Advertica

 Bihar Board 12th History Important Questions Long Answer Type Part 4

Bihar Board 12th History Important Questions Long Answer Type Part 4

рдк्рд░рд╢्рди 1.
рдЕрд▓्рд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी рдХे рд╢ाрд╕рди рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЕрдерд╡ा, рдЕрд▓्рд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी рдХे рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдПрд╡ं рд╕ैрдиिрдХ рд╕ुрдзाрд░ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдПрдХ рд╕ुрдпोрдЧ्рдп рд╢ाрд╕рдХ рдФрд░ рдХुрд╢рд▓ рд░ाрдЬрдиीрддिрдЬ्рдЮ рдеा। рдЙрд╕рдоें рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХी рдоौрд▓िрдХрддा рдеी рдФрд░ рдирдпे рдк्рд░рдпोрдЧों рдХो рд╕рдлрд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдХाрд░्рдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा। рдЙрд╕рдоें рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рддिрднा рдеी рдФрд░ рд╡рд╣ рдирдпे-рдирдпे рдк्рд░рдпोрдЧों рдХो рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рджैрд╡ рдЙрдд्рд╕ुрдХ рд░рд╣рддा рдеा। рдкुрд░ाрдиी рдкрд░िрдкाрдЯिрдпों рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рд╕े рдЙрд╕े рд╕ंрддोрд╖ рдирд╣ीं рдеा।

рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рд╢ाрд╕рдирдХाрд▓ рдоें рд╕рднी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдХ्рд░ाрди्рддिрдХाрд░ी рд╕ुрдзाрд░ рдХिрдпे рдеे рдЬिрдирдХी рдЙрд╕рдХे рдкूрд░्рд╡ाрдзिрдХाрд░िрдпों рдиे рдХрд▓्рдкрдиा рднी рдирд╣ीं рдХी рдеी। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдРрд╕ी рдирд╡ीрди рдиीрддि рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХिрдпा рдЬो рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рддिрднा рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджेрддी рд╣ै। рдиीрдЪे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХे рд╕ुрдзाрд░ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै-

рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕ुрдзाрд░ – рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХा рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ рдФрд░ рд╢ाрд╕рдирдХрд░्рдд्рддा рдеा। рдЙрд╕рдоें рдПрдХ рдЬрди्рдордЬाрдд рд╕ेрдиाрдиाрдпрдХ рдФрд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдХ рдХे рдЧुрдг рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдеे। рдЕрддрдПрд╡ рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЙрд╕рдиे рдЙрд╕ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд╕рд░рдХ्рд╖िрдд рд╕рд╕ंрдЧрдаिрдд рддрдеा рд╕рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд░рдЦрдиे рдХे рдХिрдпा। рдЙрд╕рдХा рд╢ाрд╕рди рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫाрдЪाрд░ी, рдиिрд░ंрдХрд╢ рдФрд░ рд╡िрд╢рдж्рдз рд╕ैрдиिрдХ рд╢ाрд╕рди рдеा। рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕ाрд░ी рд╢рдХ्рддिрдпाँ рд╕ुрд▓्рддाрди рдХे рд╣ाрде рдоें рдеी рдФрд░ рд╡рд╣ рд╕рднी рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рд╕्рд░ोрдд рдеा। рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╕рднी рдХाрд░्рдп рдЙрд╕рдХी рдЖрдЬ्рдЮा рдФрд░ рдЖрджेрд╢ рд╕े рд╣ोрддा рдеा। рд╢ाрд╕рди рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рднाрдЧ рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рд╣рддा рдеा। рдЙрд╕рдХा рдЧुрдк्рддрдЪрд░-рд╡िрднाрдЧ рдЗрддрдиा рд╕ुрд╕ंрдЧрдаिрдд рдФрд░ рд╕рдХ्рд╖рдо рдеा рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕ाрд░ी рдШрдЯрдиाрдУं рдХी рд╕ूрдЪрдиा рдЙрд╕े рдоिрд▓рддी рд░рд╣рддी рдеी। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдкрд░ рдХрдб़ा рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рдЦрддा рдеा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХा рд╢ाрд╕рди рдПрдХ рдХेрди्рдж्рд░ीрднूрдд рд╕ैрдиिрдХ рд╢ाрд╕рди рдеा।

рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рднी рдмрд▓рд╡рди рдХे рд░ाрдЬрдд्рд╡ рд╕рдо्рдмрди्рдзी рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХो рдкुрдиः рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рд╡рд╣ рд░ाрдЬा рдХे рдк्рд░рддाрдк рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рддा рдеा рдФрд░ рдЙрд╕े рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдИрд╢्рд╡рд░ рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдоाрдирддा рдеा। рдЙрд╕рдХा рджृрдв़ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдеा рдХि рд╕ुрд▓्рддाрди рдЕрди्рдп рдордиुрд╖्рдпों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдХ рдмुрдж्рдзिрдоाрди рд╣ोрддा рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд╣ी рдХाрдирди рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП। рд╡рд╣ рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рддा рдеा рдХि рд░ाрдЬा . рдХा рдХोрдИ рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╕рднी рдиिрд╡ाрд╕ी рдЙрд╕рдХे рд╕ेрд╡рдХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡рд╣ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрд▓ेрдоा рдХे рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХा рд╡िрд░ोрдзी рдеा। рд╡рд╣ рдпрд╣ рдоाрдирддा рдеा рдХि рдзрд░्рдо рдФрд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рджो рднिрди्рди рд╡िрд╖рдп рд╣ैं। рдЙрд╕рдиे рдХिрд╕ी рднी рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХो рдпрд╣ рдЕрдиुрдорддि рди рджी рдХि рд╡рд╣ рдЙрд╕े рдХिрд╕ी рдмाрдд рдоें рд╕рд▓ाрд╣ рджे рдпा рдзрд░्рдо рдХा рджрдмाрд╡ рдбाрд▓рдХрд░ рдЙрд╕े рдХोрдИ рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдордЬрдмूрд░ рдХрд░े। рдХेрд╡рд▓ рджिрд▓्рд▓ी рдХा рдХोрддрд╡ाрд▓ рдХाрдЬी рдЕрд▓ाрдЙрд▓ рдоुрд▓्рдХ рд╣ी рдРрд╕ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдеा рдЬिрд╕рдХी рд╕рд▓ाрд╣ рдХा рд╕ुрд▓्рддाрди рд╕рдо्рдоाрди рдХрд░рддा рдеा।

