि рдЗрд╕ рдкрд░ рдкрдб़ी рдФрд░ рдЗрд╕ рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рд╕े рд╡िрджेрд╢ी рдЖрдХ्рд░рдордг рд╣ुрдП। рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕंрддिрдо рджिрдиों рдоें рдпूрдиाрдиी рдФрд░ рдмैрдХ्рдЯिрд░िрдпрди рд░ाрдЬाрдУं рдХी рдЪрдв़ाрдИ рд╣ुрдИ рдЬो рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд▓िрдП рд╣िрддрдХрд░ рди рд╣ुрдИ।
9. рдЧुрдк्рддрдЪрд░ рд╡िрднाрдЧ рдоें рд╕ंрдЧрдарди рдХा рдЕрднाрд╡ – рдЕंрд╢ोрдХ рдХे рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рд╕े рд╣ी рдЧुрдк्рддрдЪрд░ рд╡िрднाрдЧ рдоें рд╢िрдеिрд▓рддा рдЖ рдЧрдИ рдеी। рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд╕ुрди्рджрд░ рдвंрдЧ рд╕े рдЪрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕ुрд╕ंрдЧрдаिрдд рдЧुрдк्рддрдЪрд░ рд╡िрднाрдЧ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдХो рдЧुрдк्рдд рдмाрддों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी। рдЬрдЧрд╣-рдЬрдЧрд╣ рдкрд░ рд╖рдб्рдпंрдд्рд░ рд░рдЪा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЕрддः рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдЧुрдк्рддрдЪрд░ рд╡िрднाрдЧ рдХी рдорджрдж рд╕े рд╖рдб्рдпंрдд्рд░ों рд╕े рдмрдЪा рдХрд░рддा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдЕрд╢ोрдХ рдХे рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдоें рд╣ी рдпрд╣ рд╡िрднाрдЧ рдЕрд╕्рдд-рд╡्рдпрд╕्рдд рд╣ो рдЪुрдХा рдеा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рдЗрд╕ рдУрд░ рдз्рдпाрди рдирд╣ीं рджे рд╕рдХे। рдЬिрд╕рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдкрддрди рд╣ो рдЧрдпा।
10. рд╕ेрдиा рд╡िрднाрдЧ рдХी рдЙрджाрд╕ीрдирддा – рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдЕрд╣िंрд╕ा рдХी рдиीрддि рд╕े рд╕ैрди्рдп рдмрд▓ рдХрдордЬोрд░ рдкрдб़ рдЧрдпा। рд╕ेрдиा рдХा рд╕्рддрд░ рдмрд╣ुрдд рдиीрдЪे рдЧिрд░ рдЧрдпा। рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╕ैрди्рдп рдмрд▓ рдХी рдкुрдХाрд░ рдеी рдХ्рдпोंрдХि рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрджी рдиीрддि рдЬोрд░ рдкрдХрдб़ рд░рд╣ी рдеी। рдкрд░рди्рддु рдХрд▓िंрдЧ рдпुрдж्рдз рдХे рдмाрдж рдЕрд╢ोрдХ рдиे рд╕ैрдиिрдХों рдХे рдЕрд╕्рдд्рд░-рд╢рд╕्рдд्рд░ рдкрд░ рдкाрдмрди्рджी рд▓рдЧा рджी рдЧрдИ рдеी। рдлрд▓рддः рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдкрддрди рд╣ो рдЧрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 5.
рд╕ाँрдЪी рд╕्рддुрдк рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рддрде्рдпों рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рджीрдЬिрдП।
рдЕрдерд╡ा, рд╕ाँрдЪी рд╕्рддूрдк рдХी рдоूрд░्рддिрдпों рдХे рдмाрд░े рдоें рджी рдЧрдИ рд╕ूрдЪрдиाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХीрдЬिрдП। рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдиे рдЗрд╕рдХा рдХैрд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ाँрдЪी рдХा рд╕्рддूрдк (The Sanchi Stupa) – рд╕ाँрдЪी рдХा рд╕्рддूрдк рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд╡िрджिрд╢ा рдХे рдкाрд╕ рд╕्рдеिрдд рд╣ै। рд╕ाँрдЪी рдХा рд╕्рддूрдк рдФрд░ рдиिрдХрдЯ рдХे рдПрдХाрд╢्рдо рд╕्рддंрдн рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдиाрдпे рдЧрдпे рдеे। рд╢ुंрдЧ рдХाрд▓ рдоें рд╕्рддूрдк рдХे рдЖрдХाрд░ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХी рдЧрдИ рддрдеा рдХрдИ рдирд╡ीрди рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпे рдЧрдпे। рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдХाрд▓ рдоें рдпрд╣ рд╕्рддूрдк рдИंрдЯों рдХा рдмрдирд╡ाрдпा рдЧрдпा рдеा। рд╢ुंрдЧрдХाрд▓ рдоें рдЙрд╕ рдкрд░ рдкाрд╖ाрдг рдХी рд╢िрд▓ाрдУं рдХा рдЖрд╡рд░рдг рд▓рдЧाрдпा рдЧрдпा।
рд╕्рддूрдк рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ 16 рдлीрдЯ рдКँрдЪी рдоेрдзी рдпा рдЪрдмूрддрд░े рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕рдоें рджрдХ्рд╖िрдг рдХी рдУрд░ рд╕ीрдв़िрдпों рдХा рд╕ोрдкाрди рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдЧрдпा। рд╕्рддूрдк рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдПрдХ рд╡рд░्рдЧाрдХाрд░ рд╡ेрджिрдХा рдХा рднी рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдЧрдпा। рд╢ुंрдЧ рдХाрд▓ рдоें рд╕्рддूрдк рдХा рдЖрдХाрд░ рджुрдЧुрдиा рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рдЕрдм рдпрд╣ 54 рдлीрдЯ рдКँрдЪा, 120 рдлीрдЯ рд╡्рдпाрд╕ рдХा рд╣ै।
рд╡ेрджिрдХा рдХी рдЪाрд░ों рджिрд╢ाрдУं рдоें рдЪाрд░ рддोрд░рдг рдж्рд╡ाрд░ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рддोрд░рдг рджो рд╕ीрдзे рдЦрдб़े рд╡рд░्рдЧाрдХाрд░ рд╕्рддंрднों рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдмрдиा рд╣ै। рдЗрди рд╕्рддंрднों рдоें рдкाрд╖ाрдг рдХी рддीрди рд╕рдоाрдиांрддрд░ рдФрд░ рдоेрд╣рд░ाрдмрджाрд░ рдмेрдб़िрдпाँ рд▓рдЧाрдпी рдЧрдпी рд╣ैं। рддोрд░рдг рдж्рд╡ाрд░ рдХी рдХрд▓ाрдд्рдордХрддा рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХी рд╣ै। рджोрдиों рд╕्рддंрднों рдХे рд╢ीрд░्рд╖ рдкрд░ рдЪाрд░ рд╕िंрд╣, рдмैрд▓ों рдХी рдоूрд░्рддिрдпों рдХो рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рд╕ाँрдЪी рдХे рддोрд░рдг рдж्рд╡ाрд░ рдЕрдзिрдХ рдЕрд▓ंрдХृрдд рд╣ैं। рд╕ाँрдЪी рдХी рд╡ेрджिрдХा рд╕ाрджी рдФрд░ рдЕрд▓ंрдХрд░рдг рд░рд╣िрдд рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕ाрджी рд╡ेрджिрдХा рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдоें рдЕрд▓ंрдХृрдд рддोрд░рдг рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕्рддंрднों рдХी рдЪौрдХिрдпों рдкрд░ рд╢ाрд▓ рдоंрдЬिрдХाрдУं рдХी рдоूрд░्рддिрдпाँ рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рд╣ैं।
рддोрд░рдг рдкрд░ рдмुрдж्рдз рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдШрдЯрдиाрдУं рддрдеा рдЬाрддрдХ рдХрдеाрдУं рдХे рдЪिрдд्рд░ों рдХो рдЕंрдХिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдбेрд░िрдпों рдкрд░ рд╕िंрд╣, рд╣ाрдеी, рдзрд░्рдо рдЪрдХ्рд░, рдпрдХ्рд╖ рддрдеा рд╡िрд░рд▓ рдХे рдк्рд░рддीрдХ рдЪिрдд्рд░ рдЙрдд्рдХीрд░्рдг рдХिрдпे рдЧрдпे рд╣ैं। рд╕्рддंрднों рдХे рдиिрдЪрд▓े рднाрдЧों рдоें рдж्рд╡ाрд░рдкाрд▓ рдпрдХ्рд╖ों рдХी рдоूрд░्рддिрдпाँ рдЙрдд्рдХीрд░्рдг рдХी рдЧрдИ рд╣ैं। рд╕्рддंрдн рддрдеा рдиीрдЪे рдХी рдбेрд░ी рдХे рдмाрд╣рд░ी рдХोрдиों рдоें рд╢ाрд▓ рдоंрдЬिрдХाрдУं рдХी рдоूрд░्рддिрдпाँ рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдЕंрдЧ-рдк्рд░рдд्рдпंрдЧों рдХा рдЕрдд्рдпंрдд рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рдЕंрдХрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕рдмрд╕े рдКрдкрд░ рдХी рдмрдб़ेрд░ी рдХे рдордз्рдп рдоें рдзрд░्рдордЪрдХ्рд░ рдд्рд░िрд░рдд्рди рдХे рд▓рдХ्рд╖рдг рд╣ैं। рдзрд░्рдордЪрдХ्рд░ рдХे рджोрдиों рдУрд░ рдЪाрдорд░ рд▓िрдП рдпрдХ्рд╖ рдоूрд░्рддिрдпाँ рд╣ैं।
рд╕्рддूрдк рдХे рд╕рдмрд╕े рдКрдкрд░ рд╢ीрд░्рд╖ рдкрд░ рд╣рд░्рдоिрдХा, рдпाрд╖्рдЯिрджंрдб рддрдеा рдд्рд░िрдЫрдд्рд░ рдмрдиे рд╣ैं। рд╕ाँрдЪी рдХे рддोрд░рдг рдкрд░ рдкाँрдЪ рдЬाрддрдХ рдХрдеाрдУं рдХे рдЪिрдд्рд░ рдкрд╣рдЪाрдиे рдЧрдпे рд╣ैं। рдпे рдЬाрддрдХ рдХрдеाрдПँ рд╣ैं-рдЫрджंрдд рдЬाрддрдХ, рдорд╣ाрдХрдкि рдЬाрддрдХ, рд╡ेрд╕्рд╕ंрддрд░ рдЬाрддрдХ, рдЕрд▓ंрдмुрд╕ा рдЬाрддрдХ, рд╕ाрдо рдЬाрддрдХ। рдмुрдж्рдз рдХे рдЬрди्рдо, рд╕ंрдмोрдзि, рдк्рд░рдердо рдк्рд░рд╡рдЪрди, рдкрд░िрдиिрд░्рд╡ाрдг рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рд╕ंрдХेрддों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдоाрдпा рдХा рдЧрд░्рднрдзाрд░рдг, рд░рдердпाрдд्рд░ा, рдорд╣ाрднिрдиिрд╖्рдХ्рд░рдордг, рд╕ुрдЬाрддा рдХी рднेंрдЯ, рдоाрд░ рдж्рд╡ाрд░ рдк्рд░рд▓ोрднрди рдЖрджि рдмुрдж्рдз рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдШрдЯрдиाрдУं рдХे рдЪिрдд्рд░ों рдХो рднी рдЙрдд्рдХीрд░्рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдХुрдЫ рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рджृрд╢्рдп рддрдеा рдкुрд╖्рдкों рдХा рдЕंрдХрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд╡рд░्рдгрди рд╕ाँрдЪी рдХे рдоुрдЦ्рдп рд╕्рддूрдк рдХा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рджो рд▓рдШु рд╕्рддूрдк рднी рдоुрдЦ्рдп рд╕्рддूрдк рдХे рдиिрдХрдЯ рд╣ैं। рдХрд▓ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдоुрдЦ्рдп рд╕्рддूрдк рдЕрдд्рдпंрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं।
рдоूрд░्рддिрдпों рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕ृрдЬрди рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧ (Use of Sculptures by Historians for Reconstruction of History) – рдмौрдж्рдз рдХी рдоूрд░्рддिрдпाँ рдоुрдЦ्рдпрддः рджो рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХी рдЬाрддी рд╣ैं-рдордеुрд░ा рд╢ैрд▓ी рдФрд░ рдЧांрдзाрд░ рд╢ैрд▓ी। рдордеुрд░ा рд╢ैрд▓ी рдкूрд░्рдгрддः рднाрд░рддीрдп рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╡िрд╖рдп рднрдЧрд╡ाрди рдмुрдж्рдз рдХी рдк्рд░ाрдЪीрди рдкौрд░ाрдгिрдХ рдХрдеाрдУं рдФрд░ рдЬीрд╡рди рд╕े рд▓िрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдпे рдк्рд░рддिрдоाрдПँ рдордз्рдп рднाрд░рдд рдоें рдЕрдзिрдХ рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं। рдХुрдЫ рдоूрд░्рддिрдпाँ рдЧांрдзाрд░ рд╢ैрд▓ी рдХी рд╣ैं, рдЬिрдирдоें рдИрд░ाрдиी, рд░ोрдорди рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рд╢ैрд▓ी рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдоिрд╢्рд░िрдд рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╢ैрд▓ी рдоें рд╡िрд╖рдп рддो рдордеुрд░ा рд╢ैрд▓ी рдХी рддрд░рд╣ рдкूрд░्рдгрддः рднाрд░рддीрдп рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╢ैрд▓ी, рдХेрд╢ рдиिрдЦाрд░ рдпूрдиाрдиी рдФрд░ рдИрд░ाрдиी рд╣ै।
рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдиे рдмौрдж्рдз рдк्рд░рддिрдоाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдмौрдж्рдз рдХाрд▓ीрди рднाрд░рддीрдп рд╡рд╕्рдд्рд░ों, рдкूрдЬा рдХे рддрд░ीрдХों, рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЕрдиेрдХ рддрд░рд╣ рдХी рдмाрддों рдХो рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрдордиे рд░рдЦा рд╣ै। рдпрд╣ рдк्рд░рддिрдоाрдПँ рднाрд░рддीрдп рдоूрд░्рддि рдХрд▓ा рдХी рдк्рд░рдЧрддि рдФрд░ рднрд╡्рдпрддा рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЕрдЬंрддा рдоें рдЫा рдЧрдИ рдмुрдж्рдз рдХी рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рдк्рд░рддिрдоा рдЙрджाрд╕ी, рдЧंрднीрд░рддा, рдЖँрдЦों рд╕े рдиिрдХрд▓рддे рд╣ुрдП рдЖँрд╕ू рдЖрджि рдХो рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддी рд╣ै।
рдХुрдЫ рдмुрдж्рдз рдк्рд░рддिрдоाрдПँ рд╡िрджेрд╢ों рдоें рдоिрд▓ी рд╣ैं। рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдЗрд╕рд╕े рдХुрдЫ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдиिрдХाрд▓рддे рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд╕े рдиिрдо्рдиांрдХिрдд рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं-
- рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдЪीрди, рддिрдм्рдмрдд, рднूрдЯाрди, рд╕िрдХ्рдХिрдо, рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा, рдЕрдлрдЧाрдиिрд╕्рддाрди, рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा, рдордз्рдпрдкूрд░्рд╡ рдПрд╢िрдпा рдХे рджेрд╢ों рдоें рд╣ुрдЖ।
- рдЗрди рдк्рд░рддिрдоाрдУं рд╕े рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै।
- рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рднाрд░рддीрдп рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢рд╡ाрдж рдФрд░ рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рд╣ोрдиे рдХी рдкрдХ्рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХрд░рддी рд╣ै।
- рднрдЧрд╡ाрди рдмुрдж्рдз рдХे рдмाрдж рдХी рдЕрдиेрдХ рджेрд╢ों рдиे рдмौрдж्рдз рд╢िрдХ्рд╖ाрдУं рдФрд░ рдмौрдж्рдз рдЧ्рд░ंрдеों рдХी рддрд░рдл рдЬो рдЕрдкрдиा рдзрд░्рдо рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХिрдпा рдФрд░ рдмौрдж्рдз рдордаों рдФрд░ рдмौрдж्рдз рд╕рднाрдУं рдоें рд░ुрдЪि рд▓ी рдЙрд╕े рдХिрд╕ी рд╕ीрдоा рддрдХ рд╡िрднिрди्рди рдоूрд░्рддिрдпों рдиे рдмрдирдиे рдоें рдЕрд╣рдо् рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХी рдРрд╕ा рд╡िрдж्рд╡ाрди рдоाрдирддे рдФрд░ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕ाрдХ्рд╖्рдп рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХрд░рддे рд╣ैं।
рдк्рд░рд╢्рди 6.
рдХुрд╖ाрдг рдХौрди рдеे? рдХрдиिрд╖्рдХ рдк्рд░рдердо рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХрд░ें।
рдЕрдерд╡ा, рдХрдиिрд╖्рдХ рдк्рд░рдердо рдХी рдЬीрд╡рдиी рдПрд╡ं рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рджें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдХрдбрдлिрд╕рд╕ рдж्рд╡िрддीрдп рдиे 64-78 рдИреж рдХे рдордз्рдп рд╢ाрд╕рди рдХिрдпा। рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╕рдд्рддा рдХрдиिрд╖्рдХ рдЧ्рд░ुрдк рдХे рд╢ाрд╕рдХों рдХे рд╣ाрдеों рдоें рдЖрдпी। рдХрдиिрд╖्рдХ рдк्рд░рдердо рдЗрд╕ рд╢ाрдЦा рдХा рд╕рдмрд╕े рдорд╣ाрди рд╢ाрд╕рдХ рд╣ुрдЖ। рд╡рд╣ рдПрдХ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдиिрд░्рдоाрддा, рдорд╣ाрди рдпोрдж्рдзा, рдХрд▓ा, рдзрд░्рдо рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдХрдиिрд╖्рдХ рдХो рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕्рдеाрди рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрд╢ोрдХ рдХे рд╣ी рд╕рдоाрди рдХрдиिрд╖्рдХ рдиे рднी рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдХो рд░ाрдЬ्рдпाрд╢्рд░рдп рджिрдпा। рдЙрдирдХे рдк्рд░рдпाрд╕ों рд╕े рдорд╣ाрдпाрди рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдХा рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рдоें рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╣ुрдЖ।
рдХрдиिрд╖्рдХ рдХी рддिрдеि – рдХрдиिрд╖्рдХ рдХे рд░ाрдЬ्рдпाрд░ोрд╣рдг рдХी рддिрдеि рд╡िрд╡ाрджрдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ै। рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╕рдордп рдкрд░ рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рддिрдеिрдпाँ рд╕ुрдЭाрдпी рд╣ैं। рдЕрдиेрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдХрдиिрд╖्рдХ рдиे рд╣ी рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдпाрд░ोрд╣рди рдХे рд╕ाрде 78 рдИреж рдоें рд╢рдХ рд╕ंрд╡рдд рдЖрд░рдо्рдн рдХिрдпा। рдл्рд▓ीрдЯ рдорд╣ोрджрдп рдХрдиिрд╖्рдХ рдХो рд╡िрдХ्рд░рдо рд╕ंрд╡рдд् рдХा рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХ (58 рдИреж рдкूреж) рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЕрди्рдп рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдХрдиिрд╖्рдХ рдХे рд░ाрдЬ्рдпाрд░ोрд╣рдг рдХी рддिрдеि рдХ्рд░рдорд╢ 125 рдИреж, 144 рдИреж, 248 рдИреж, 278 рдИреж рдоाрдиा рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдпрд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдХрдиिрд╖्рдХ 78 рдИреж рдоें рдЧрдж्рджी рдкрд░ рдмैрдаा। рдЙрд╕рдиे 23 рдпा 24 рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рд╢ाрд╕рди рдХिрдпा (101-102 рдИреж)। рдЙрд╕рдХे рд░ाрдЬ्рдпाрд░ोрд╣рдг рд╕े рд╣ी рд╢рдХ рд╕ंрд╡рдд рдЖрд░рдо्рдн рд╣ुрдЖ, рдЬिрд╕े рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рднी рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рд▓ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдХрдиिрд╖्рдХ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпाँ (Achievements of Kanishka)
рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ – рдХрдиिрд╖्рдХ рдПрдХ рдорд╣ाрди рдпोрдж्рдзा рдПрд╡ं рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдиिрд░्рдоाрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдЦ्рдпाрдд рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рдХुрд╖ाрдг рд░ाрдЬ्рдп рдХा рднाрд░рдд рдоें рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा। рдХрдиिрд╖्рдХ рдХे рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдЙрд╕рдХे рд╕िрдХ्рдХों рдХे рдк्рд░ाрдк्рддि рд╕्рдеाрдиों рдПрд╡ं рдХрддिрдкрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЧ्рд░рди्рдеों рд╕े рдЙрд╕рдХे рд╕ैрдиिрдХ рдЕрднिрдпाрдиों рдПрд╡ं рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЬिрд╕ рд╕рдордп рдХрдиिрд╖्рдХ рдЧрдж्рджी рдкрд░ рдмैрдаा рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХुрд╖ाрдг рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдЕрдлрдЧाрдиिрд╕्рддाрди рд╕िंрдз рдХा рднाрдЧ, рдмैрдХ्рдЯ्рд░िрдпा рдПрд╡ं рдкाрд░्рдеिрдпा рднी рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдеे। рднाрд░рдд рдоें рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдЙрд╕рдиे рдордЧрдз рддрдХ рдХिрдпा рдХрд▓्рд╣рди рдХी рд░ाрдЬрддрд░ंрдЧिрдгी рд╕े рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдиे рдХрд╢्рдоीрд░ рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░ рдХрдиिрд╖्рдХрдкुрд░ рдирдЧрд░ (рдЖрдзुрдиिрдХ рд╢्рд░ीрдирдЧрд░ рдХे рдиिрдХрдЯ рдХाрдЬीрдкुрд░) рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी। рддिрдм्рдмрддी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдпрд╣ рд╡рд░्рдгिрдд рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиी рд╕ेрдиा рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдХेрдд рдЕрдпोрдз्рдпा рддрдХ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рдПрд╡ं рд╕ाрдХेрдд рдХे рд░ाрдЬा рдХो рдпुрдж्рдз рдоें рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा।
рдЪीрдиी рд╕ाрд╣िрдд्рдп (рдХрд▓्рдкрдиाрдордбिрддिрдХा рдХा рдЪीрдиी рдЕрдиुрд╡ाрдж), рдЕрд╢्рд╡рдШोрд╖ рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдФрд░ рд╢्рд░ी рдзрд░्рдордкिрдЯрдХ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпрдиिрджाрди рд╕े рд╡िрджिрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдиे рдордЧрдз рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░ рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рддрдеा рд╡рд╣ाँ рд╕े рд╡рд╣ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдмौрдж्рдз-рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЕрд╢्рд╡рдШोрд╖ рдФрд░ рдмुрдж्рдз рдХा рднिрдХ्рд╖ा-рдкाрдд्рд░ рд▓ेрдХрд░ рдЕрдкрдиी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдкुрд░ुрд╖рдкрд░ рдпा рдкेрд╢ाрд╡рд░ (рдкाрдХिрд╕्рддाрди) рд▓ौрдЯ рдЧрдпा। рдЙрд╕рдиे рд╕ंрднрд╡рдд: рдЙрдЬ्рдЬैрди рдХे рдХ्рд╖рдд्рд░рдкों рд╕े рднी рдпрдж्рдз рдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा рддрдеा рдоाрд▓рд╡ा рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा। рдХрдиिрд╖्рдХ рдиे рднाрд░рдд рдХे рдмाрд╣рд░ рдо рдПрд╢िрдпा рдоें рднी рдпुрдж्рдз рдХिрдпा। рдХाрд╢рдирдЧрд░, рдпाрд░рдХंрдж рдФрд░ рдЦोрддाрди рдкрд░ рдЖрдзिрдкрдд्рдп рдЬрдоाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕े рдЪीрдиी рд╕рдо्рд░ाрдЯ рд╣ो-рддो рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ी рд╕ेрдиाрдкрддि рдкाрди-рдЪाрдУ рд╕े рджो рдмाрд░ рдпुрдж्рдз рдХрд░рдиा рдкрдб़ा। рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдпुрдж्рдз рдоें рдХрдиिрд╖्рдХ рдкрд░ाрдЬिрдд рд╣ुрдЖ, рд▓ेрдХिрди рджूрд╕рд░ी (рдкाрдирдЪाрдУ рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд्) рд╡рд╣ рдЪीрдиी рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХा। рдЙрд╕рдиे рд╕рдо्рднрд╡рддः рдкाрд░्рдеिрдпा рдХे рд░ाрдЬा рдХो рднी рдпुрдж्рдз рдоें рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ рдЬिрд╕рдоें рдЧंрдЧा, рд╕िрди्рдзु рдФрд░ рдСрдХ्рд╕рд╕ рдХी рдШाрдЯिрдпाँ рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдеीं।’
рдХрдиिрд╖्рдХ рдХी рд╡िрдЬрдпों рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдХुрд╖ाрдг рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдЕрд░ाрд▓ рд╕рдоुрдж्рд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЧंрдЧा рдХी рдШाрдЯी рддрдХ рдлैрд▓ рдЧрдпा।
рдХрдиिрд╖्рдХ рдХे рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕िрдХ्рдХों рдХे рдк्рд░ाрдк्рддि рд╕्рдеाрдиों рд╕े рдЗрд╕ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕ीрдоा рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдкेрд╢ाрд╡рд░, рдХोрд╢рд▓, рд╕ाрд░рдиाрде, рдордеुрд░ा, рд╕ूрдИ рдмिрд╣ाрд░, рдЬेрдж्рджा рддрдеा рдордиिрдХ्рдпाрд▓ा рд╕े рдоिрд▓े рд╣ैं। рд╕ाँрдЪी рд╕े рднी рдПрдХ рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдоिрд▓ा рд╣ै। рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХрдиिрд╖्рдХ рдХे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕ीрдоा, рдкूрд░्рд╡ рдоें рдмрдиाрд░рд╕ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рджрдХ्рд╖िрдг-рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдмрд╣ाрд╡рд▓рдкुрд░ рддрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХी рдЧрдпी рд╣ै рдоाрд▓рд╡ा рд╕рд╣िрдд рдкрд░рди्рддु рд╕िрдХ्рдХों рдХे рдк्рд░ाрдк्рддि рд╕्рдеाрдиों рд╕े рдкрддा рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдкूрд░्рд╡ рдоें рдмрдиाрд░рд╕ рдХे рдЖрдЧे рднी рдЙрдирдХा рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдеा। рдмिрд╣ाрд░ рдоें рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░, рдмрдХ्рд╕рд░, рдЪिрд░ांрдж рдФрд░ рдмрдХ्рд╕рд░ рдХी рдЦुрджाрдЗрдпों рд╕े рдХрдиिрд╖्рдХ рдХे рд╕िрдХ्рдХे рдоिрд▓े рд╣ैं рдЬिрдирд╕े рдЗрди рдЬрдЧрд╣ों рдкрд░ рдХुрд╖ाрдг рдЖрдзिрдкрдд्рдп рдХी рдкुрд╖्рдЯि рд╣ोрддी рд╣ै। рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрди рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдФрд░ рдмंрдЧाрд▓ рдкрд░ рднी рдХрдиिрд╖्рдХ рдХा рдЖрдзिрдкрдд्рдп рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдкрд░рди्рддु рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдк्рд░рдоाрдг рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ैं।
рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा – рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп-рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдХрдиिрд╖्рдХ рдиे рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рддрд░рдл рднी рдз्рдпाрди рджिрдпा। рд╡िрдЬिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдкрд░ рдЕрдкрдиा рдк्рд░рднाрд╡ рдЬрдоाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕рдиे рдЧौрд░рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдкाрдзिрдпाँ рдзाрд░рдг рдХीं। рдЪीрдиी рдПрд╡ं рд░ोрдорди рд╕рдо्рд░ाрдЯों рдХी рд╣ी рддрд░рд╣ рдЙрд╕рдиे рджेрд╡рдкुрдд्рд░ (Son of Heaven) рдФрд░ рдХैрд╕рд░ (Cassar) рдХी рдЙрдкाрдзिрдпाँ рдзाрд░рдг рдХी। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдоें рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рджो рд░ाрдЬрдзाрдиिрдпाँ рдеी-рдкुрд░ुрд╖рдкुрд░ рдФрд░ рдордеुрд░ा। рдХрдиिрд╖्рдХ рдиे рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рд▓िрдП рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рд▓ाрдЧू рдХिрдпा। рд╕ाрд░рдиाрде рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдЕрднिрд▓ेрдЦ рд╕े рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдмрдиाрд░рд╕ рдоें рдЦрд░-рдкрд▓्рд▓рди рдПрд╡ं рд╡рдирд╕्рдкрд░ рдХрдиिрд╖्рдХ рдХे рдорд╣ाрдХ्рд╖рдд्рд░рдк рдПрд╡ं рдХ्рд╖рдд्рд░рдк рдХे рд░ूрдк рдоें рд╢ाрд╕рди рдХрд░рддे рдеे। рдкрд╢्рдЪिрдоोрдд्рддрд░ рднाрдЧ рдоें рд╕ेрдиाрдиाрдпрдХ рд▓рд▓ рд╡ेрд╕рдкрддि рдПрд╡ं рд▓िрдпाрдХ рдХ्рд╖рдд्рд░рдкों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╢ाрд╕рди рдХрд░рддे рдеे।