рд╡рд╣ рд░ाрдЬ्рдп рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд╣рддा рдеा рдХि, “рдоुрдЭे рдЬो рдмाрдд рдкрд╕рди्рдж рдЖрдпेрдЧी, рд╡рд╣ी рдоैं рдХрд░ूँрдЧा। рдЬो рдмाрдд рдоैं рджेрд╢ рдХे рд╣िрдд рдХे рд▓िрдП рд╕рдорд╢ृंрдЧा, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдзрд░्рдо рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рд╣ो рдпा рдЕрдиुрдХूрд▓, рд╡рд╣ी рдХाрд░्рдп рдоैं рдХрд░ूँрдЧा। рдЬो рдмाрдд рдоैं рджेрд╢ рдХे рд╣िрдд рдХे рд▓िрдП рд╕рдордЭूрдЧा, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдзрд░्рдо рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рд╣ो рдпा рдЕрдиुрдХूрд▓, рд╡рд╣ी рдХाрд░्рдп рдоैं рдХрд░ूँрдЧा। рдоैं рдирд╣ीं рдЬाрдирддा рдХि рдоेрд░ा рдЖрдЪрд░рдг рдзाрд░्рдоिрдХ-рдХाрдиूрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рдЙрдЪिрдд рд╣ै рдЕрдерд╡ा рд╡िрдкрд░ीрдд। рдоैं рддो рд░ाрдЬ्рдп рдХी рднрд▓ाрдИ рдХे рд▓िрдП рдЬो рдХुрдЫ рдаीрдХ рд╕рдордЭрддा рд╣ूँ рдЕрдерд╡ा рдЕрд╡рд╕рд░ рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдоुрдЭे рдЬो рдХुрдЫ рдаीрдХ рдЕँрдЪрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рдоैं рдХрд░ рдбाрд▓рддा рд╣ूँ। рдоैं рдирд╣ीं рдЬाрдирддा рдХि рдХрдпाрдордд рдХे рджिрди рдИрд╢्рд╡рд░ рдХे рджрд░рдмाрд░ рдоें рдоेрд░ा рдХ्рдпा рд╣ोрдЧा।” рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рджिрд▓्рд▓ी рдХा рдкрд╣рд▓ा рд╕ुрд▓्рддाрди рдеा рдЬिрд╕рдиे рдзрд░्рдо рдкрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा।

рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХे рд╢ाрд╕рди рдХी рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рдеी рдХि рдЙрд╕рдиे рд░ाрдЬрдиीрддि рдХो рдзрд░्рдо рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХрд░ рджिрдпा рдеा। рд╡рд╣ рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рдЙрд▓ेрдоा рдХे рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХा рд╡िрд░ोрдзी рдеा। рд╢ाрд╕рди рдоें рдоुрд▓्рд▓ाрдУं рдХा рдХोрдИ рдк्рд░рднाрд╡ рдирд╣ीं рдеा। рд╡рд╣ рд╡рд╣ी рдХрд░рддा рдеा, рдЬिрд╕े рд╡рд╣ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╣िрдд рдоें рдаीрдХ рд╕рдордЭрддा рдеा। рдбॉреж рдИрд╢्рд╡рд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдЙрд╕े рдЬो рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдеी, рдЙрд╕ी рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рд╡рд╣ рджृрдв़рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдЕрдкрдиे рдЧрди्рддрд╡्рдп рдХी рдУрд░ рдмрдв़рддा рдЬाрддा рдеा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдоैрдХिрдпाрд╡ेрд▓िрдпрди рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рдиैрддिрдХрддा рдФрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рдиिрд░्рдгрдп рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рд╕्рдеाрди рди рдеा।” рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмрд▓рд╡рди рдХी рднाँрддि рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рднी рд▓ौрдХिрдХ рд╢ाрд╕рди рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी, рдЬिрд╕рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдЕрдХрдмрд░ рдФрд░ рд╢ेрд░рд╢ाрд╣ рдиे рдХिрдпा।

рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдЕрдкрдиी рди्рдпाрдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рднी рд▓ौрдХिрдХ рд░ूрдк рджिрдпा рдеा। рдЙрд╕рдиे рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХो рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХिрдпा рдХि рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдФрд░ рд▓ोрдХ-рдХрд▓्рдпाрдг рдХे рд╡िрдЪाрд░ рд╕े рдЬो рдиिрдпрдо рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╣ो, рд╡рд╣ी рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдиिрдпрдо рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЙрд╕рдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдиिрдпрдо рдХो рдзрд░्рдо рдХे рдЪंрдЧुрд▓ рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХिрдпा। рди्рдпाрдпाрдз рд╢ рдХे рдкрдж рдкрд░ рдЪрд░िрдд्рд░рд╡ाрди рдФрд░ рдиीрддि-рдиिрдкुрдг рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ों рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХे рд▓िрдП рдкुрд▓िрд╕ рдФрд░ рдЧुрдк्рддрдЪрд░ рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рдХी рдЧрдпी। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдирдЧрд░ рдоें рдХोрддрд╡ाрд▓ рдХा рдХाрд░्рдп рдЕрдкрд░ाрдзी рдХा рдкрддा рд▓рдЧाрдиा рдеा। рдЧुрдк्рддрдЪрд░ рднी рдЕрдкрд░ाрдзिрдпों рдХा рдкрддा рд▓рдЧाрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддे рдеे। рджрдг्рдб-рд╡िрдзाрди рдЕрдд्рдпрди्рдд рд╣ी рдХрдаोрд░ рдеा। рдмिрдиा рдХिрд╕ी рднेрджрднाрд╡ рдХे рдЕрдкрд░ाрдзिрдпों рдХो рджрдг्рдб рджिрдпा рдЬाрддा рдеा।