рдзाрд░्рдоिрдХ рдиीрддि – рдХрдиिрд╖्рдХ рдХी рдорд╣ाрдирддा рдЗрд╕ рдмाрдд рдоें рднी рдиिрд╣िрдд рд╣ै рдХि рд╡िрджेрд╢ी рд╣ोрддे рд╣рдП рднी рдЙрд╕рдиे рднाрд░рддीрдп рдзрд░्рдо рдоें рдЧрд╣рд░ी рдЕрднिрд░ुрдЪि рд▓ी। рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рд╕े рд╡рд╣ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеा। рдмौрдж्рдз рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рдХрдиिрд╖्рдХ рдХो рдПрдХ рдЙрдд्рд╕ाрд╣ी рдмौрдж्рдз рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХो рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рджेрдиे рд╡ाрд▓े рд╢ाрд╕рдХों рдоें рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдХрдиिрд╖्рдХ рдХा рд╣ी рдиाрдо рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡िрдЦ्рдпाрдд рд╣ै। рдЕрд╢्рд╡рдШोрд╖ рдФрд░ рдоाрддृрдЪेрдЯ рдЬैрд╕े рдмौрдж्рдзों рдХे рдЖрдХाрд░ рдЙрд╕рдиे рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा। рдмौрдж्рдз рд╡िрдж्рд╡ाрди рдкाрд░्рд╢्рд╡ рдХी рд╕рд▓ाрд╣ рдкрд░ рдЙрд╕рдиे рдХрд╢्рдоीрд░ рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЬाрд▓ंрдзрд░ рдоें рдмौрдж्рдзों рдХी рдЪौрдеा рдорд╣ाрд╕ंрдЧीрдд рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХिрдпा। рдЗрд╕ рдорд╣ाрд╕рднा рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рд╡рд╕ुрдоिрдд्рд░ рдиे рдХी। рдЗрд╕ рд╕рднा рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡िрднिрди्рди рдмौрдж्рдз рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдорддрднेрджों рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиा рдеा। рд╕рднा рдХрд░ीрдм рдЫрд╣ рдоाрд╕ рддрдХ рдЪрд▓ी рдЬिрд╕рдоें рд▓рдЧрднрдЧ 500 рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рднाрдЧ рд▓िрдпा। рдЕрд╢्рд╡рдШोрд╖ рдЙрд╕ рд╕рднा рдХा рдЙрдкाрдз्рдпрдХ्рд╖ рдеा।
рдЗрд╕ рд╕рднा рдоें рдмौрдж्рдз – рдзрд░्рдо рдЧ्рд░рди्рдеों рдкрд░ рд╡िрд╕्рддृрдд рдЯीрдХाрдПँ рд▓िрдЦрд╡ाрдпी рдЧрдпीं рддрдеा рдорд╣ाрд╡िрднाрдЧ (рдмौрдж्рдз-рдЬ्рдЮाрдирдХोрд╖) рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдкрд░िрд╖рдж рдиे рдорд╣ाрдпाрди-рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдХो рдоाрди्рдпрддा рджी। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЗрд╕ рд╕рдордп рд╕े рдорд╣ाрдпाрди рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдмрди рдЧрдпा। рдХрдиिрд╖्рдХ рдиे рдЕрд╢ोрдХ рдХी рд╣ी рддрд░рд╣ рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо (рдорд╣ाрдпाрди рд╢ाрдЦा) рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЕрдиेрдХ рдХрджрдо рдЙрдаाрдпे। рдЙрд╕рдиे рдЕрдиेрдХ рдмौрдж्рдз рд╡िрд╣ाрд░ों, рдЪैрдд्рдпों рдПрд╡ं рд╕्рддूрдкों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рд╡ाрдпा। рдЙрд╕рдиे рдкेрд╢ाрд╡рд░ (рдкुрд░ुрд╖рдкुрд░) рдоें рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рд╣ी рднрд╡्рдп рд╕्рддूрдк рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рд╡ाрдпा। рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЪीрди рдПрд╡ं рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рдоें рдзрд░्рдо-рдк्рд░рдЪाрд░рдХ рднी рднेрдЬे рдЧрдпे। рдпрдж्рдпрдкि рдХрдиिрд╖्рдХ рд╕्рд╡рдпं рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдХो рдоाрдирдиेрд╡ाрд▓ा рдеा, рдкрд░рди्рддु рдЙрд╕рдиे рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдХी рдиीрддि рдЕрдкрдиाрдпी। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдоाрдг рдЙрд╕рдХे рд╕िрдХ्рдХों рдкрд░ рдЕрдиुрдХृрдд рдмुрдж्рдз рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╕ूрд░्рдп, рд╢िрд╡, рдЕрдЧ्рдиि, рд╣ेрд░ाрдХ्рд▓ीрдЬ-рдЬैрд╕े рднाрд░рддीрдп рдпूрдиाрдиी рдПрд╡ं рдИрд░ाрдиी рджेрд╡рддाрдУं рдХी рдЖрдХृрддिрдпाँ рд╣ैं। рдХुрдЫ рддाрдо्рд░ рд╕िрдХ्рдХों рдоें рдЙрд╕े рд╡ेрджि рдкрд░ рдмрд▓िрджाрди рдЪрдв़рддे рд╣ुрдП рднी рджिрдЦрд▓ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдХрдиिрд╖्рдХ рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рд╣िрд╖्рдгु рдеा।
рдХрд▓ा рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг – рдХрдиिрд╖्рдХ рдХी рдЙрджाрд░рддा рд╕े рдХुрд╖ाрдгрдХाрд▓ рдоें рдХрд▓ा рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднी рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ। рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдФрд░ рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдХрдиिрд╖्рдХ рдиे рдкुрд░ुрд╖рдкुрд░ рдоें рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕्рддूрдк рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рд╡ाрдпा рдЬिрд╕рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдЪीрдиी рдпाрдд्рд░ी рд╣्рд╡ेрдирд╕ांрдЧ рднी рдХрд░рддा рд╣ै। рдХрд╢्рдоीрд░ рдоें рдЙрд╕рдиे рдХрдиिрд╖्рдХ рдкрд░ рдирдЧрд░ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी। рддрдХ्рд╖рд╢िрд▓ा рдХा рдирдпा рдирдЧрд░ рд╕िрд░рд╕ुрдЦ рднी рдХрдиिрд╖्рдХ рдХे рд╕рдордп рдоें рд╣ी рдмрдиी। рдХрдиिрд╖्рдХрдпुрдЧीрди рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХा рдПрдХ рд╕ुрди्рджрд░ рдирдоूрдиा рдордеुрд░ा рдХा рджेрд╡рдХुрд▓ рдФрд░ рдиाрдо рдорди्рджिрд░ рд╣ैं। рдорд╣ाрдпाрди рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдиे рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рдХो рднी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा। рдЧांрдзाрд░ рдФрд░ рдордеुрд░ा рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╢ैрд▓िрдпों рдоें рдмुрдж्рдз рдХी рд╕ुрди्рджрд░ рдоूрд░्рддिрдпाँ рдмрдиाрдпी рдЧрдпीं। рдХुрд╖ाрдг (рдХрдиिрд╖्рдХ) рдХाрд▓ीрди рд╕िрдХ्рдХे рднी рдХрд▓ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं।
рдХрдиिрд╖्рдХ рдиे рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХो рд╕рдоुрдЪिрдд рд╕рдо्рдоाрди рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा। рдЙрд╕рдХे рджрд░рдмाрд░ рдоें рдкाрд░्рд╢्рд╡, рд╡рд╕ुрдоिрдд्рд░, рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди рдЬैрд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдмौрдж्рдз рд╡िрдж्рд╡ाрди рдПрд╡ं рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 7.
рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХी рдЬीрд╡рдиी рдФрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд-рдкрд░ाрдХ्рд░рдоांрдХ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди-рд╕्рд░ोрдд рдЕрдиेрдХ рд╣ैं। рдХौрд╢ाрдо्рдмी рдХे рдЕрд╢ोрдХ-рд╕्рддрдо्рдн рдкрд░ рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХी рд╡िрд╕्рддृрдд рдк्рд░рд╢рд╕्рддि рдЕंрдХिрдд рд╣ै। рд╣рд░िрд╖ेрдг-рд░рдЪिрдд рдк्рд░рдпाрдЧ-рдк्рд░рд╢рд╕्рддि рднी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХी рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпाँ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं-
рд╡िрдЬрдп – рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рджिрдЧ्рд╡िрдЬрдп рдФрд░ рднाрд░рдд рдХा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрдХीрдХрд░рдг рдеा। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕рдиे рджिрдЧ्рд╡िрдЬрдп рдХी рдпोрдЬрдиा рдмрдиाрдпी। рдЗрд╕ рд╡िрдЬрдп-рдпाрдд्рд░ा рдоें рдЙрд╕рдиे рдЖрд░्рдпाрд╡рд░्рдд рдХे рдиौ рд░ाрдЬाрдУं рддрдеा рджрдХ्рд╖िрдгрдкрде рдХे рдмाрд░рд╣ рдирд░ेрд╢ों рдХो рдкрд░ाрд╕्рдд рдХिрдпा, рдордз्рдпрднाрд░рдд рдХे рд╕рдорд╕्рдд рдЬंрдЧрд▓ рдХे рд░ाрдЬाрдУं рдХो рдЕрдкрдиा рд╕ेрд╡рдХ рдмрдиाрдпा рдФрд░ рд╕ीрдоा рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рд╢ाрд╕рдХों рддрдеा рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдХрд░ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдмाрдз्рдп рдХिрдпा। рджूрд░ рджेрд╢ों рдХे рдирд░ेрд╢ों рдиे рдЙрд╕рд╕े рдоिрдд्рд░рддा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी। рдк्рд░рдпाрдЧ-рдк्рд░рд╢рд╕्рддि рдоें рдЙрд╕рдХी рд╡िрдЬрдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрдИ рд╕्рдерд▓ों рдкрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдкрд░ рдЗрд╕рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рддिрдеिрдХ्рд░рдо рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдХुрдЫ рдХрд╣рдиा рдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХे рд╡िрдЬрдп-рдХाрд░्рдп рдХा рд╡рд░्рдгрди рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ै-
1. рдЖрд░्рдпाрд╡рд░्рдд рдХी рд╡िрдЬрдп – рд╡िрди्рдз्рдп рддрдеा рд╣िрдоाрд▓рдп рдХे рдмीрдЪ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХो рдЖрд░्рдпाрд╡рд░्рдд рдХрд╣рддे рдеे। рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдиे рд╕рдорд╕्рдд рдЙрдд्рддрд░ी рднाрд░рдд рдХे рд░ाрдЬाрдУं рдХो рдкрд░ाрд╕्рдд рдХрд░ рдЙрдирдХे рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХрд░ рд▓िрдпा। рдк्рд░рдпाрдЧ-рдк्рд░рд╢рд╕्рддि рдоें рдЖрд░्рдпाрд╡рд░्рдд рдХे рдиौ рд░ाрдЬाрдУं рдХे рдиाрдо рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं-рд░ुрдж्рд░рджेрд╡, рдорддिрд▓, рдиाрдЧрджрдд्рдд, рдЪрди्рдж्рд░рд╡рд░्рдорди, рдЧрдгрдкрддिрдиाрдЧ, рдиाрдЧрд╕ेрди, рдЕрдЪ्рдпुрдд, рдирди्рджि рдФрд░ рдмрд▓рд╡рд░्рдоा। рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдоें рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХे рджो рдк्рд░рдмрд▓ рд╢рдд्рд░ु рдеे–рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░ рдХा рдХोрдЯрдХुрд▓ рдФрд░ рдордеुрд░ा рддрдеा рдкрдж्рдоाрд╡рддी рдХे рдиाрдЧрд╡ंрд╢, рдЬो рдХोрдЯрдХुрд▓ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдеे। рдЬिрд╕ рд╕рдордп рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░ рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा, рд╕ंрднрд╡рддः рдЙрд╕ी рд╕рдордп рдкीрдЫे рд╕े рдЕрдЪ्рдпुрдд рдФрд░ рдиाрдЧрд╕ेрди рдиाрдордХ рд░ाрдЬाрдУं рдиे рдЙрд╕рдХे рд░ाрдЬ्рдп рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХрд░ рджिрдпा। рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдиे рдкрд╣рд▓े рдЕрдЪ्рдпुрдд рдФрд░ рдиाрдЧрд╕ेрди рдХो рдмुрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा рдФрд░ рддрдм рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдХोрдЯрдХुрд▓ рдХा рд╡िрдиाрд╢ рдХрд░ рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░ рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХिрдпा। рдЖрд░्рдпाрд╡рд░्рдд рдоें рдЙрд╕े рджो рдмाрд░ рдЕрдкрдиा рдЕрднिрдпाрди рдЪрд▓ाрдиा рдкрдб़ा। рдЙрд╕рдиे рдк्рд░рдердо рдЕрднिрдпाрди рдоें рдЕрдЪ्рдпुрдд рдФрд░ рдиाрдЧрд╕ेрди рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा। рджूрд╕рд░े, рдЖрд░्рдпाрд╡рд░्рдд рдХे рдпुрдж्рдз рдоें рдЙрд╕рдиे рд╢ेрд╖ рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдмрд▓рдкूрд░्рд╡рдХ рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдХे рдЕрдкрдиे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдоिрд▓ा рд▓िрдпा। рдк्рд░рдердо рдЕрднिрдпाрди рдоें рдЕрдЪ्рдпुрдд, рдиाрдЧрд╕ेрди рдФрд░ рдХोрдЯрд╡ंрд╢ी рд╢ाрд╕рдХ рдФрд░ рджूрд╕рд░े рдЕрднिрдпाрди рдоें рдЧрдгрдкрддिрдиाрдЧ, рдЪрди्рдж्рд░рд╡рд░्рдорди, рд░ुрдж्рд░рджेрд╡ рдЖрджि рд╢ाрд╕рдХ рдкрд░ाрдЬिрдд рд╣ुрдП рдФрд░ рдЙрдирдХे рд░ाрдЬ्рдп рдЧुрдк्рдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдоिрд▓ा рд▓िрдпे рдЧрдпे।
2. рдЖрдЯрд╡िрдХ-рдирд░ेрд╢-рдл्рд▓ीрдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдЖрдЯрд╡िрдХ-рдирд░ेрд╢ рдЧाрдЬीрдкुрд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЬрдмрд▓рдкुрд░ рддрдХ рдлैрд▓े рд╣ुрдП рдеे। рдЖрдЯрд╡िрдХ рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 18 рдеी। рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो ‘рдорд╣ाрдХाрди्рддाрд░’ рднी рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рдбॉ. рд╣ेрдордЪрди्рдж्рд░ рд░ाрдп рдЪौрдзрд░ी рдЗрд╕े рдордз्рдпрднाрд░рдд рдХा рдЬंрдЧрд▓ рдоाрдирддे рд╣ैं рд░ाрдорджाрд╕рдЬी рдиे рдЗрд╕े рдЬрдмрд▓рдкुрд░ рд╕े рдЫोрдЯाрдиाрдЧрдкुрд░ рддрдХ рдХा рдЭाрд░рдЦрдг्рдб рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоाрдиा рд╣ै। рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдиे рдЖрдЯрд╡िрдХ рдХे рдирд░ेрд╢ों рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा।
3. рджрдХ्рд╖िрдг-рднाрд░рдд-рджрдХ्рд╖िрдг-рд╡िрдЬрдп рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдоें рдмрдб़ा рдорддрднेрдж рд╣ै। рдХेреж рдкीреж рдЬाрдпрд╕рд╡ाрд▓ рдФрд░ рдк्рд░ोреж рдбूрдмेрд▓ рдХा рдЕрдиुрдоाрди рд╣ै рдХि рдХोрд▓ेрд░ू рддाрд▓ाрдм рдХे рдХिрдиाрд░े рджрдХ्рд╖िрдгी рдирд░ेрд╢ों рдиे рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рд╕े рдпुрдж्рдз рдХिрдпा। рдЗрд╕рдХा рдиेрддृрдд्рд╡ рдХेрд░рд▓ рдХे рдордг्рдЯрд░ाрдЬ рдФрд░ рдХाँрдЪी рдХे рд╡िрд╖्рдгुрдЧोрдк рдиे рдХिрдпा। рдкрд░ाрдХ्рд░рдоी рд╡िрдЬेрддा рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдиे рд╕рдорд╕्рдд рджрдХ्рд╖िрдгी рд░ाрдЬाрдУं рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा, рдкрд░рди्рддु рдЙрд╕рдиे рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдЧुрдк्рдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा। рдЙрд╕рдиे рд╡िрдЬिрдд рдк्рд░рджेрд╢ рд╕्рдеाрдиीрдп рд╢ाрд╕рдХों рдХो рд▓ौрдЯा рджिрдпा рддрдеा рдЕрдкрдиे рдЫрдд्рд░рдЫाрдпा рдоें рдЙрди्рд╣ें рд░ाрдЬ्рдп рдХрд░рдиे рдХी рдЖрдЬ्рдЮा рджी। рджрдХ्рд╖िрдгाрдкрде рдХे рдкрд░ाрдЬिрдд рд░ाрдЬाрдУं рдХी рдиाрдоाрд╡рд▓ी рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं-
рдХोрд╢рд▓ рдХा рдорд╣ेрди्рдж्рд░ – рдЗрд╕рдоें рдорд╣ाрдХोрд╢рд▓, рд╡िрд▓ाрд╕рдкुрд░, рд░ाрдпрдкुрд░ рдФрд░ рд╕ंрднрд▓рдкुрд░ рдХे рдЬिрд▓े рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдеे ।
рдорд╣ाрдХांрддाрд░ рдХा рд╡्рдпाрдШ्рд░рд░ाрдЬ – рд╡्рдпाрдШ्рд░рд░ाрдЬ рдорд╣ाрдХाрди्рддाрд░ рдХा рд╢ाрд╕рдХ рдеा।
рдХेрд░рд▓ рдХा рдордг्рдЯрд░ाрдЬ – рд╕ंрднрд╡рдд: рдпрд╣ рдк्рд░рджेрд╢ рдЧोрджाрд╡рд░ी рддрдеा рдХृрд╖्рдгा рдХे рдмीрдЪ рдХोрд▓ेрд░ूрдХाрд╕ाрд░ рд╣ै।
рдкैрдг्рдардкुрд░ рдХा рд╕्рд╡ाрдоीрджрдд्рдд – рдкिрд╖्рдЯрдкुрд░, рдорд╣ेрди्рдж्рд░рдЧिрд░ी рдФрд░ рдХोрдЯूрд░ рдХा рд╢ाрд╕рдХ рд╕्рд╡ाрдоी рджрдд्рдд рдеा।
рдПрд░рдг्рдбрдкрд▓्рд▓рдХ рджрдорди – рдпрд╣ рд╕्рдеाрди рдЧंрдЬाрдо рдЬिрд▓े рдоें рдЪिрдХाрдХोрд▓ рдХे рд╕рдоीрдк рдПрд░рдг्рдбрдкрд▓्рд▓ी рдоें рд╣ै।
рдХांрдЪेрдпрдХ рд╡िрд╖्рдгुрдЧोрдк – рд╡िрд╖्рдгुрдЧोрдк рдХांрдЪी рдХा рд╢ाрд╕рдХ рдеा। рдордж्рд░ाрд╕ рдХे рдиिрдХрдЯ рдХांрдЬीрдкुрд░рдо рд╣ी рдХांрдЪी рд╣ै।
рдЖрд╡рдоुрдХ्рддрдХ рдиीрд▓рд░ाрдЬ – рдЗрд╕рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдЧोрджाрд╡рд░ी рдХे рдиिрдХрдЯ рдкिрдеुрдг्рдбा рдеी।
рд╡ैрдЧेрдпрдХ рд╣рд╕्рддिрд╡рд░्рдоा – рд╣рд╕्рддिрд╡рд░्рдоा рд╡ेंрдЧी рдХा рд░ाрдЬा рдеा। рдпрд╣ рд╕्рдеाрди рдиेрд▓ोрд░ рдЬिрд▓े рдоें рд╣ै।
рджेрд╡рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХ рдХुрдмेрд░ – рд░ाрдЬा рдХुрдмेрд░ рджेрд╡рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╕्рдеाрди рдХा рдеा। рдпрд╣ рд╕्рдеाрди рд╡िрдЬिрдЧाрдкрдд्рддрдо рдЬिрд▓े рдХा рдПрд▓рдоंрдЪि рд╣ै।
рдХोрд╕्рдерд▓рдкुрд░рдо рдзрдиंрдЬрдп – рдХोрд╕्рдерд▓рдкुрд░ рдХा рд╢ाрд╕рдХ рдзрдиंрдЬрдп рдеा। рд╡рд╣ рд╕्рдеाрди рдЙрдд्рддрд░ рдЖрд░्рдХाрдЯ рдХा рдХुрдЯ्рдЯрд▓ुрд░ рд╣ै।
рдк्рд░рдпाрдЧ – рдк्рд░рд╢рд╕्рддि рд╕े рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдЖрдЯрд╡िрдХ рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдЬोрддрдХрд░ рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдкрд╣ुँрдЪा рдФрд░ рд╡рд╣ाँ рд╕े рдорд╣ाрдХोрд╢рд▓ рддрдеा рдорд╣ाрдХाрди्рддाрд░ рдХे рдоाрд░्рдЧ рд╕े рд╣ोрддा рд╣ुрдЖ рдХрд▓िंрдЧ рдХे рд╕рдоीрдк рдЙрд╕рдиे рд╕рдорд╕्рдд рдирд░ेрд╢ों рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा। рджрдХ्рд╖िрдг-рдкूрд░्рд╡ рдХे рдк्рд░рджेрд╢ों рдХो рдЕрдкрдиे рдЕрдзीрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдиे рдХांрдЪी рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा। рджрдХ्рд╖िрдг рдоें рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЪрд░рд░ाрдЬ्рдп рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдпा। рдбॉ. рд░рдоाрд╢ंрдХрд░ рдд्рд░िрдкाрдаी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рд╡рд╣ рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рддрдеा рдЦाрдирджेрд╢ рдХे рд░ाрд╕्рддे рдЕрдкрдиी рд░ाрдЬрдзाрдиी рд▓ौрдЯ рдЖрдпा।”
рджрдХ्рд╖िрдгी рд░ाрдЬाрдУं рдХे рд╕ाрде рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдиे рдзрд░्рдорд╡िрдЬрдп-рдиीрддि рдХा рдЕрд╡рд▓ंрдмрди рдХिрдпा। рдЙрд╕рдиे рдЗрди рд░ाрдЬाрдУं рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдЙрдирдХा рд░ाрдЬ्рдп рдлिрд░ рдЙрди्рд╣ीं рдХो рд▓ौрдЯा рджिрдпा। рдЙрди рд▓ोрдЧों рдиे рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХा рдЖрдзिрдкрдд्рдп рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдФрд░ рд╡рд╣ рдЙрдкрд╣ाрд░ рддрдеा рдХрд░ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдХे рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рд▓ौрдЯा। рджрдХ्рд╖िрдг рдХे рд░ाрдЬ्рдп рдЙрд╕े рдХрд░, рдЖрдЬ्рдЮाрдХрд░рдг рдФрд░ рдк्рд░рдгाрдо рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╕рди्рди рдХрд░рдиे рд▓рдЧे।
4. рдк्рд░рдд्рдпрди्рдд рд░ाрдЬ्рдпों (рд╕ीрдоाрд╡рд░्рддी рд░ाрдЬ्рдпों) рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз-рджрдХ्рд╖िрдгी рд░ाрдЬाрдУं рдХो рдкрд░ाрд╕्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рд╕ीрдоाрд╡рд░्рддी рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╡िрдЬрдп рдХी рдЧрдпी। рдЗрд╕рдоें рдкाँрдЪ рднिрди्рди-рднिрди्рди рдк्рд░рджेрд╢ों рдХे рд╢ाрд╕рдХ рдФрд░ рдиौ рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдп рдеे। рд╕ीрдоाрди्рдд рдк्рд░рджेрд╢ों рдиे рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХो рд╕рд░्рд╡рдХрд░ (рд╕рд░्рд╡рдирдХрд░ рджाрди) рджिрдпे, рдЙрд╕рдХी рдЖрдЬ्рдЮाрдУं рдХा рдкाрд▓рди (рдЖрдЬ्рдЮाрдХрд░рдг) рдХिрдпा, рд╕्рд╡рдпं рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ोрдХрд░ рдк्рд░рдгाрдо (рдк्рд░рдгाрдордХрд░рдг) рдХिрдпा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕ुрджृрдв़ рд╢ाрд╕рди рдХो рдкूрд░्рдгрддः рдкрд░िрддुрд╖्рдЯ рдХिрдпा। рдРрд╕े рд░ाрдЬ्рдп рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдеे-
рд╕рдорддрдЯ-рдкूрд░्рд╡ी рд╕ीрдоा рдХे рд░ाрдЬ्рдп (рд╕рдоुрдж्рд░ рддрдХ рд╡िрд╕्рддीрд░्рдг рдкूрд░्рд╡ी рдмंрдЧाрд▓)।
рдХाрдорд░ूрдк-рдЕрд╕рдо рдХा рдЧौрд╣ाрдЯी рдЬिрд▓ा।
рдбрд╡ाрдХ – рдиौрдЧाँрд╡ рдЬिрд▓ा।
рдиोрдкाрд▓ рдФрд░ рдХрд░्рддрдкुрд░ – рдХुрдоाрдпूँ, рдЧрдв़рд╡ाрд▓ рдФрд░ рд░ुрд╣ेрд▓рдЦंрдб рдХे рдкрд░्рд╡рддीрдп рд░ाрдЬ्рдп। рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं-
рдоाрд▓рд╡ा – рдЕрдоेрд░, рдЯोंрдХ, рдоेрд╡ाрдб़।
рдЖрд░्рдЬुрдиाрдпрди – рдЕрд▓рд╡рд░, рдоूрд░्рд╡ी рдЬрдпрдкुрд░।
рдпौрдзेрдп – рдЬोрд╣िрдпाрд╡ाрд░।
рдордж्рд░ – рд░ाрд╡ी-рдЪिрдиाрд╡ рдХे рдмीрдЪ рдХा рдк्рд░рджेрд╢।
рдЖрднीрд░ – рд╕рд░ाрд╖्рдЯ, рдордз्рдп рднाрд░рдд।
рдЖрд░्рдЬुрди-рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдирд░рд╕िंрдкुрд░ рдХे рдкाрд╕ рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░।
рд╕рдирдХाрдиिрдХ – рднिрд▓рд╕ा рдХे рдкाрд╕ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░।
рдЦрд░рдкрд░िрдХ – рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдоें рджрдоोрд╣ рдХे рдкाрд╕।
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдиौ рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдпों рдиे рд╕्рд╡рдпं рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдд्рдо-рд╕рдорд░्рдкрдг рдХрд░ рджिрдпा।
рд╡िрджेрд╢ी рд░ाрдЬ्рдпों рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз – рд╕िंрд╣рд▓ рдФрд░ рд╕рдоुрдж्рд░рдкाрд░ рдХे рдж्рд╡ीрдкों рдХे рд╕ाрде рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдиे рдЗрди рд╢рд░्рддों рдкрд░ рд╕ेрд╡ा рдФрд░ рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХी рд╕ंрдзिрдпाँ рдХी-рдЖрдд्рдордиिрд╡ेрджрди (рдоैрдд्рд░ी рдХे рдк्рд░рд╕्рддाрд╡), рдХрди्рдпोрдкाрдпрди (рд░ाрдЬрдорд╣рд▓ рдоें рд╕ेрд╡ा рдХे рд▓िрдП рдХрди्рдпाрдУं рдХा рдЙрдкрд╣ाрд░), рджाрди (рд╕्рдеाрдиीрдп рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рднेंрдЯ) рдПрд╡ं рдЙрдирдХी рд╕्рд╡ाрдпрдд्рддрддा рдФрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा (рд╕्рд╡рд╡िрд╖рдпрдоुрдХ्рддि) рдХो рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░рдиेрд╡ाрд▓ी рдоुрдж्рд░ांрдХिрдд рд╕рдирджों рдХा рдпाрдЪрдиा। рд╡िрджेрд╢ी рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рджैрд╡рдкुрдд्рд░рд╢ाрд╣ी рд╢ाрд╣ाрдиुрд╢ाрд╣ी, рд╢рдХ, рдоुрд░ुрдг्рдб, рд╕िंрд╣рд▓ рдФрд░ рд╣िрди्рджрдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдХे рдЕрд╕ंрдЦ्рдп рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдж्рд╡ीрдк рдеे। рджैрд╡рдкुрдд्рд░рд╢ाрд╣ी рд╢ाрд╣ाрдиुрд╢ाрд╣ी рдЙрдд्рддрд░-рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рд╢ाрд╕рди рдХрд░рдиेрд╡ाрд▓े рдХुрд╖ाрдг рдеे। рд╢рдХ рдЙрдд्рддрд░-рдкрд╢्рдЪिрдо рднाрд░рдд рдоें рдеे। рдоुрд░ुрдг्рдб рдПрдХ рдХुрд╖ाрдг рдЬाрддि рдХा рдиाрдо рдеा। рд╕िंрд╣рд▓ рдХे рд░ाрдЬा рдоेрдШрд╡рд░्рдорди рдиे рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХी рд░ाрдЬрд╕рднा рдоें рдЙрдкрд╣ाрд░рд╕рд╣िрдд рдПрдХ рджूрддрдоंрдбрд▓ рднेрдЬрдХрд░ рдмोрдзрдЧрдпा рдоें рдпाрдд्рд░िрдпों рдХे рдард╣рд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдоंрджिрд░ рдмрдирд╡ाрдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рдоांрдЧी рдеी рдФрд░ рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдиे рдЙрд╕े рдоंрдЬूрд░ рднी рдХिрдпा рдеा। рдлाрд╣िрдпाрди рдХो рдЬाрд╡ा рдоें рдПрдХ рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣िрди्рджू-рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓ा рдеा।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдиे рдПрдХ рд╡िрд╕्рддृрдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा। рдЙрд╕рдиे рдЖрд░्рдпाрд╡рд░्рдд, рджрдХ्рд╖िрдгाрдкрде, рдЖрдЯрд╡िрдХ рд░ाрдЬ्рдпों, рдк्рд░рдд्рдпрди्рдд-рдиृрдкрддि рдФрд░ рдж्рд╡ीрдкों рдХे рдирд░ेрд╢ों рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी, рд▓ेрдХिрди рд╕рдорд╕्рдд рд╡िрдЬिрдд рджेрд╢ों рдХो рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ рдоें рдирд╣ीं рдХिрдпा। рд╡िрднिрди्рди рджेрд╢ों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрд╕рдХी рд╡िрднिрди्рди рдиीрддि рдеी। рд╕ुрджूрд░ рджेрд╢ों рдоें рдЙрд╕рдиे рдоैрдд्рд░ी рдХी, рджрдХ्рд╖िрдг рдХे рд╢ाрд╕рдХों рдХो рдЕрдкрдиी рдЫрдд्рд░рдЫाрдпा рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╢ाрд╕рди рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рджिрдпा рдФрд░ рдЖрд░्рдпाрд╡рд░्рдд рддрдеा рдЖрдЯрд╡िрдХ рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдЕрдкрдиे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдоिрд▓ा рд▓िрдпा । рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЙрд╕рдХा рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдЙрдд्рддрд░ी рднाрд░рдд рддрдеा рдордз्рдп рднाрд░рдд рддрдХ рд╡िрд╕्рддृрдд рдеा। рдмिрд╣ाрд░ рд╕े рдХांрдЬीрд╡рд░рдо् рддрдХ, рд╕ीрдоाрди्рдд рд░ाрдЬाрдУं рдФрд░ рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХрд░ рдЙрд╕рдиे рд╡िрджेрд╢ी рд╢ाрд╕рдХों рдХे рднी рджाँрдд рдЦрдЯ्рдЯे рдХिрдпे рдФрд░ рдж्рд╡ीрдкाрди्рддрд░ों рдоें рдЕрдкрдиा рдк्рд░рднाрд╡ рдлैрд▓ाрдпा। рдЕрдкрдиी рджिрдЧ्рд╡िрдЬрдп рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрд╕рдиे рдЕрд╢्рд╡рдоेрдШ-рдпрдЬ्рдЮ рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХिрдпा। рдЗрд╕ рдпрдЬ्рдЮ рдоें рджाрди рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕рдиे рд╕ोрдиे рдХे рд╕िрдХ्рдХे рднी рдврд▓рд╡ाрдпे। рд╕िрдХ्рдХों рдкрд░ ‘рдЕрд╢्рд╡рдоेрдШ рдкрд░ाрдХ्рд░рдо’ рд▓िрдЦा рд╣ुрдЖ рд╣ै।
рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХे рд╡िрдЬрдп-рдЕрднिрдпाрдиों рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдиे рдЙрд╕े рднाрд░рддीрдп рдиेрдкोрд▓िрдпрди рдХрд╣ा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 8.
рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдХो рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рд╕्рд╡рд░्рдгрдпुрдЧ рдХ्рдпों рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै ?