рд╕ैрдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा – рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХा рд╢ाрд╕рдирддंрдд्рд░ рдкूрд░्рдгрддрдпा рд╕ैрди्рдп рд╢рдХ्рддि рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеा। рдЙрд╕рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдеा рдХि рдмाрд╣्рдп рдЖрдХ्рд░рдордг рд╕े рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЖрди्рддрд░िрдХ рд╢ांрддि рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕ुрд╕рдЬ्рдЬिрдд рдПрд╡ं рд╕ुрд╕ंрдЧрдаिрдд рд╕ेрдиा рдХा рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЕрддः рдЙрд╕рдиे рд╕ैрди्рдп-рд╕ुрдзाрд░ рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рджिрдпा рдФрд░ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╕ुрдзाрд░ рдХिрдП-

(i) рд╕्рдеाрдпी рд╕ेрдиा рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा – рджिрд▓्рд▓ी рдХे рд╕ुрд▓्рддाрдиों рдоें рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдкрд╣рд▓ा рд╕ुрд▓्рддाрди рдеा рдЬिрд╕рдиे рд╕्рдеाрдпी рд╕ेрдиा рд░рдЦрдиे рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдеी। рдЙрд╕рдиे 4,75,000 (рдЪाрд░ рд▓ाрдЦ рдкрдЪрд╣рдд्рддрд░ рд╣рдЬाрд░) рд╕्рдеाрдпी рд╕ेрдиा рдХा рд╕ंрдЧрдарди рдХिрдпा рдФрд░ рд╕ेрдиा рдХे рдк्рд░рдзाрди рдХे рдкрдж рдкрд░ ‘рдЕрд░ोрдЬ-рдП-рдоुрдоाрд▓िрдХ’ (рд╕ेрдиा-рдоंрдд्рд░ी) рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рдХी। рд╕्рдеाрдпी рд╕ेрдиा рдХी рдорджрдж рд╕े рд╣ी рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдеी।

(ii) рд╕ेрдиा рдоें рднрд░्рддी рдХрд░рдиे рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा – рдпрдж्рдпрдкि рд╕ेрдиा рдоें рд╕ैрдиिрдХों рдХी рднрд░्рддी рд╕ेрдиा-рдоंрдд्рд░ी рдж्рд╡ाрд░ा рдХी рдЬाрддी рдеी, рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕े рд╕ाрде-рд╣ी-рд╕ाрде рд╕ुрд▓्рддाрди рд╕्рд╡рдпं рд╕ेрдиा рдХी рднрд░्рддी рдХрд░рддा рдеा। рд╕ेрдиा рдоें рднрд░्рддी рдпोрдЧ्рдпрддा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ोрддी рдеी। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕ैрдиिрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдЬाрдирдХाрд░ी рдПрдХ рд░ाрдЬрдХीрдп рд░рдЬिрд╕्рдЯрд░ рдоें рдЕंрдХिрдд рд░рд╣рддी рдеी, рддाрдХि рд╕ैрдиिрдХ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдХोрдИ рди рдЖ рд╕рдХे।

(iii) рдирдХрдж рд╡ेрддрди рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा – рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рд╕ैрдиिрдХों рдХो рдЬाрдЧीрд░ें рджेрдиे рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдирдХрдж рд╡ेрддрди рджेрдиे рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЪрд▓ाрдпी। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕ैрдиिрдХ рдХो 234 рдЯंрдХा рд╡ेрддрди рджिрдпा рдЬाрддा рдеा рддрдеा рдПрдХ рдШोрдб़ा рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдХो 78 рдЯंрдХा рдЕрдзिрдХ рдоिрд▓рддा рдеा। рд╕ैрдиिрдХ рдХो рд╡ेрддрди рд░ाрдЬрдХीрдп рдХोрд╖ рд╕े рдоिрд▓рддा рдеा рддрдеा рдЙрди्рд╣ें рдШोрдб़े, рд╣рдеिрдпाрд░ рддрдеा рдпुрдж्рдз рдХी рдЕрди्рдп рд╕ाрдордЧ्рд░ी рднी рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдУрд░ рд╕े рджी рдЬाрддी рдеी।

(iv) рдШोрдб़ों рдкрд░ рджाрдЧ рд▓рдЧाрдиे рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा – рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХे рдкрд╣рд▓े рд╕ैрдиिрдХ рд▓ोрдЧ рдЕрдЪ्рдЫी рдирд╕्рд▓ рдХे рдШोрдб़ों рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд░рдж्рджी рдирд╕्рд▓ рдХे рдШोрдб़े рд░рдЦрдХрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдзोрдЦा рджिрдпा рдХрд░рддे рдеे। рдЕрдд: рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдЗрд╕ рдХुрдк्рд░рдеा рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдШोрдб़ों рдкрд░ рджाрдЧ рд▓рдЧрд╡ाрдиे рдХी рдк्рд░рдеा рдЪрд▓ाрдпी। рдлрд░िрд╢्рддा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕ेрдиा рдоें 47,500 рдЕрд╢्рд╡ाрд░ोрд╣ी рд╕ैрдиिрдХ рдеे। рдЕрдЪ्рдЫी рдирд╕्рд▓ рдХे рдШोрдб़े рдмाрд╣рд░ рд╕े рдоँрдЧрд╡ाрдпे рдЧрдпे рдеे