рдЕрдерд╡ा, рдЧुрдк्рддों рдХे рдЕрдзीрди рднाрд░рдд рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдк्рд░рдЧрддि рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпुрдЧ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдпुрдЧ рд╕िрд░्рдл рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрдХрддा рдПрд╡ं рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ै рдмрд▓्рдХि рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рдпрд╣ рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд▓ рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рдордп рдХрд▓ा, рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдзрд░्рдо рдХी рддрдкूрд░्рд╡ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЕрдиेрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЗрд╕े рдк्рд░ाрдЪीрдирдХाрд▓ рдХा рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рдпुрдЧ (The Golden Age) рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рд╣ै। рдЕрдиेрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЗрд╕рдХी рддुрд▓рдиा рдпूрдиाрди рдХे рдкेрд░ोрдХ्рд▓ीрдЬ рдпुрдЧ рддрдеा рд░ोрдо рдХे рдСрдЧрд╕्рдЯрд╕ рдпрдЧ рд╕े рдХी рд╣ै।
рдЗрд╕े рдЕрднिрдЬाрдд्рдп рдпрдЧ (Classical Age) рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдиि:рд╕ंрджेрд╣ рдЗрд╕ рдпрдЧ рдоें рд╕ांрд╕्рдХрддिрдХ рдк्рд░рдЧрддि рдЕрдзिрдХ рд╣рдИ. рдкрд░рди्рдд рдпрд╣ рдк्рд░рдЧрддि рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдеे рд╕ाрдзाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдХाрд▓ рд╕ांрд╕्рдХрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдпрдЧ рдеा. рдРрд╕ा рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬा рд╕ рдХ्рдпोंрдХि рдЬрдирд╕ाрдзाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕ рдк्рд░рдЧрддि рдХा рдХोрдИ рд▓ाрдн рдирд╣ीं рдеा। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЧрдк्рддрдХाрд▓ рдХो рд╕्рд╡рд░्рдгрдпुрдЧ рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджे рдЙрдЪिрдд рдк्рд░рддीрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдлिрд░ рднी рдЗрд╕ рддрде्рдп рд╕े рдЗрдирдХाрд░ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдХि рдпрд╣ рдХाрд▓ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдпुрдЧ рдеा, рднрд▓े рд╣ी рдЗрд╕рдХा рд▓ाрдн рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓िрдП рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рд╣ा рд╣ो।
рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЪрди्рдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдк्рд░рдердо, рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд, рдЪрди्рдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдж्рд╡िрддीрдп ‘рд╡िрдХ्рд░рдоाрджिрдд्рдп’ рдЖрджि рдЬैрд╕े рдк्рд░рддाрдкी рдЧुрдк्рдд рд╢ाрд╕рдХों рдиे рджेрд╢ рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рдорд╕्рдд рднाрдЧ рдоें рдПрдХрдЫрдд्рд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХाрдпрдо рдХрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрдХрддा рдХे рд╕ूрдд्рд░ рдоें рд╕рдорд╕्рдд рднाрд░рдд рдХो рдмाँрдз рджिрдпा। рдкूрд░े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдкрд░ рдПрдХ рдЬैрд╕ी рд╕ुрджृрдв़ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХाрдпрдо рдХी рдЧрдпी। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЕрд╕्рдеिрд░рддा рдПрд╡ं рдЕрд╢ांрддि рдХा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЧрдпा рддрдеा рд╕ुрдЦ рдПрд╡ं рд╢ांрддि рдХा рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╡्рдпाрдк्рдд рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдиे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдХाрдлी рдорджрдж рдкрд╣ुँрдЪाрдИ рдЬिрд╕рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдХो рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдХा рд╕्рд╡рд░्рдг рдпुрдЧ рдоाрдирддे рд╣ैं।
рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдзाрд░्рдоिрдХ рдкुрдирд░ुрдд्рдеाрди рдХा рдпुрдЧ рдеा। рдЗрд╕ рд╕рдордп рд╡ैрджिрдХ рдзрд░्рдо рдпा рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдзрд░्рдо рдкрд░ाрдХाрд╖्рдаा рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдпा। рдоूрд░्рддि рдкूрдЬा рдПрд╡ं рдоंрджिрд░ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рднी рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ुрдЖ। рдЬैрди рдПрд╡ं рдмौрдж्рдз рдорддाрд╡рд▓рдо्рдмी рднी рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдеे। рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╡िрднिрди्рди рд╕рдоुрджाрдпों рдоें рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдХी рднाрд╡рдиा рд╣ै। рдпूрд░ोрдкीрдп рджेрд╢ों рдХी рддрд░рд╣ рднाрд░рдд рдоें рдзрд░्рдо-рдпुрдж्рдз рдирд╣ीं рд╣ुрдП рдмрд▓्рдХि рд╕рднी рдзрд░्рдо рд╡ाрд▓े рдоिрд▓рдЬुрд▓ рдХрд░ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рддे рдеे। рдРрд╕ी рдмाрдд рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдЗрдирдоें рдЖрдкрд╕ी рдк्рд░рддिрдж्рд╡рди्рдж्рд╡िрддा рдирд╣ीं рдеी рдкрд░рди्рддु рд╡рд╣ рдХрднी рднी рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ूрдк рдирд╣ीं рд▓े рд╕рдХी। рдЗрд╕ी рд╕े рдПрдХ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡िрдж्рд╡ाрди рдиे рдХрд╣ा рд╣ै- “The Gupta period was an age of catholicity, toleration and a goodwill.”
рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднी рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ। рдЕрднी рднी рдоौрдЦिрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдг-рд╕ंрд╕्рдеाрди рд╣ी рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеे। рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рд╡ेрдж, рд╡ेрджांрдд, рдкुрд░ाрдг, рдоीрдоांрд╕ा, рди्рдпाрдп, рдзрд░्рдо рдПрд╡ं рдХाрдиूрди рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоुрдЦ्рдпрддрдпा рджी рдЬाрддी рдеी। рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ीрди рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдоें 14 рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡िрдж्рдпा рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рднी рдк्рд░рд╕ाрд░ рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╣ुрдЖ। рдЕрдиेрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХेрди्рдж्рд░ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдоें рд╣ो рдЪुрдХी рдеी। рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░, рдмрд▓्рд▓рднी, рдЙрдЬ्рдЬрдпिрдиी, рдкрдж्рдоाрд╡рддी, рдХाрд╢ी, рдордеुрд░ा, рдХрд░ा рдЖрджि рдЗрд╕ рд╕рдордп рдХे рдк्рд░рдЦ्рдпाрдд рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рдеे। рдиाрд▓рди्рджा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХा рднी рд╡िрдХाрд╕ рд╣ो рд░рд╣ा рдеा। рд░ाрдЬाрдУं рдПрд╡ं рдзрдиी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрди рд╢िрдХ्рд╖рдг-рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХो рдзрди рдПрд╡ं рднूрдоि рджाрди рдоें рджी рдЬाрддी рдеी। рдХुрдоाрд░рдЧुрдк्рдд рдк्рд░рдердо, рдмुрдж्рдзрдЧुрдк्рдд, рддрдеाрдЧрдд рдЧुрдк्рдд, рдмाрд▓ाрджिрдд्рдп рдЖрджि рдЧुрдк्рдд рд╢ाрд╕рдХों рдиे рдиाрд▓рди्рджा рдорд╣ाрд╡िрд╣ाрд░ рдХो рдЕрдиुрджाрди рджिрдпे।
рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рдЧрддि рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рдордп рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХा рд╕рдоुрдЪिрдд рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдк्рд░рдоुрдЦ рднाрд╖ा рдмрди рдЧрдИ। рдЗрд╕рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдПрд╡ं рдоुрдж्рд░ाрдУं рдоें рднी рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдпрд╣ рд░ाрдЬрдХीрдп рдоाрдз्рдпрдо рдмрди рдЧрдпी। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рд╣ी рдХाрд▓ рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдПрд╡ं рдХрд╡िрдпों рдиे рд░рдЪрдиाрдПँ рд▓िрдЦीं। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рдПрд╡ं рдзрд░्рдо-рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЕрдиेрдХ рд░рдЪрдиाрдПँ । рд▓िрдЦी рдЧрдИं। рдЗрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рдЧрддि рдХे рдЪрд▓рддे рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдХो рдЕрднिрдЬाрдд्рдп рдпुрдЧ рдХрд╣ рдХрд░ рдкुрдХाрд░ा рд╣ै।
рд╣िрди्рджू, рдмौрдж्рдз рдПрд╡ं рдЬैрди рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдЧ्рд░рди्рдеों рдХा рд░рдЪрдиा-рдХाрд▓ рдЧुрдк्рдд рдпुрдЧ рд╣ै। рд░ाрдоाрдпрдг рдПрд╡ं рдорд╣ाрднाрд░рдд рдЗрд╕ी рдХाрд▓ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рдж्рдзिрдд рд░ूрдк рдоें рд▓िрдЦे рдЧрдпे। рдЕрдзिрдХांрд╢ рдкुрд░ाрдгों рдХो рднी рд╕ंрдХрд▓िрдд рдПрд╡ं рд╕рдо्рдкाрджिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдиाрд░рдж рд╕्рдоृрддि рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдХी рд╕्рдоृрддिрдпों рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। рдкंрдЪрддंрдд्рд░, рдоाрдирд╕ाрдЧрд░, рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯीрдп, рд╡ृрд╣рдЬ्рдЬाрддрдХ, рд╕рдоाрдХाрд╡рд▓ी, рдХाрдоंрджрдХीрдп, рдиीрддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░, рд╡ाрдд्рд╕्рдпाрдпрди рдХा рдХाрдорд╕ूрдд्рд░ рдЖрджि рдХी рднी рд░рдЪрдиा рдХाрд▓ рдпрд╣ी рд╣ै। рдмौрдж्рдз рдПрд╡ं рдЬैрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднी рдЗрд╕ рд╕рдордп рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ рд╣ै। рдмुрдж्рдзрдШोрд╖ рдиे рдкрдЯ्рдЯрдХрдеा рдХा рдкाрд▓ि рднाрд╖ा рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा। рдЕрд╕ंрдЧ, рджिрдЩ्рдиाрдЧ рдПрд╡ं рд╡рд╕ुрдмंрдзु рдиे рджрд░्рд╢рди рдкрд░ рдкुрд╕्рддрдХें рд▓िрдЦीं। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдЕрди्рдп рдмौрдж्рдз рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рдХुрдоाрд░рдЬीрд╡, рдмुрдж्рдзрднрдж्рд░, рдзрд░्рдорд░рдХ्рд╖, рдЧुрдкрднрдж्рд░ рдЖрджि рдХे рдиाрдо рд╡िрд╢ेрд╖ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। рдЗрди рд▓ोрдЧों рдиे рдЪीрди рдоें рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХिрдпा। рдЬैрди рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕्рдеाрди рдЬैрди-рдЖрдЧрдо рдХा рд╣ै। рдЬैрди рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рд╕िрдж्рдзрд╕ेрди, рднрдж्рд░рдмाрд╣ु рдж्рд╡िрддीрдп рдФрд░ рдЙрдоाрд╕्рд╡ाрддि рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै।
рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдиाрдЯрдХों рдПрд╡ं рдХाрд╡्рдпों рдХी рд░рдЪрдиा рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдЦ्рдпाрдд рд╣ै। рдЗрдирдоें рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╕्рдеाрди рдорд╣ाрдХрд╡ि рдХाрд▓िрджाрд╕ рдХा рд╣ै। рдоेрдШрджूрдд рдЙрдирдХी рдЕрдиुрдкрдо рдХाрд╡्рдпрдХृрддि рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдПрдХ рдк्рд░ेрдоाрддुрд░ рдпрдХ्рд╖ рдХी рд╡्рдпाрдХुрд▓ рдордиोрднाрд╡рдиा рдХा рдмрдб़ा рд╕рдЬीрд╡ рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд░рдШुрд╡ंрд╢ рдоें рд░ाрдо рдХी рд╡िрдЬрдп рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣ै। рдЛрддुрд╕ंрд╣ाрд░ рдоें рд╡िрднिрди्рди рдЛрддुрдУं рдХा рд╢ृंрдЧाрд░िрдХ рд╡рд░्рдгрди рд╣ै। рдХाрд▓िрджाрд╕ рдХी рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рдХृрддि рдЕрднिрдЬ्рдЮाрдирд╢ाрдХुрди्рддрд▓рдо् рд╣ै। рдХाрд▓िрджाрд╕ рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╢ुрдж्рд░рдХ рдПрд╡ं рд╡िрд╢ाрдЦрджрдд्рдд рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рджूрд╕рд░े рдорд╣ाрди् рдиाрдЯрдХрдХाрд░ рд╣ुрдП। рд╢ूрдж्рд░рдХ рдиे рдоृрдЪ्рдЫрдХрдЯिрдХ рдПрд╡ं рд╡िрд╢ाрдЦрджрдд्рдд рдиे рдоुрдж्рд░ाрд░ाрдХ्рд╖рд╕ рдПрд╡ं рджेрд╡ी рдЪрди्рдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। рд╕्рд╡рдк्рдирд╡ाрд╕рд╡рджрдд्рддрдо рднी рдЗрд╕ी рд╕рдордп рд▓िрдЦी рдЧрдИ। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдк्рд░рдЧрддि рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдпрд╣ рдХाрд▓ рдЕрдкूрд░्рд╡ рд╣ै।
рджрд░्рд╢рди : рдЧुрдк्рдд рдпुрдЧ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рд▓िрдП рднी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै। рд╖рдб्рджрд░्рд╢рди рдХा рдЗрд╕ рд╕рдордп рдХाрдлी рдк्рд░рдЪाрд░ рд╣ुрдЖ рдПрд╡ं рдпрд╣ рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рдХी рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдмрди рдЧрдпी рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдпрд╣ рдпुрдЧ рднाрд╖्рдп рд░рдЪрдиाрдХाрд▓ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै। рдЕрдиेрдХ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЧ्рд░ंрдеों рдХी рд░рдЪрдиा рдЗрд╕ рд╕рдордп рд╣ुрдИ। рдЗрдирдоें рд╕ांрдЦ्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░, рдкрд░рдоाрд░्рде рд╕рдк्рддрд╢рддी, рди्рдпाрдп, рднाрд╖्рдп, рди्рдпाрдпрд╡рд░्рддिрдХा, рдкрджाрд░्рде-рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдЗрдд्рдпाрджि рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЧ्рд░ंрде рд╣ै। рдЬैрдоिрдиी-рд╕ूрдд्рд░, рдкूрд░्рд╡-рдоीрдоांрд╕ा рджрд░्рд╢рди, рджрд░्рд╢рди рдХे рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЧ्рд░ंрде рд╣ैं।
рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЧुрдк्рддों рдХी рджेрди рдмрд╣ुрдоूрд▓्рдп рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рдордп рдЧрдгिрдд, рдЬ्рдпोрддिрд╖, рдЪिрдХिрдд्рд╕ा, рд░рд╕ाрдпрди, рднौрддिрдХी рдЖрджि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд╕рдмрд╕े рдмрдб़े рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрдирдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдкुрд╕्рддрдХ рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯीрдп рд╣ै। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЕंрдХрдЧрдгिрдд, рдмीрдЬрдЧрдгिрдд, рдЬ्рдпाрдоिрддि рдПрд╡ं рдд्рд░िрдХोрдгрдоिрддि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рдХिрдпे। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдпрд╣ рднी рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдХि рдкृрде्рд╡ी рд╣ी рд╕ूрд░्рдп рдХी рдкрд░िрдХ्рд░рдоा рдХрд░рддी рд╣ै рддрдеा рдкृрде्рд╡ी рдПрд╡ं рдЪрди्рдж्рд░рдоा рдХी рдмрджрд▓рддी рд╣ुрдИ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдХाрд░рдг рдЧ्рд░рд╣рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдмाрд░ाрд╣рдоिрд╣िрд░ рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд╕рдмрд╕े рдмрдб़े рдЬ्рдпोрддिрд╖ी рдеे। рдЗрдирдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдкुрд╕्рддрдХ рд╡ृрд╣рджрд╕рд╣िрддा рд╣ै।
рдмाрд░ाрд╣рдоिрд╣िрд░ рдХे рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рдпрд╡рди рд╕िрдж्рдзांрддों рдХा рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдХрд▓्рдпाрдгрд╡рд░्рдорди рдиे рдлрд▓िрдд рдЬ्рдпोрддिрд╖ рдкрд░ рдЬрд╡рд▓ी рдиाрдо рдХा рдЧ्рд░рди्рде рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдмौрдж्рдз рд╡िрдж्рд╡ाрди рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди рдиे рд░рд╕ рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХिрдпा। рдкाрд░рдж (рдкाрд░ा) рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рднी рдЗрд╕ी рдХाрд▓ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрд╕рдХे рднрд╕्рдо рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд░िрдпा рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХрд░ рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди рдиे рдЖрдпुрд░्рд╡ेрдж рддрдеा рд░рд╕ाрдпрди рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдПрдХ рдирдпे рдпुрдЧ рдХा рдЖрд░ंрдн рдХिрдпा। рдорд╣ाрди् рд╡ैрдж्рдп рдзрди्рд╡рди्рддрд░ि рднी рд╕ंрднрд╡рдд: рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдоें рд╣ी рд╣ुрдЖ рдеा। рдзाрддु рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрд╡ं рд╢िрд▓्рдк рдХрд▓ा рдХी рднी рдЗрд╕ рд╕рдордп рдоें рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ। рдоेрд╣рд░ौрд▓ी рдХा рд▓ौрд╣ рд╕्рддрдо्рдн рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ीрди рдзाрддु рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдк्рд░рдЧрддि рдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдв़िрдпा рдирдоूрдиा рдкेрд╢ рдХрд░рддा рд╣ै।