(v) рдпे рджुрд░्рдЧों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рддрдеा рдкुрд░ाрдиे рджुрд░्рдЧों рдХी рдорд░рдо्рдордд рдХрд░рдиे рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा – рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдоंрдЧोрд▓ों рдХे рдЖрдХ्рд░рдордг рдХो рд░ोрдХрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ीрдоाрди्рдд рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдХुрдЫ рдирдпे рджुрд░्рдЧों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рд╡ाрдпा рдеा । рддрдеा рдкुрд░ाрдиे рдХिрд▓ों рдХी рдорд░рдо्рдордд рдХрд░рд╡ाрдпी, рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХे рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдоें рдоंрдЧोрд▓ों рдХे рдЖрдХ्рд░рдордгों рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЕрд╢ांрддि рд░рд╣ी рдеी। рдЗрди рджुрд░्рдЧों рдоें рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╕ेрдиाрдПँ рд░рдЦी рдЧрдИं рдЬो рдХिрд╕ी рднी рдмाрд╣्рдп рдЖрдХ्рд░рдордг рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рджैрд╡ рддрдд्рдкрд░ рд░рд╣рддी рдеीं।

рдЗрди рд╕ुрдзाрд░ों рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХी рд╕ेрдиा рдХा рд╕ंрдЧрдарди рдмрд╣ुрдд рд╕ुрджृрдв़ рд╣ो рдЧрдпा рдФрд░ рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдоें рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा। рдЙрд╕рдХा рд╕ेрдиा рдкрд░ рдкूрд░्рдг рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдеा। рдЙрд╕рдХे рдЗрд╕ рд╕ैрди्рдп-рд╕ंрдЧрдарди рдиे рд╣ी рдЙрд╕рдХी рдиिрд░ंрдХुрд╢рддा рдХो рдкрд░ाрдХाрд╖्рдаा рдкрд░ рдкрд╣ुंрдЪा рджिрдпा рдеा।

рд░ाрдЬрд╕्рд╡-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा – рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЙрд╕рдХी рд╕ैрди्рдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдеी, рдХ्рдпोंрдХि рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕्рдеाрдпी рд╕ेрдиा рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╡्рдпрдп рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдЪрд▓ाрдиा рдЕрд╕рдо्рднрд╡ рдеा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕рдиे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХрд░рдиे рдХा рд╕ंрдХрд▓्рдк рдХिрдпा рдФрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдзрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдиेрдХ рдЙрдкाрдпों рдХो рдЕрдкрдиाрдпा рдеा। рд╡рд╣ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ाрдзрдиों рдХो рднी рдмрдв़ाрдиा рдЪाрд╣рддा рдеा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕рдиे рд░ाрдЬрд╕्рд╡-рд╡िрднाрдЧ рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рджिрдпा। рдкрд╣рд▓े рдХे рд╢ाрд╕рдХों рдоें рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд░ाрдЬрд╕्рд╡-рдиीрддि рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдеा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджू-рдХाрд▓ рдХी рдкुрд░ाрддрди-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдХाрдпрдо рд░рдЦा। рдХिрди्рддु рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдПрдХ рд╕ाрд╣рд╕ी рд╢ाрд╕рди-рд╕ुрдзाрд░рдХ рдеा। рд╡рд╣ рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдоौрд▓िрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдЗрдЪ्рдЫुрдХ рдеा। рдЗрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдЙрд╕рдиे рдПрдХ рдиिрдпрдоाрд╡рд▓ी рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдХी рдЬिрд╕рд╕े рд░ाрдЬрд╕्рд╡-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдпा। рдЙрд╕рдиे рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдоाрдлीрджाрд░ों рддрдеा рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рджी рдЧрдпी рд╕рдо्рдкрдд्рддि, рдкेंрд╢рди рдФрд░ рд╡рдХ्рдл рдЖрджि рдХे рд░ूрдк рдоें рдоिрд▓ी рд╣ुрдИ рднूрдоि рдЬрдм्рдд рдХрд░ рд▓ी। рдоुрдХрдж्рджрдо, рдЦुрдд рддрдеा рдЪौрдзрд░ी рдЖрджि рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ाрдзिрдХाрд░ рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा। рдЙрди्рд╣ें рднी рднूрдоि, рдордХाрди рддрдеा рдЪाрд░ाрдЧाрд╣ рдкрд░ рдХрд░ рджेрдиा рдкрдб़рддा рдеा।

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднूрдоि-рдХрд░ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╣िрди्рджुрдУं рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдмीрдЪ рдХोрдИ рдЕрди्рддрд░ рдирд╣ीं рдеा। рдЦेрддी рдпोрдЧ्рдп рднूрдоि рдХा рдкрддा рд▓рдЧाрдиे рдХे рд▓िрдП рднूрдоि рдХी рдиाрдк рдХрд░рд╡ाрдпी рдЧрдпी। рднूрдоि рдХा рдиाрдк рдХрд░ाрдиा рд╣िрди्рджूрдХाрд▓ीрди рд░ाрдЬрд╕्рд╡-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдеी। рднूрдоि рдХा рдмрди्рджोрдмрд╕्рдд рдХрд░рдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЙрд╕рдиे рдпрд╣ рдкрддा рд▓рдЧाрдпा рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЧाँрд╡ рдоें рдХिрддрдиी рдЦेрддी рдХे рдпोрдЧ्рдп рдЬрдоीрди рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдХिрддрдиा рд▓рдЧाрди рдЖрддा рд╣ै। рднूрдоि-рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдиिрдпрдоों рдХो рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдпोрдЧ्рдп рддрдеा рдИрдоाрдирджाрд░ рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдкрджाрдзिрдХाрд░ी рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпे рдЧрдпे। рдЗрди рд╕ुрдзाрд░ों рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдпрд╣ рд╣ुрдЖ рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрдп рдоें рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдмोрдЭ рдХिрд╕ाрдиों, рднूрдоिрд╣рд░ों рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЕрди्рдп рд╡рд░्рдЧों рдкрд░ рдкрдб़ा। рдХिрди्рддु рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдЕрдзिрдХ рднाрд░ рд╣िрди्рджुрдУं рдкрд░ рдкрдб़ा рдХ्рдпोंрдХि рдмрд╣ुрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рд╣िрди्рджू рднूрдоि рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдеे।

рдЗрди рд╕ुрдзाрд░ों рдХा рдХृрд╖рдХों рдФрд░ рдк्рд░рдЬा рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рднрдпंрдХрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा। рдЙрдирдХो рдХिрд╕ी-рди-рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдХрд░ рджेрдиा рд╣ी рдкрдб़рддा рдеा। рджिрд▓्рд▓ी рддрдеा рджोрдЖрдм рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдХे рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдЙрдирдХी рдЙрдкрдЬ рдХा рдкрдЪाрд╕ рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдиा рдкрдб़рддा рдеा। рдЧैрд░-рдоुрд╕्рд▓िрдо рдк्рд░рдЬा рдХो рдЬрдЬिрдпा рджेрдиा рдкрдб़рддा рдеा। рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЬрдирддा рдХो рдЕрдкрдиी рдЙрдкрдЬ рдХा рдЕрд░्рдз рднाрдЧ рдФрд░ рдЪрд░ाрдЧाрд╣ों рдкрд░ рднाрд░ी рдХрд░ рджेрдиा рдкрдб़рддा рдеा। рд╕ुрд▓्рддाрди рдЙрдирдХो рдРрд╕ा рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рдХрд░ рджेрдиा рдЪाрд╣рддा рдеा рдХि рди рд╡े рдЕрд╕्рдд्рд░ рдЙрдаा рд╕рдХें, рди рдЕрд╢्рд╡ों рдкрд░ рдЖрд░ूрдв़ рд╣ो рд╕рдХें, рди рд╕ुрди्рджрд░ рд╡рд╕्рдд्рд░ рдзाрд░рдг рдХрд░ рд╕рдХें рдФрд░ рди рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрди्рдп рдРрд╢्рд╡рд░्рдп рд╕ाрдзрдиों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд╕рдХें। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЙрдирдХी рджрд╢ा рдЕрддि рджрдпрдиीрдп рдеी।

рдк्рд░ाрдЪीрди рдЬाрдЧीрд░рджाрд░ рддрдеा рд╣िрди्рджू рдЬो рдЕрдкрдиी рдЦोрдИ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдХे рд▓िрдП рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХрд░ рд░рд╣े рдеे, рдЙрд╕рдХी рд╕्рдеिрддि рдЕрдм рдРрд╕ी рджрдпрдиीрдп рд╣ो рдЧрдИ рдеी рдХि рдЙрдирдХी рдЬрдмाрди рдкрд░ рдЕрдм рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рд╢рдм्рдж рдирд╣ीं рдЖрддा। рдЬрдирддा рд╕े рдХिрд╕ी-рди-рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдмрд╣ाрдиा рдХрд░рдХे рдзрди рд▓िрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЕрдиेрдХ рд╣िрди्рджू рдзрдирд╣ीрди рд╣ो рдЧрдпे рдФрд░ рдЕрди्рдд рдоें рдРрд╕ा рд╣ो рдЧрдпा рдХि рдмрдб़े рдЕрдоीрд░ों, рдЙрдЪ्рдЪ рдкрджाрдзिрдХाрд░िрдпों рддрдеा рдЪोрдЯी рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рдЕрди्рдп рд▓ोрдЧों рдХे рдШрд░ों рдоें рд╕ोрдиा рджेрдЦрдиे рдХो рди рдоिрд▓рддा рдеा। рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╣िрди्рджू рджुрдЦ рдФрд░ рджрд░िрдж्рд░рддा рдоें рдбूрдм рдЧрдпे। рдпрджि рдХोрдИ рдРрд╕ा рд╡рд░्рдЧ рдеा рдЬिрд╕рдХी рджрд╢ा рджूрд╕рд░ों рд╕े рдЕрдзिрдХ рджрдпрдиीрдп рдеी рддो рд╡рд╣ рд╡ंрд╢ाрдиुрдЧрдд рдХрд░ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рддрдеा рд╡рд╕ूрд▓ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдкрджाрдзिрдХाрд░िрдпों рдХा рдеा рдЬिрд╕рдХा рдкрд╣рд▓े рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕рдо्рдоाрди рдеा। рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдмрдиी рдЗрд╕ рдиिрдпрдоों рдХे рдкрд░िрдгाрдоों рдХा рд╕ाрд░ांрд╢ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд▓िрдЦрддा рд╣ै-“рдЪौрдзрд░ी, рдФрд░ рдоुрдХрдж्рджрдо рдЗрд╕ рдпोрдЧ्рдп рди рд░рд╣ рдЧрдпे рдеे рдХि рдШोрдб़े рдкрд░ рдЪрдв़ рд╕рдХрддे, рд╣рдеिрдпाрд░ рдмाँрдз рд╕рдХрддे, рдЕрдЪ्рдЫे рд╡рд╕्рдд्рд░ рдкрд╣рди рд╕рдХрддे рдЕрдерд╡ा рдкाрди рдХा рд╢ौрдХ рдХрд░ рд╕рдХрддे। рдХोрдИ рднी рд╣िрди्рджू рд╕рд░ рдКँрдЪा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рдеा। рдЙрдирдХे рдШрд░ों рдоें рд╕ोрдиे, рдЪाँрджी, рдкीрддрд▓ рдпा рдЯंрдХा рдХे рдХोрдИ рдЕрд▓ंрдХाрд░ рдХा рдЪिрди्рд╣ рдирд╣ीं рджिрдЦाрдИ рдкрдб़рддा рдеा। рдиिрд░्рдзрдирддा рдХी рдоाрд░ рд╕े рдд्рд░рд╕्рдд рд╣ोрдХрд░ рд╣िрди्рджु рдоुрдЦिрдпों рдФрд░ рдЬрдоीрди्рджाрд░ों рдХे рдШрд░ों рдХी рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдХे рдШрд░ों рдоें рдЬाрдХрд░ рдордЬрджूрд░ी рдХрд░рддी рдеीं।”