рдХрд▓ा : рдХрд▓ा рдХी рдЬिрддрдиी рдк्рд░рдЧрддि рдЗрд╕ рд╕рдордп рд╣ुрдИ рд╡рд╣ рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╕рд░ाрд╣рдиीрдп рд╣ै। рд╕्рдеाрдиीрдп рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рдПрд╡ं рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдХी рдЗрд╕ рд╕рдордп рд╕рдоुрдЪिрдд рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ। рдоुрдж्рд░рдгрдХрд▓ा рдоें рднी рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ। рдЧुрдк्рдд рд╢ाрд╕рдХों рдиे рд╕ोрдиे рдХे рд╕िрдХ्рдХे рднी рдХाрдлी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдврд▓рд╡ाрдпे। рдЗрди рдкрд░ рд╡िрднिрди्рди рдЖрдХृрддिрдпाँ рдПрд╡ं рд▓ेрдЦ рдЙрдд्рдХीрд░्рдг рдХिрдпे рдЬाрддे рдеे। рдЗрд╕ рд╕рдордп рдоुрдж्рд░рдг-рдХрд▓ा рдХाрдлी рдЙрди्рдирдд рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдеी। рд╕ंрдЧीрдд, рдиाрдЯрдХ, рдЕрднिрдирдп рдПрд╡ं рдиृрдд्рдп рдХрд▓ा рдХा рднी рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।
рд╢рд╣рд░ी рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдиे рд▓рд▓िрдд рдХрд▓ाрдУं рдХी рдк्рд░рдЧрддि рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рджिрдпा। рдкрдд्рдерд░ рдкрд░ рд▓ोрд╣े рдХे рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕्рддрдо्рдн рднी рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдмрдиे। рд▓ौрд╣-рд╕्рддрдо्рдн рдоें рд░ाрдЬा рдЪрди्рдж्рд░ рдХे рдоेрд╣рд░ौрд▓ी рд╕्рддрдо्рдн рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╣рдЬाрд░ों рд╡рд░्рд╖ рддрдХ рдзूрдк рдПрд╡ं рд╡рд░्рд╖ा рдЭेрд▓рдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрд╕рдоें рдЖрдЬ рддрдХ рдЬंрдЧ рдирд╣ीं рд▓рдЧा। рдЧुрдк्рдд рд░ाрдЬाрдУं рдиे рдЕрдиेрдХ рд╕्рддрдо्рдн рдмрдирд╡ाрдпे рдЬिрдирдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдХो рдЙрдд्рдХीрд░्рдг рдХрд░ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЧрдпा। рдРрд╕े рд╕्рддрдо्рдн рдЕрдиेрдХ рдЬрдЧрд╣ों рдкрд░ рдкाрдпे рдЧрдпे рд╣ैं।
рдЧुрдк्рддрдпुрдЧीрди рд╡ाрд╕्рддुрдХрд▓ा рдПрд╡ं рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рдзрд░्рдо рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеी। рд╡ाрд╕्рддुрдХрд▓ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕्рддूрдкों, рдЪैрдд्рдпों, рдЧुрдлाрдУं, рдоंрджिрд░ों рдЖрджि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ुрдЖ। рдоंрджिрд░ों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдоंрджिрд░ों рдоें рд╕ाँрдЪी, рд▓ाрдШрдЦाрди, рджेрд╡рдЧрдв़ рдПрд╡ं рднुрдорд░ा рдХे рдоंрджिрд░ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै। рдЗрди рд╕рдмрдоें рджेрд╡рдЧрдв़ рдХा рд╡िрд╖्рдгु рдоंрджिрд░ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рдордп рдоें рдоंрджिрд░ों рдХी рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рдеी рдХि рдЗрдирдоें рдХेрд╡рд▓ рджेрд╡рд╕्рдеाрди рдмрдиाрдпे рдЬाрддे рдеे। рдЙрдкाрд╕рдХों рдХे рд▓िрдП рд╣ॉрд▓ рдпा рдк्рд░ांрдЧрдг рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЗрди рдоंрджिрд░ों рдоें рдирд╣ीं рдеी। рдЖрд░ंрдн рдоें рдХрд▓рд╢ों рдХा рднी рдиिрд░्рдоाрдг рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдеा। рдЕрдЬрди्рддा рдХे рдХुрдЫ рдЧुрдлा рдоंрджिрд░ рднी рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдоें рд╣ी рдмрдиे рдеे। рдмौрдж्рдз рд╡ाрд╕्рддुрдХрд▓ा рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рдЕрдорд░ाрд╡рддी, рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди рдХोрдг्рдбा, рд░ाрдЬрдЧृрд╣, рдиाрд▓рди्рджा рдПрд╡ं рд╕ाрд░рдиाрде рдоें рдкाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं।
рдоंрджिрд░ – рдиिрд░्рдоाрдг рдиे рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рдХो рднी рдк्рд░рд╢्рд░рдп рджिрдпा। рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдХा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдкрд░ рд╡िрджेрд╢ी рдк्рд░рднाрд╡ рдирд╣ीं рдеा। рдЗрд╕ рд╕рдордп рдордеुрд░ा, рд╕ाрд░рдиाрде рдПрд╡ं рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░ рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХेрди्рдж्рд░ рдеे। рдзрд░्рдо рдХा рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдЧрд╣рд░ा рдк्рд░рднाрд╡ рдеा। рджेрд╡ी-рджेрд╡рддाрдУं рдХी рд╡िрднिрди्рди рдоूрд░्рддिрдпाँ рдЗрд╕ рд╕рдордп рдмрдиाрдпी рдЧрдИं рдЬिрдирдоें рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╖्рдгु рдХो рд╡िрднिрди्рди рдЕрд╡рддाрд░ों рдоें рджिрдЦрд▓ाрдпा рдЧрдпा। рд╢िрд╡ рдХो рднी рд╡िрднिрди्рди рд░ूрдкों рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдПрдХрдоुрдЦी рд╢िрд╡, рдЪрддुрд░्рдоुрдЦी рд╢िрд╡ рдФрд░ рдЕрд░्рдж्рдзрдиाрд░ीрд╢्рд╡рд░ рд╢िрд╡ рдХी рдоूрд░्рддिрдпाँ рдЧрдк्рддрдХाрд▓ рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпाँ рд╣ैं। рдмौрдж्рдз рдк्рд░рддिрдоाрдПँ рднी рдХाрдлी рдмрдбी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдмрдиीं। рдЗрдирдоें рд╕ाрд░рдиाрде рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдмुрдж्рдз рдХी рдоूрд░्рддि рдПрд╡ं рд╕ुрд▓्рддाрдирдЧंрдЬ рдХी рддाрдо्рдмे рдХी рдоूрд░्рддिрдпाँ рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ीрди рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рдХा рдЕрдиूрдаा рдЙрджाрд╣рд░рдг рдкेрд╢ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЬैрди рддीрд░्рдеंрдХрд░ों рдХी рднी рдХुрдЫ рдоूрд░्рддिрдпाँ рдЗрд╕ рд╕рдордп рдмрдиीं।
рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рднी рдЙрди्рдирдд рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдеी। рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ीрди рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдХे рдирдоूрдиे рдЕрдЬрди्рддा, рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХी рдмाрдШ-рдЧुрдлाрдУं рдПрд╡ं рдмाрджाрдоी рдХी рдЧुрдл़ाрдУं рдоें рдЕрднी рднी рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ैं। рдЕрдЬрди्рддा рдХी рдЧुрдк्рддрдпुрдЧीрди рдЧुрдлाрдУं рдоें рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдХे рдоाрд╣рднिрдиिрд╖्рдХ्рд░рдордг рдХा рджृрд╢्рдп рдмрдб़ा рд╣ी рд╕рдЬीрд╡ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЗрдирдоें рдмुрдж्рдз рдПрд╡ं рдмोрдзि рд╕рдд्рд╡ों рдХे рдЪिрдд्рд░, рдЬाрддрдХ рдХрдеाрдПँ, рдоाрдирд╡ рдПрд╡ं рдкрд╢ु-рдкрдХ्рд╖ी, рджेрд╡ी-рджेрд╡рддा рдЖрджि рдХे рдЪिрдд्рд░ рднी рдмрдб़े рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫे рдПрд╡ं рдордирдоोрд╣рдХ рд╣ैं। рдЗрди рдЪिрдд्рд░ों рдоें рд╡िрд╢рд╖рдпा рдЙрдЪ्рдЪрд╡рд░्рдЧीрдп рдЬीрд╡рди рдХी рдЭрд▓рдХ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдмाрдШ рдПрд╡ं рдмाрджाрдоी рдХी рдЧрдлाрдУं рдХे рдЪिрдд्рд░ рднी рдХाрдлी рд╕рди्рджрд░ рд╣ैं।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рдЧुрдк्рдд рдпुрдЧ рдоें рд╕рдн्рдпрддा рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЪрддुрд░्рджिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдЧुрдк्рдд рдпुрдЧ рдХो рд╣िрди्рджू-рдкुрдирд░्рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рдХाрд▓ рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдХрдИ рдЖрдзрдиिрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЗрд╕рд╕े рд╕рд╣рдордд рдирд╣ीं рд╣ैं। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें, рдЗрд╕ рд╕рдордп рдХрд▓ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдЫाрдк рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдоें рдЖрдХрд░ рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдХрд▓ा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ, рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЬ्рдЮाрди-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднी рд╡िрджेрд╢ी рдк्рд░рднाрд╡ рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдгрд╕्рд╡рд░ूрдк “рд╡ाрд░рд╣рдоिрд╣िрд░ рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рд░ोрдорди рдПрд╡ं рд╕िрдХрди्рджрд░िрдпा рдХे рдХाрд▓рдЬрдпी рдЬ्рдпोрддिрд░्рд╡िрдж рдкाрд▓ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиाрдУं рдХी рдЫाрдк рд╣ै।” рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ “рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдордд рдПрд╡ं рд╢ैрд╡ рдордд рд╕े рднी рдХिрд╕ी рдзाрд░्рдоिрдХ рдкुрдирд░ुрдд्рдеाрди рдХा рдмोрдз рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै।”
рдХाрд▓िрджाрд╕ рдХे рдЧ्рд░ंрдеों рд╕े рдмौрдж्рдзिрдХ рдкुрдирд░्рдЬाрд░рдг рдЕрдерд╡ा рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддिрдд्рд╡ рдХे рдкुрдирд░ुрдд्рдеाрди рдХा рд╕ंрдХेрдд рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдк्рд░ो. рдбीреж рдПрдиреж рдЭा рдХे рдордд рдоें “рдЬिрд╕ рд╣िрди्рджू рдкुрдирд░्рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рдЪाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рд╡рд╕्рддुрддः рдХोрдИ рдкुрдирд░्рдЬाрдЧрд░рдг рдирд╣ीं рдеा, рдмрд▓्рдХि рд╡рд╣ рдмрд╣ुрдд рдЕंрд╢ों рдоें рд╣िрди्рджुрдд्рд╡ рдХा рдж्рдпोрддрдХ рдеा।” рдк्рд░ोреж рдбी. рдПрди рдЭा рдХी рдпрд╣ рдоाрди्рдпрддा рд╣ै рдХि “рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХा рдкुрдирд░ुрдд्рдеाрди рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ, рдмрд▓्рдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдиे рд╣ी рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдХो рдирд╡рдЬीрд╡рди рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा। рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдХो рд╕्рд╡рд░्рдгрдпुрдЧ рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджेрдиा рдЙрдЪिрдд рдирд╣ीं рд╣ै।” рдлिрд░ рднी рдпрд╣ рддो рдоाрдирдиा рд╣ी рд╣ोрдЧा рдХि рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдХрд▓ा рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдХाрдлी рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ।
рдк्рд░рд╢्рди 9.
рдЧुрдк्рдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкрддрди рдХे рдХाрд░рдгों рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХрд░ें।
рдЕрдерд╡ा, рдЧुрдк्рдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкрддрди рдХे рдХ्рдпा рдХाрд░рдг рдеे ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЧुрдк्рдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкрддрди рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдг рдеे-
1. рдЕрдпोрдЧ्рдп рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी (Weak successors) – рд╡िрд╢ाрд▓ рдЧुрдк्рдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╕ंрднाрд▓рдиे рдХे рд▓िрдпे рд╕рдоुрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХे рдмाрдж рдХोрдИ рд╕рдмрд▓ рд╢ाрд╕рдХ рди рд╣ुрдЖ; рдЕрдд: рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╕рдд्рддा рдХे рдХрдордЬोрд░ рд╣ोрддे рд╣ी рдХрдИ рд░ाрдЬ्рдпों рдиे рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджी।
2. рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рдХे рдиिрдпрдо рдХा рдЕрднाрд╡ (Lack of the law of succession) – рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдиिрдпрдо рдХे рдЕрднाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдХे рдорд░рддे рд╣ी рдЧृрд╣ рдпुрдж्рдз рдЬैрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рдЬाрддी рдеी рдЕрдд: рдЬो рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╣ोрддा рдеा, рд╡рд╣ी рд░ाрдЬрдЧрдж्рджी рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓ेрддा рдеा।
3. рд╕ीрдоाрд╡рд░्рддी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХी рдЕрд╡рд╣ेрд▓рдиा (Negligence of the frontiers) – рдЪрди्рдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдж्рд╡िрддीрдп рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдХिрд╕ी рднी рдЧुрдк्рдд рд╢ाрд╕рдХ рдиे рд╕ीрдоाрд╡рд░्рддी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдкрд░ рдз्рдпाрди рдирд╣ीं рджिрдпा। рдЕрддः рд╡िрджेрд╢ी рдЖрдХ्рд░рдордгрдХाрд░ी рдмिрдиा рд░ोрдХ рдЯोрдХ рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХрд░ рд▓ेрддे рдеे।
4. рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХा рдк्рд░рднाрд╡ (Effect of Buddhism) – рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдиे рд░ाрдЬाрдУं рдХो рдЕрд╣िंрд╕ाрд╡ाрджी рдмрдиा рджिрдпा। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें рд╕ेрдиा рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдкंрдЧु рд╣ो рдЧрдИ। рдЕрдд: рдЬिрдирдЬिрди рдЧुрдк्рдд рд╢ाрд╕рдХों рдиे рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा, рдоाрдиो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╢рдд्рд░ुрдУं рдХो рдмुрд▓ाрд╡ा рджिрдпा рдеा।
5. рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп (Vast Empire) – рдЧुрдк्рдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдмрд╣ुрдд рд╡िрд╢ाрд▓ рдеा। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдпाрддाрдпाрдд рдХे рд╕ाрдзрди рдирд╣ीं рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рдеे, рдЕрдд: рдЗрддрдиे рдмрдб़े рд░ाрдЬ्рдп рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рдЦрдиा рдХрдаिрди рдеा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЧुрдк्рдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╡िрд╢ाрд▓рддा рднी рдкрддрди рдХा рдПрдХ рдХाрд░рдг рдмрдиी।
6. рд╕ैрдиिрдХ рджुрд░्рдмрд▓рддा (Military weakness) – рдпрдж्рдпрдкि рдЧुрдк्рдд рдХाрд▓ рд╕ुрдЦ-рд╕рдоृрдж्рдзि рдХा рдпुрдЧ рдеा, рдкрд░ंрддु рдмрд╣ुрдд рд▓ंрдмे рд╕рдордп рддрдХ рдпुрдж्рдз рди рд╣ोрдиे рд╕े рд╕ेрдиा рд╕ुрдЦ-рдк्рд░िрдп, рд╡िрд▓ाрд╕ी рдПрд╡ं рдЖрд▓рд╕ी рд╣ो рдЧрдИ, рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕ेрдиा рд╢рдХ्рддिрд╣ीрди рд╣ो рдЧрдИ।
7. рдЖंрддрд░िрдХ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ (Internal Revolts) – рдЬрдм рдЧुрдк्рдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдеे рддो рдЙрдирдХे рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬाрдУं рдиे рдЙрдирдХी рдЕрдзीрдирддा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓ी рдеी, рдкрд░ंрддु рдЧुрдк्рдд рд╕рдо्рд░ाрдЯों рдХी рд╕ैрдиिрдХ рд╢рдХ्рддि рдХрдордЬोрд░ рдкрдб़ рдЧрдИ, рддो рдпрд╣ рд╢ाрд╕рдХ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХрд░рдиे рд▓рдЧी। рдоाрд▓рд╡ा рдХे рд░ाрдЬा рдпрд╢ोрдзрд╡рд░्рдорди рддрдеा рд╡ाрдХाрдЯрдХ рдХे рд░ рдиे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХрд░рдХे рд╕्рд╡рдпं рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХрд░ рд▓िрдпा।
8. рд╣ूрдгों рдХे рдЖрдХ्рд░рдордг (Attack of Hunas) – рдЧुрдк्рдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкрддрди рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рд╣ूрдг рдЬाрддि рдХे рдЖрдХ्рд░рдордг рдеे। рдпे рдЖрдХ्рд░рдордг рдЪрди्рдж्рд░рдЧрдк्рдд рд╡िрдХ्рд░рдоाрджिрдд्рдп рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рд╣ी рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ो рдЧрдпे рдеे। рдбॉ. рд╡ीрд╕ेрди्рдЯ рд╕्рдоिрде рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ ‘рдкांрдЪрд╡ीं рдФрд░ рдЫрдаी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рд╣ूрдгों рдХे рдЖрдХ्рд░рдордгों рдиे рдЧुрдк्рдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдЫिрди्рди-рднिрди्рди рдХрд░ рджिрдпा рдФрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХрдИ рдирдпे рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рдЬрди्рдо рдХे рд▓िрдпे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рддैрдпाрд░ рдХрд░ рджिрдпा।’
9. рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрдХрдЯ (Economic Crisis) – рдзрди рдХी рдХрдоी рднी рдЧुрдк्рдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкрддрди рдХा рдХाрд░рдг рдмрдиी। рд╕्рдХंрджрдЧुрдк्рдд рдХो рдкुрд╖्рдпрдоिрдд्рд░ рдХी рд╢ुंрдЧ рдЬाрддि рдФрд░ рд╣ूрдг рдЬाрддि рд╕े рдмрд╣ुрдд рд╕े рдпुрдж्рдз рдХрд░рдиे рдкрдб़े। рдЗрд╕рд╕े рд╕рд░рдХाрд░ी рдЦрдЬाрдиा рдЦाрд▓ी рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдХрдаिрдиाрдЗрдпाँ рдмрдв़ рдЬाрдиे рд╕े рдЧुрдк्рдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдЫिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ो рдЧрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 10.
рдЕрд▓рдмрд░ूрдиी рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдП рдЧрдП рдЙрд╕рдХे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рднाрд░рдд рдХे рд╡िрд╡рд░рдг рдХो рдЕрдкрдиे рд╢рдм्рджों рдоें рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрд▓рдмрд░ूрдиी рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдП рдЧрдП рднाрд░рдд рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡िрд╡рд░рдг рдХा рд╕ाрд░ांрд╢-рдорд╣рдоूрдж рдЧрдЬрдирд╡ी рдХे рдЖрдХ्рд░рдордгों рдХे рд╡рдХ्рдд рднाрд░рдд рдоें рдЖрдП рдпाрдд्рд░ी рдПрд╡ं рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдЕрд▓рдмрд░ूрдиी рдиे рднाрд░рдд рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬो рд╡рд░्рдгрди рд▓िрдЦा рд╣ै, рд╡рд╣ рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдиीрдЪे рд▓िрдЦा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै-
1. рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рдеिрддि (Social Condition) – рдЕрд▓рдмिрд░ूрдиी рд▓िрдЦрддा рд╣ै рдХि рд╕ाрд░ा рд╣िрди्рджू рд╕рдоाрдЬ рдЬाрддि рдк्рд░рдеा рдХे рдХрдб़े рдмрди्рдзрдиों рдоें рдЬрдХрдб़ा рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдмाрд▓-рд╡िрд╡ाрд╣ рдФрд░ рд╕рддी рдк्рд░рдеा рдХी рдХुрдк्рд░рдеाрдпें рдеीं। рд╡िрдзрд╡ाрдУं рдХो рдкुрдиः рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрдЬ्рдЮा рдирд╣ीं рдеी।
2. рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рдеिрддि (Religious Condition) – рдЙрд╕рдХे рд╡рд░्рдгрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ाрд░े рджेрд╢ рдоें рдоूрд░्рддि рдкूрдЬा рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеी। рд▓ोрдЧ рдоंрджिрд░ों рдХो рдмрд╣ुрдд рджाрди рджेрддे рдеे। рдоंрджिрд░ों рдоें рдмрд╣ुрдд-рд╕ा рдзрди рдЬрдоा рдеा। рд╕ाрдзाрд░рдг рдЬрдирддा рдЕрдиेрдХ рджेрд╡ी-рджेрд╡рддाрдУं рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд░рдЦрддी рдеी рдЬрдмрдХि рд╕ुрд╢िрдХ्рд╖िрдд рдПрд╡ं рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдИрд╢्рд╡рд░ рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд░рдЦрддे рдеे।
3. рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджрд╢ा (Political Condition) – рд╕ाрд░ा рджेрд╢ рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдмँрдЯा рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрд╕рдоें рд╕े рдХрди्рдиौрдЬ, рдоाрд▓рд╡ा, рдЧुрдЬрд░ाрдд, рд╕िंрдз, рдХрд╢्рдоीрд░ рддрдеा рдмंрдЧाрд▓ рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдеे। рдЗрдирдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиा рдХी рдХрдоी рдеी। рдпे рдЖрдкрд╕ рдоें рдИрд░्рд╖्рдпा рдХे рдХाрд░рдг рд╕рджैрд╡ рд▓рдб़рддे рд░рд╣рддे рдеे। .
4. рди्рдпाрдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा (Judiciary) – рдлौрдЬрджाрд░ी рдХाрдиूрди рдирд░рдо рдеे। рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдХो рдоृрдд्рдпु рджрдг्рдб рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдХेрд╡рд▓ рдмाрд░-рдмाрд░ рдЕрдкрд░ाрдз рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХे рд╣ी рд╣ाрде-рдкैрд░ рдХाрдЯ рджिрдП рдЬाрддे рдеे।
5. рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди (Indian Philosophy) – рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рд╕े рдЕрд▓-рдмिрд░ूрдиी рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдЖ। рдЙрд╕рдиे рднрдЧрд╡рдж्рдЧीрддा рдФрд░ рдЙрдкрдиिрд╖рджों рдХे рдКँрдЪे рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рдоुрдХ्рдд рдХрдг्рда рд╕े рд╕рд░ाрд╣рдиा рдХी рд╣ै।
6. рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдЬ्рдЮाрди (Historical Knowledge) – рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓िрдЦрдиे рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡рд╣ рд▓िрдЦрддा рд╣ै рдХि “рднाрд░рддीрдпों рдХो рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рддिрдеि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд▓िрдЦрдиे рдХे рдмाрд░े рдоें рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдЬ्рдЮाрди рд╣ै рдФрд░ рдЬрдм рдЙрдирдХो рд╕ूрдЪрдиा рдХे рд▓िрдП рдЕрдзिрдХ рджрдмाрдпा рдЬाрдП рддो рд╡े рдХрдеा-рдХрд╣ाрдиी рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं।” рдЗрд╕ рд╡рд░्рдгрди рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рд╣рдоें рдЙрд╕ рдХाрд▓ рддрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓िрдЦрдиे рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдеा।
7. рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕्рд╡рднाрд╡ (General Nature) – рднाрд░рддीрдп рдЭूрдаा рдЕрднिрдоाрди рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдЕрдкрдиा рдЬ्рдЮाрди рджूрд╕рд░ों рдХो рджेрдиे рдХो рддैрдпाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЙрд╕рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджू рдЕрдкрдиा рдЬ्рдЮाрди рджूрд╕рд░ों рдХो рджेрдиे рдоें рдмрдб़ी рдХंрдЬूрд╕ी рдХрд░рддे рд╣ैं, рд╡े рдЕрдкрдиी рдЬाрддि рдХे рд▓ोрдЧों рдХो рдмрдб़ी рдХрдаिрдирддा рд╕े рдЬ्рдЮाрди рджेрддे рд╣ैं, рд╡िрджेрд╢िрдпों рдХी рдмाрдд рддो рджूрд░ рд░рд╣ी। рд╣िрди्рджू рдпрд╣ рд╕рдордЭрддे рд╣ैं рдХि рдЙрд╕рдХे рдЬैрд╕ा рджेрд╢ рдирд╣ीं рд╣ै, рдЙрдирдХे рдЬैрд╕ा рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдХोрдИ рдзрд░्рдо рдирд╣ीं рд╣ै. рдЙрдирдХे рдЬैрд╕ा рдХिрд╕ी рдХे рдкाрд╕ рдЬ्рдЮाрди рдирд╣ीं рд╣ै…..।”
рд╕ाрд░ांрд╢ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЕрд▓-рдмिрд░ूрдиी рдХे рд╡рд░्рдгрди рд╕े рддрдд्рдХाрд▓ीрди рднाрд░рдд рдХे рдмाрд░े рдоें рд╡िрд╕्рддृрдд рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 11.
рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХी рдЬीрд╡рдиी рдФрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдЗрд▓рдмрд░ी рдЬाрддि рдХा рддुрд░्рдХ рдеा। рдЙрд╕рдХा рдкिрддा рдЗрд▓рдХ рдЦाँ рдПрдХ рдХрдмाрдпрд▓ी рд╕рд░рджाрд░ рдеा। рдЙрд╕рдХा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдРрдмрдХ рдХे рджाрд╕ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЖрд░ंрдн рд╣ुрдЖ рд▓ेрдХिрди рдоुрд╣рдо्рдордж рдЧोрд░ी рдХी рдЕрдиुрд╢ंрд╕ा рдкрд░ рдРрдмрдХ рдиे рдЙрд╕े рджाрд╕्рддा рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░ рджिрдпा рдеा। рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдРрдмрдХ рдиे рдЕрдкрдиी рдПрдХ рдмेрдЯी рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХे рд╕ाрде рдХрд░ рджिрдпा। рджिрд▓्рд▓ी рдХा рд╢ाрд╕рдХ рдмрдирдиे рдкрд░ рдРрдмрдХ рдиे рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХो рдмрджाрдпूँ рдХा рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬो рдХि рдЙрд╕ рд╕рдордп рдоें рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрдж рдеा। рдмрджाрдпूँ рдоें рд╣ी рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХो рдЖрд░ाрдорд╢ाрд╣ рдХे рд╡िрд░ोрдзिрдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЧрдж्рджी рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░рдиे рдХा рдиिрдоंрдд्рд░рдг рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ।
рджिрд▓्рд▓ी рдХी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рддुрд░्рдХ рд╕ुрд▓्рддाрдиों рдоें рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╣ै। рдЕрдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдФрд░ рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЧंрднीрд░ рд╕ंрдХрдЯ рдХे рдХाрд▓ рдоें рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рджिрд▓्рд▓ी рдХा рд╢ाрд╕рдХ рдмрдиा рдеा। рдЕрдкрдиी рдпोрдЧ्рдпрддा рдФрд░ рдк्рд░рддिрднा рдХे рдмрд▓ рдкрд░ рдЙрд╕рдиे рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХो рд╕ुрджृрдв़ рдПрд╡ं рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ूрдк рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा। рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдерд╡ा рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХे рдк्рд░рддि рдЙрд╕рдХे рдпोрдЧрджाрди рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдЙрди рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рджिрдпा рдЬाрдп рддो рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХो рд░ाрдЬ्рдпाрд░ोрд╣рдг рдХे рд╕рдордп рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдеीं।
рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХो рдЕрдд्рдпрди्рдд рдХрдаिрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдеा। рдЙрд╕рдХे рдкूрд░्рд╡ рдРрдмрдХ рдиे рдЕрдкрдиे рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдоें рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХा рдХाрдо рдЖрд░рдо्рдн рддो рдХिрдпा, рдХिрди्рддु рдЙрд╕े рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рд░рд╣ा। рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдеा рдХि рдЗрд╕ рдирд╡рд╕्рдеाрдкिрдд рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд╕ुрджृрдв़рддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░े рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдХुрд╢рд▓ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░े। рдХिрди्рддु рдЗрди рджोрдиों рдХाрдоों рдХे рд▓िрдП рдкрд╣рд▓े рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдеा рдХि рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХी рдЕрдкрдиी рд╕्рдеिрддि рд╕ुрджृрдв़ рд╣ो। рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоुрдЦ्рдп рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдеीं-
- рд╡िрд░ोрдзी рд╕ाрдоंрддों, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдХुрдд्рдмी рдФрд░ рдоुрдЗрдЬ्рдЬी рд╕ाрдоंрддों рдХा рджрдорди।
- рдЕрдкрдиे рдк्рд░рддिрдж्рд╡рди्рдж्рд╡िрдпों рдпрд▓्рджोрдЬ рдФрд░ рдХुрдмाрдЪा рдХा рджрдорди।
- рд░ाрдЬрдкूрддाрдиा рдФрд░ рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдЙрдкрдж्рд░рд╡ों рдФрд░ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ों рдХा рджрдорди।
- рдоंрдЧोрд▓ рдЖрдХ्рд░рдордг рд╕े рд╕рд▓्рддрдирдд рдХी рд░рдХ्рд╖ा।
- рд╕рд▓्рддрдирдд рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг।
рдЙрд╕рдХे 25 рд╡рд░्рд╖ीрдп рд╢ाрд╕рдирдХाрд▓ рдоें рдЗрди рд╕рднी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд╕рдоाрдзाрди рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рдиिрдо्рди рдЪрд░рдгों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдк्рд░рдердо рдЪрд░рдг 1210 рд╕े 1220 рддрдХ рд░рд╣ा рдЬрдмрдХि рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рд╡िрд░ोрдзिрдпों рдПрд╡ं рдк्рд░рддिрдж्рд╡рди्рдж्рд╡िрдпों рдХा рджрдорди рдХिрдпा। рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЙрд╕рдиे рдЙрди рд╕ाрдорди्рддों рдХी рд╢рдХ्рддि рдХो рдХुрдЪрд▓ा рдЬो рдЧрдж्рджी рдкрд░ рдЙрд╕рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░ рд░рд╣े рдеे। рдЗрд╕рдоें рдЕрдзिрдХрддрд░ рдХुрдд्рдмी рдФрд░ рдоुрдЗрдЬ्рдЬी рд╕ाрдоंрдд рдеे рдЬो рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ो рд░рд╣े рдеे рдХि рд╡рд╣ рдПрдХ рджाрд╕ рдХा рднी рджाрд╕ рд╣ै, рдЕрддः рд░ाрдЬрдЧрдж्рджी рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдЕрдиुрдЪिрдд рд╣ै। рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЗрди рд╕ाрдоंрддों рдХो рдпुрдж्рдз рдоें рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЙрд╕рдиे рдХ्рд░рдоिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕рднी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрджों рд╕े рдЗрди рд╕ाрдоंрддों рдХो рдЪिрдд рдХिрдпा। рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп 40 рджाрд╕ों рдХा рдПрдХ рдирдпा рджрд▓ рд╕ंрдЧрдаिрдд рдХिрдпा рдЬो ‘рдЪाрд▓ीрд╕ा’ рджрд▓ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рджрд▓ рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХो рд╕рднी рдмрдб़े рдкрджों рдкрд░ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХрд░рдХे рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рдЕрдкрдиी рд╕्рдеिрддि рд╕ुрджृрдв़ рдХрд░ рд▓ी।
рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХे рдк्рд░рддिрдж्рд╡рди्рдж्рд╡िрдпों рдоें рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдпрд▓्рджोрдЬ рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╣ुрдЖ। рдпрд▓्рджोрдЬ рдЧрдЬрдиी рдХा рд╢ाрд╕рдХ рдеा. рдФрд░ рджिрд▓्рд▓ी рдкрд░ рднी рдЕрдкрдиी рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा рдХा рджाрд╡ा рдХрд░рддा рдеा। рдпрдж्рдпрдкि рдЙрд╕े рдРрдмрдХ рдиे рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा рдеा, рдкрд░рди्рддु рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХी рдЖрд░ंрднिрдХ рдХрдаिрдиाрдЗрдпों рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдпрд▓्рджोрдЬ рдиे рдкुрди: рдЕрдкрдиा рджाрдмा рджोрд╣рд░ाрдпा рдеा। 1215-16 рдХे рдмीрдЪ рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рдпрд▓्рджोрдЬ рдХो рдкुрдиः рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा рдФрд░ рдЗрд╕ рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдХिрдпा। рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрдд्рдпрди्рдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдеी рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХा рдЧрдЬрдиी рдХे рд╕ाрде рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рд╕рджा рдХे рд▓िрдП рдЯूрдЯ рдЧрдпा рдФрд░ рд╕рд▓्рддрдирдд рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдПрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ рдЬिрд╕рдХो рдордз्рдп рдПрд╢िрдпाрдИ рд░ाрдЬрдиीрддि рд╕े рдХोрдИ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдирд╣ीं рдеा। рдЗрд╕ рд╕рдордп рдЙрд╕рдиे рджूрд╕рд░े рд╡िрд░ोрдзी рдХुрдмाрдЪा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рднी рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдХी рдХिрди्рддु рдЙрд╕े рдкूрд░्рдг рд╕рдлрд▓рддा рдирд╣ीं рдоिрд▓ी।