рдоुрдиाрдлाрдЦोрд░ों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдиिрд░ीрд╣ рдЬрдирддा рдХो рднी рдкिрд╕рдиा рдкрдб़ा। рдЙрд╕рдиे рднी рдиाрдиा рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХрд░ рд▓िрдП рдЬाрддे рдеे। рдЕрдзिрдХ рджрд░िрдж्рд░ рддрдеा рджुрдЦी рд╣ो рдЬाрдиे рд╕े рдЦेрддी-рдмाрдб़ी рд╕े рдЙрдирдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣рдЯ рдЧрдпा рдеा। рдЗрд╕ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХो рдлिрд░ рд╕े рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рддрдеा рдЦेрддी рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЧрдпाрд╕ुрдж्рджीрди рддुрдЧрд▓рдХ рдХो рднूрдоि-рдХрд░ рдоें рдХрдоी рдХрд░рдиी рдкрдб़ी।

рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХा рдХрдерди рд╣ै рдХि рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдпे рдиिрдпрдо рд╣िрди्рджुрдУं рдХो рджрдмाрдиे рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं рдмрдиाрдпे рдеे। рд╣िрди्рджुрдУं рдХो рдЗрд╕рд▓िрдП рдкिрд╕рдиा рдкрдб़ा рдХि рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╣िрди्рджू рдХिрд╕ी-рди-рдХिрд╕ी рд░ूрдк рд╕े рдЬрдоीрди рдкрд░ рдЖрд╢्рд░िрдд рдеे।

рдк्рд░рд╢्рди 2.
рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ुрдзाрд░ों рдХा рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рд╢ाрд╕рдирдХाрд▓ рдоें рдЖрд░्рдеिрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рджो рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╕ुрдзाрд░ рд▓ाрдЧू рдХिрдпे। рд╡े рдеे рдХृрд╖ि рдФрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХृрд╖ि-рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕ुрдзाрд░ों рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд▓рдЧाрди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдеा। рд▓рдЧाрди рдЕрдерд╡ा рднू-рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрдорджрдиी рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ाрдзрди рдеा рдФрд░ рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрдорджрдиी рдоें рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рдиे рдХा рдЗрдЪ्рдЫुрдХ рдеा। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╡рд╣ рдордз्рдпрд╕्рде рднूрдоिрдкрддि рд╡рд░्рдЧ рдХा рджрдорди рднी рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рдеा рдЬो рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рдеा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХे рд░ाрдЬрд╕्рд╡-рд╕ुрдзाрд░ рджो рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рдеे, рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрдорджрдиी рдоें рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╡ृрдж्рдзि рдЬिрд╕рд╕े рдХि рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп-рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ेрдиा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे, рдордз्рдпрд╕्рде рднूрдоिрдкрддि рд╡рд░्рдЧ рдХा рджрдорди рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдзрди рдЫीрдирдиा рддाрдХि рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдПрд╡ं рдЙрдкрдж्рд░рд╡ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рд╣ो рд╕рдХे।

рдк्рд░рдердо рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рддीрди рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдкाрдп рдХिрдП-рдЙрд╕рдиे рджोрдЖрдм – (рдЧंрдЧा рдФрд░ рдпрдоुрдиा рдХे рдмीрдЪ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░) рдоें рд▓рдЧाрди рдХी рджрд░ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХे рдЖрджेрд╢ рджिрдпे। рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдЙрдкрдЬ рдХे 1/3 рдЕрдерд╡ा 33% рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ 1/2 рдЕрдерд╡ा 50% рд▓рдЧाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдиे рдХे рдЖрджेрд╢ рджिрдпे рдЧрдпे। рдЗрд╕рд╕े рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрдорджрдиी рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ। рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рджोрдЖрдм рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХрд░-рдоुрдХ्рдд рднूрдоि рдкрд░ рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдФрд░ рднूрдоि рдЕрдиुрджाрди рд╡ाрдкрд╕ рд▓े рд▓िрдП। рдЗрдХ्рддा, рдоिрд▓्рдХ, рд╡рдХ्рдл рдЖрджि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ीрдоाрди्рддों, рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдФрд░ рдЙрд▓ेрдоा рдХे рдкाрд╕ рдЬो рднूрдоि рдеी рдЙрд╕े рдЦाрд▓рд╕ा (рд╕ुрд▓्рддाрди рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╢ाрд╕рди рдХे рдЕрдзीрди) рднूрдоि рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░рдиे рдХे рдЖрджेрд╢ рджिрдпे рдЧрдпे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрдорджрдиी рдоें рдФрд░ рд╡ृрдж्рдзि рд╕ंрднрд╡ рд╣ुрдИ। рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рд╕ंрднрд╡рддः рд▓рдЧाрди рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХी рдкрдж्рдзрддि рдоें рд╕ुрдзाрд░ рд▓ाрдпा। рдмрд░рдиी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдЙрд╕рдиे рднूрдоि рдХी рдоाрдк рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд▓рдЧाрди рдХे рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХे рдЖрджेрд╢ рджिрдпे। рдЗрд╕ рдкрдж्рдзрддि рдХे рд▓िрдП ‘рдорд╕ाрд╣рдд’ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдмрд░рдиी рдиे рдЗрд╕ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╡िрд╕्рддृрдд рдЬाрдирдХाрд░ी рдирд╣ीं рджी рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рдоाрдд्рд░ рдЗрддрдиा рд╣ी рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдк्рд░рддि ‘рдмिрд╕्рд╡ा’ рдоें рдЙрдкрдЬ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд▓рдЧाрди рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рдиे рдХे рдЖрджेрд╢ рджिрдпे। рд▓рдЧाрди, рд╡рд╕ूрд▓ी рдХे рдХाрд░्рдп рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рджोрд╖ों рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдПрдХ рдирдпे рд╡िрднाрдЧ ‘рджीрд╡ाрди рдоुрд╕्рддрдЦрд░рдЬ’ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी। рдЗрд╕ рд╡िрднाрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓рдЧाрди рд╡рд╕ूрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдФрд░ рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдХाрдпा рд░ाрд╢ि рдХी рд╡рд╕ूрд▓ी рдХे рд▓िрдП рдХрдаोрд░ рдЙрдкाрдп рдХिрдпे рдЧрдпे।

рдордз्рдпрд╕्рде рднूрдоिрдкрддि рд╡рд░्рдЧ рдХे рджрдорди рдХे рд▓िрдП рднी рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдХрдИ рдЙрдкाрдп рдХिрдпे। рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓िрдП рдмрд░рдиी рдиे ‘рдЦूрдд рдоुрдХрдж्рджрдо рдПрд╡ं рдЪौрдзрд░ी’ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै। рдпे рд╡िрднिрди्рди рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдХे рднूрдоिрдкрддि рдеे рдЬो рд▓рдЧाрди рд╡рд╕ूрд▓ी рдХे рдХाрдо рдоें рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╕рд╣рдпोрдЧ рджेрддे рдеे। рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ाрди рд╕े рд▓рдЧाрди рд╡рд╕ूрд▓ рдХрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдкрд╣ुँрдЪाрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЗрд╕ рд╕ेрд╡ा рдХे рдмрджрд▓े рдоें рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдХुрдЫ рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рдЗрди्рд╣ें рджी рдЬाрддी рдеीं। рдЬैрд╕े рдпे рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиी рднूрдоि рдХा рд░िрдпाрдпрддी рджрд░ рдкрд░ рд▓рдЧाрди рджेрддे рдеे рдФрд░ рдХिрд╕ाрдиों рд╕े рдпे рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд▓рдЧाрди рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рднौрдХрд░ рдЖрджि рд╡рд╕ूрд▓ рд╕рдХрддे рдеे। рд░ाрдЬ्рдп рдХो рджिрдпा рдЬाрдиेрд╡ाрд▓ा рд▓рдЧाрди рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ूрдк рд╕े ‘рдЦिрд░ाрдЬ’ рдХрд╣рд▓ाрддा рдеा, рдЬрдмрдХि рднूрдоिрдкрддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдпा рдЬाрдиेрд╡ाрд▓ा рдХрд░ ‘рд╣ुрдХ्рдХ’ рдХрд╣рд▓ाрддा рдеा। рдРрд╕ा рджेрдЦा рдЧрдпा рдеा рдХि рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рджुрд░ुрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рдеे। рдХिрд╕ाрдиों рд╕े рдЕрдзिрдХ рд▓рдЧाрди рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдХрд░ рд╡рд╕ूрд▓ рдХрд░ рдпे рдзрди рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░ рд░рд╣े рдеे, рдЬрдмрдХि рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд▓рдЧाрди рдХी рд░ाрд╢ि рдХा рдкूрд░्рдг рднुрдЧрддाрди рди рдХрд░рдХे рдпे рд▓ोрдЧ рдзрдиी рд╣ो рдЧрдпे рдеे। рдзрдиी рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЗрдирдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиी рдиिрдЬी рд╕ेрдиा рднрд░рддी рдХрд░рдиा рдЖрд╕ाрди рдеा рдФрд░ рдЗрди рд╕ैрдиिрдХों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдпे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдФрд░ рдЙрдкрдж्рд░рд╡ рдЦрдб़े рдХрд░рддे рдеे।

рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХो рдХрдордЬोрд░ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕рдХा рдзрди рдЫीрдирдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕рдордЭा। рдЙрд╕рдиे рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЗрди рднूрдоिрдкрддिрдпों рдХो рд▓рдЧाрди рджेрдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рдХрд░ рджिрдпा। рдж्рд╡िрддीрдп рдЙрд╕рдиे рдЗрди्рд╣ें рд░िрдпाрдпрддी рджрд░ рдкрд░ рд▓рдЧाрди рд╡рд╕ूрд▓ी рдХे рдХाрдо рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░ рджिрдпा। рддृрддीрдп рдЙрд╕рдиे рдЗрдирдХे рд╕рднी ‘рд╣ुрдХ्рдХ’ рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпे। рдЗрди рдЙрдкाрдпों рд╕े рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рдЖрдШाрдд рдкрд╣ुँрдЪा। рдмрд░рдиी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдм рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓िрдП рдШुрдб़рд╕рд╡ाрд░ी рдХрд░рдиा, рд╣рдеिрдпाрд░ рд░рдЦрдиा, рдЙрдд्рддрдо рд╡рд╕्рдд्рд░ рдкрд╣рдирдиा рдФрд░ рдкाрди рдЦाрдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд░рд╣ा। рдЗрдирдХे рдШрд░ों рдХी рдФрд░рддें рдЕрдм рджूрд╕рд░ों рдХे рдШрд░ों рдоें рдХाрдо рдХрд░рдиे рдкрд░ рдмाрдз्рдп рд╣ुрдИ। рд╡рд░рдиी рдХे рдпे рд╡िрдЪाрд░ рдЕрддिрд╢рдпोрдХ्рддिрдкूрд░्рдг рд╣ैं। рдкрд░рди्рддु рдордз्рдп рднूрдоिрдкрддिрдпों рдХी рд╕्рдеिрддि рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рдХрдордЬोрд░ рдкрдб़ी рдФрд░ рдЙрдирдХी рдЙрдж्рджрдг्рдбрддा рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЧрдпी।

рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдХрд░-рдк्рд░рдгाрд▓ी рдоें рднी рд╕ुрдзाрд░ рдХिрдпा। рдЦिрд░ाрдЬ (рднूрдоिрдХрд░) рдХी рджрд░ рдоें рдЙрд╕рдиे рд╡ृрдж्рдзि рдХी। рдЦрдо्рд╕ (рдпुрдж्рдз рдоें рд▓ूрдЯे рдЧрдпे рдзрди рдоें рд░ाрдЬ्рдп рдХा 1/5 рдЕंрд╢) рдХी рджрд░ рдЙрд╕рдиे рдмрджрд▓рдХрд░ 4/5 рдХрд░ рджी। рдЙрд╕рдиे рдХрдИ рдирдпे рдХрд░ рд▓рдЧाрдпे рдЬिрдирдоें рдШрд░ों (рдордХाрди рдкрд░ рд▓рдЧрдиे рд╡ाрд▓ा рдХрд░) рдФрд░ рдЪрд░ाрдИ (рдЪрд░ाрдЧाрд╣ рдкрд░ рд▓рдЧрдиेрд╡ाрд▓ा рдХрд░) рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рдкूрд░्рд╡рдХाрд▓ рд╕े рдк्рд░рдЪрд▓िрдд ‘рдЬрдЬिрдпा’ рдФрд░ ‘рдЬрдХाрдд’ рдХрд░ рднी рдЙрд╕рдХे рд╕рдордп рдоें рд▓िрдпे рдЬाрддे рд░рд╣े।

рдЗрди рд╕рднी рдЙрдкाрдпों рд╕े рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЕрдкрдиे рджोрдиों рд▓рдХ्рд╖्рдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा। рдзрди рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рдиे рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдоें рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдкूрд░्рдгрддः рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै।

рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХे рд╕ुрдзाрд░ों рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рдЙрд╕рдХी рдоूрд▓्рдп-рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдпोрдЬрдиा рдЕрдерд╡ा рдмाрдЬाрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХी рдиीрддि рдХा рд╣ै। рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдоें рдЗрд╕ рдпोрдЬрдиा рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп, рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдПрд╡ं рдк्рд░рднाрд╡ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдорддрднेрдж рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдХे. рдПрд╕. рд▓ाрд▓ рдиे рдмрд░рдиी рдХे рд╡िрдЪाрд░ рд╕े рд╕рд╣рдорддि рд╡्рдпрдХ्рдд рдХी рдФрд░ рдХрд╣ा рдХि рдпрд╣ рдпोрдЬрдиा рдХрдо рдЦрд░्рдЪ рдкрд░ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ेрдиा рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рд▓ाрдЧू рдХी рдЧрдпी рдеी। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрд╕्рддाрд░ рдПрд╡ं рдоंрдЧोрд▓ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ेрдиा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा। рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдоें рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдзрди рдЦрд░्рдЪ рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рдеा। рдЕрддः рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рд╕ैрдиिрдХों рдХा рд╡ेрддрди рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░ рджिрдпा। 234 рдЯंрдХा рдк्рд░рддिрд╡рд░्рд╖ рд╡ेрддрди рдФрд░ 78 рдЯंрдХा рднрдд्рддे рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ैрдиिрдХों рдХो рджिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЕрдм рдпрд╣ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ो рдЧрдпा рдХि рдЙрд╕ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╡ेрддрди рдоें рд╣ी рд╕ैрдиिрдХों рдХो рд╕рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╡рд╕्рддुрдПँ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдИ рдЬाрдПँ рдЕрди्рдпрдеा рдЗрдирдоें рдЕрд╕ंрддोрд╖ рдлैрд▓рддा। рдмाрдЬाрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХी рдпोрдЬрдиा рдЗрд╕рд▓िрдП рд▓ाрдЧू рдХी рдЧрдИ।

рдпोрдЬрдиा рдХाрд░्рдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдПрдХ рдирдпे рд╡िрднाрдЧ рдХा рдЧрдарди рдХिрдпा рдЬिрд╕े ‘рджीрд╡ाрдиे рд░िрдпाрд╕рдд’ рдиाрдо рджिрдпा। рдпрд╣ рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рд╡िрднाрдЧ рдеा рддрдеा рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдзाрди рд╕рд░े-рд░िрдпाрд╕рдд рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдЗрд╕ рд╡िрднाрдЧ рдХे рдЕрдзीрди рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдмाрдЬाрд░ рдХे рд▓िрдП рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдХ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрди्рд╣ें рд╢рд╣рдиा рдХрд╣рддे рдеे рдЬो рдпोрдЬрдиा рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдеे। рдЧुрдк्рддрдЪрд░ рдЕрдерд╡ा рдмрд░ीрдж рдПрд╡ं рдоुрди्рд╣ीрдпाँ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпे рдЧрдпे рддाрдХि рдмाрдЬाрд░ рдХी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдФрд░ рд