рджूрд╕рд░ा рдЪрд░рдг 1212 рд╕े 28 рдХे рдмीрдЪ рд╣ै। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдХा рдЖрд░ंрдн рдПрдХ рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЧंрднीрд░ рд╕ंрдХрдЯ рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ рдЬрдм рдорд╣ाрди рдоंрдЧрд▓ो рд╡िрдЬेрддा рдЪंрдЧेрдЬ рдЦाँ рдЕрдкрдиी рд╕ेрдиा рдХे рд╕ाрде рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХी рд╕ीрдоा рдкрд░ рдЖ рдкрд╣ुँрдЪा। рдЪंрдЧेрдЬ рдЦाँ рдЗрд╕ рдУрд░ рдЦ्рд╡ाрд░िрдЬ्рдо рдХे рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ рдоंрдЧрдмрд░рдиी рдХा рдкीрдЫा рдХрд░рддा рд╣ुрдЖ рдЖрдпा рдеा рдЬो рдХि рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рд╕े рдоंрдЧोрд▓ों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕рд╣ाрдпрддा рдХा рдЖрдХांрдХ्рд╖ी рдеा। рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рдХूрдЯрдиीрддि рд╕े рдХाрдо рд▓ेрддे рд╣ुрдП рдоंрдЧрдмрд░рдиी рдХो рдХोрдИ рд╕рд╣ाрдпрддा рдирд╣ीं рджी। рдЙрд╕рдХे рдЖрдЪрд░рдг рд╕े рдЪंрдЧेрдЬ рдЦाँ рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рд░рд╣ा рдФрд░ рдЙрд╕рдиे рднी рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдирд╣ीं рдХिрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпрд╣ рднрдпंрдХрд░ рд╕ंрдХрдЯ рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдЯрд▓ рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЕрди्рдп рд▓ाрдн рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХो рд╣ुрдЖ। рдоंрдЧрдмрд░рдиी рдиे рд╕िрди्рдзु рдирджी рдХे рдХिрдиाрд░े рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХुрдмाрдЪा рдХी рд╢рдХ्рддि рдХो рдмрд╣ुрдд рдХрдордЬोрд░ рдХрд░ рджिрдпा рдеा, рдЕрдд: рдЗрд╕рдХा рд▓ाрдн рдЙрдаाрдХрд░ рдХुрдмाрдЪा рдкрд░ рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рдЪрдв़ाрдИ рдХрд░ рджी рдФрд░ 1224 рдоें рдХुрдмाрдЪा рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХрд░рдХे рдЙрд╕рдиे рд╕िрди्рдз рдФрд░ рдоुрд▓्рддाрди рдХो рднी рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдоें рдоिрд▓ा рд▓िрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖ।
рдЗрд╕ рдЕрд╡рдзि рдоें рдкूрд░्рд╡ी рд╕ीрдоा рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдкрд░ рднी рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рдз्рдпाрди рджिрдпा। рдмंрдЧाрд▓ рдХा рдк्рд░ाрди्рдд рдРрдмрдХ рдХे рд╕рдордп рдоें рднी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ोрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ рдЪुрдХा рдеा। рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХी рдЖрд░ंрднिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд▓ाрдн рдЙрдаाрдХрд░ рдмंрдЧाрд▓ рдоें рд╣ेрдоाрдоुрдж्рджीрди рдЗрд╡ाрдЬ рдиे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╕рдд्рддा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рд▓ी рдеी рдФрд░ рдмिрд╣ाрд░, рдЙрдб़ीрд╕ा рдПрд╡ं рдХाрдорд░ूрдк рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддि рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा। рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рдмंрдЧाрд▓ рдкрд░ рджो рд╕ैрдиिрдХ рдЕрднिрдпाрди рдХिрдпे। 1227 рддрдеा 1229 рдХे рдЕрднिрдпाрдиों рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмंрдЧाрд▓ рдоें рд╕्рдеिрдд рд▓рдЦрдиौрддी рдХा рд░ाрдЬ्рдп рджिрд▓्рд▓ी рдХे рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдоें рдЖ рдЧрдпा рдФрд░ рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдмंрдЧाрд▓ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХрд░рдХे рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдоें рдоिрд▓ा рд▓िрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдкूрд░्рд╡ी рд╕ीрдоा рдХो рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рд╕ुрджृрдв़ рдПрд╡ं рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдмрдиा рджिрдпा।
рддीрд╕рд░ा рдЪрд░рдг 1229 рд╕े рдЖрд░ंрдн рд╣ुрдЖ рдФрд░ 1236 рдоें рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдоें рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рд░ाрдЬрдкूрддाрдиा рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдХिрдпा рдФрд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рддंрдд्рд░ рдХो рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХिрдпा। рд░ाрдЬрдкूрддाрдиा рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдРрдмрдХ рдХे рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рд╕े рд╣ी рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдФрд░ рдЙрдкрдж्рд░рд╡ों рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдмрдиा рд╣ुрдЖ рдеा। рд╡рд╣ाँ рд░ाрдЬрдкूрдд рд╕рд░рджाрд░ рддुрд░्рдХी рдХी рд╕рдд्рддा рдХा рдЕंрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЫेрдб़े рд╣ुрдП рдеे। рдЕрдкрдиे рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдоें рдРрдмрдХ рдЗрд╕ рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдХрд░рдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рд░рд╣ा рдеा, рдЕрддः рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рд░ाрдЬрдкूрддाрдиा рдоें рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдЖрд░ंрдн рдХी। рдЙрд╕рдХा рдкрд╣рд▓ा рд╕рдлрд▓ рдЕрднिрдпाрди 1226 рдоें рд░рдгрдердо्рднौрд░ рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рд╕ाрде рдкрд░ा рд╣рдЖ। рдЕрдЧрд▓े рдкाँрдЪ рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХрдИ рдЕрднिрдпाрди рдХिрдпे рдФрд░ рдЕрдиेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХो рдЬीрддा। рдЬिрд╕рдоें рдЕрдЬрдоेрд░, рдиाрдЧौрд░ рдФрд░ рдеंрдЧрдиीрд░ рдХे рдиाрдо рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। рдЕंрддिрдо рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕрднिрдпाрди 1231 рдоें рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рдЙрдд्рддрд░ी рдФрд░ рдордз्рдп рднाрд░рдд рдХे рд░ाрдЬрдкूрдд рд╢ाрд╕рдХों рдХो рдЕрдкрдиे рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдоें рд░рдЦा।
рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпाँ – рдПрдХ рд╡िрдЬेрддा рдФрд░ рд╕ेрдиा рдиाрдпрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпाँ рдЕрдд्рдпрди्рдд рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╣ैं। рдЙрд╕рдиे рдПрдХ рдЕрд╕ंрдЧрдаिрдд рдФрд░ рдиिрд░्рдмрд▓ рд░ाрдЬ्рдп рдХो рди рдХेрд╡рд▓ рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рд╕ुрджृрдв़рддा рдк्рд░рджाрди рдХी рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХा рднी рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд╡िрд░ोрдзिрдпों рдХी рд╢рдХ्рддिрдпों рдХो рдХुрдЪрд▓ рдбाрд▓ा। рдЗрд╕рдоें рдХोрдИ рд╕ंрджेрд╣ рдирд╣ीं рдХि рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХे рдЖрд░ंрднिрдХ рд╕ुрджृрдвीрдХрд░рдг рдХा рдХाрдо рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ुрдЖ। рдХिрди्рддु рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдоाрдд्рд░ рдПрдХ рд╡िрдЬेрддा рд╣ी рдирд╣ीं рдеा рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рдпोрдЧ्рдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рдХ рднी рдеा। рдЙрд╕ी рдиे рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХी рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдХाрдо рдЖрд░ंрдн рдХिрдпा। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЙрд╕рдиे 1229 рдоें рдмрдЧрджाрдж рдХे рдЕрдм्рдмाрд╕ी рдЦрд▓ीрдлा рд╕े рдПрдХ рдоंрд╢ूрд░ рдЕрдерд╡ा рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдкрдд्рд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕े рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХे рд╕ुрд▓्рддाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрди्рдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдИ। рдпрд╣ рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдиा рдеी рдХ्рдпोंрдХि рдЕрднी рддрдХ рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рд╡ैрдзाрдиिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХी рдеी। рдЦрд▓ीрдлा рдХे рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдкрдд्рд░ рд╕े рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХी рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рднी рд╕ुрджृрдв़ рд╣ुрдИ। рд╕ुрд▓्рддाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдм рдЙрд╕рдХी рд╕рдд्рддा рдХा рд╡िрд░ोрдз рдЙрд╕рдХी рдоुрд╕्рд▓िрдо рдк्рд░рдЬा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд░рд╣ी। рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЗрд╕ рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдПрд╡ं рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╕рдд्рддा рдХो рдоाрди्рдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ो рдЧрдпी।
рдЖंрддрд░िрдХ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХा рдпोрдЧрджाрди рддीрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै, рдЗрдХрддाрджाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рдоुрдж्рд░ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдПрд╡ं рд╕ैрди्рдп рд╕ंрдЧрдарди।
рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдЕрдиेрдХ рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рднू-рдЦंрдбों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬिрди्рд╣ें рдЗрдХрддा рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ी рдЗрдХрддाрджाрд░ рдХрд╣рд▓ाрддे рдеे। рдмрдб़े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдЗрдХрддाрджाрд░ рдк्рд░ाрди्рддीрдп рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдеे рдЬो рдХाрдиूрди рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рджेрдЦ-рд░ेрдЦ, рд▓рдЧाрди рдХी рд╡рд╕ूрд▓ी, рдоुрдХрджрдоों рдХी рд╕ुрдирд╡ाрдИ рдФрд░ рд╕ैрдиिрдХ рд╕ेрд╡ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рдеे। рдЫोрдЯे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдЗрдХрддाрджाрд░ рдХेрд╡рд▓ рд╕ैрдиिрдХ рд╕ेрд╡ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рдеे। рджोрдиों рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдХे рдЗрдХрддाрджाрд░ों рдХो рд╡ेрддрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиे рдЗрдХрддा рд╕े рд▓рдЧाрди рд╡рд╕ूрд▓рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдеा। рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХी рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рдк्рд░рдеा рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдПрд╡ं рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХो рдордЬрдмूрдд рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा। рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рдк्рд░рдеा рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдЗрдХрддाрджाрд░ों рдХा рд╕्рдеाрдиाрди्рддрд░рдг рдХрд░рдХे рдЙрди्рд╣ें рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХे рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдоें рд░рдЦрдиे рдХा рд╕рдлрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЬिрди рд░ाрдЬрдкूрдд рд╢ाрд╕рдХों рдиे рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХी рдЕрдзीрдирддा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓ी рдеी рдЙрди्рд╣ें рднी рдирдЬрд░ाрдиा рджेрдиे рдХे рдмрджрд▓े рдЙрдирдХे рд░ाрдЬ्рдп рд▓ौрдЯा рджिрдпे рдЧрдпे।
рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рдЕрд░рдмी рдк्рд░рдеा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдПрдХ рдирдИ рдоुрдж्рд░ा-рдк्рд░рдгाрд▓ी рднाрд░рдд рдоें рд▓ाрдЧू рдХी। рдЗрд╕рдоें рддाрдо्рдмे рдХे рд╕िрдХ्рдХे рдЕрдерд╡ा рдкीрддрд▓ рдФрд░ рдЪाँрджी рдХे рд╕िрдХ्рдХों рдЕрдерд╡ा рдЯंрдХों рдХो рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрди рд╕िрдХ्рдХों рдкрд░ рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХा рдиाрдо рдЕрд░рдмी рдоें рдЕंрдХिрдд рдеा। рдЗрди рдирдпे рд╕िрдХ्рдХों рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рднाрд░рдд рдоें рддुрд░्рдХों рдХी рд╕рдд्рддा рдХी рд╕ुрджृрдв़рддा рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдеा।
рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХे рдЕрдзीрди рдХिрд╕ी рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╕ेрдиा рдХा рдк्рд░рдоाрдг рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा। рдЙрд╕рдиे рд╢ाрд╣ी рдЕंрдЧрд░рдХ्рд╖рдХों рдЕрдерд╡ा рд╕ैрдиिрдХों рдХा рдПрдХ рджрд▓ рдмрдиाрдпा рдеा рдЬो рдпुрдж्рдз рдХे рд╕рдордп рд╢ाрд╣ी рд╕ेрдиा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ी рдХाрдо рдХрд░рддा рдеा। рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╡рд╣ рд╕ैрдиिрдХ рд╢рдХ्рддि рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЗрдХрддाрджाрд░ों рдХे рдКрдкрд░ рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдиिрд░्рднрд░ рд░рд╣рдиे рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ो рдЧрдпा। рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдмрд▓рд╡рди рдиे рдЗрд╕ी рдЖрдзाрд░рд╢िрд▓ा рдкрд░ рд╕ैрди्рдп рд╕ंрдЧрдарди рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा।
рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рд╡िрдЬेрддा рдФрд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдорд╣ाрди рддो рдеा рд╣ी, рдХрд▓ा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдкोрд╖рдХ рднी рдеा। рдЙрд╕рдХे рд╢ाрд╕рди рдХे рд╕рдордп рдоें рджिрд▓्рд▓ी рдХा рдирдЧрд░ рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ рдЬрд╣ाँ рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рд╕े рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╢рд░рдгाрд░्рдеी рдХрд▓ाрдХाрд░ों, рд╢िрд▓्рдкрдХाрд░ों рдФрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХो рдк्рд░рд╢्рд░рдп рдоिрд▓ा। рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХे рджрд░рдмाрд░ рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░, рдоिрдирд╣ाрдЬेрд╕िрд░ाрдЬ рдХो рдк्рд░рд╢्рд░рдп рдоिрд▓ा рдЬिрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рддрдмрдХाрдд-рдП-рдиाрд╕ीрд░ी рд╕े рднाрд░рдд рдоें рддुрд░्рдХी рд╢ाрд╕рди рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдФрд░ рдЖрд░ंрднिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै। рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡िрдж्рд╡ाрди् рдЬुрдиैрджी рдХो рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рдЕрдкрдиा рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпा। рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рд╕े рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдордЬрджूрд░ों рдХे рдпोрдЧрджाрди рд╕े рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдиे рдЕрдиेрдХ рднрд╡्рдп рдЗрдоाрд░рддों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░ाрдпा рдЬिрдирдоें рдХुрддुрдмрдоीрдиाрд░, рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ рдорд╣рдоूрдж рдФрд░ рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХे рдордХрдмрд░े рдФрд░ рдорджрд░рд╕े рдЖрдЬ рднी рджेрдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं।
рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдоें рддुрд░्рдХों рдХी рд╕рдд्рддा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдпोрдЧрджाрди рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рдирд╡рдЬाрдд рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХो рди рдХेрд╡рд▓ рд╡िрдШрдЯрди рд╕े рдмрдЪाрдпा рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕े рдПрдХ рд╕ुрджृрдв़ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा। рдЙрд╕рдиे рдоंрдЧोрд▓ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХे рднीрд╖рдг рд╕ंрдХрдЯ рд╕े рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рдЦा। рдРрдмрдХ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рджिрд▓्рд▓ी рд╕рд▓्рддрдирдд рдХो рдЗрд╕рдиे рд╕ुрджृрдв़ рдПрд╡ं рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдмрдиाрдпा।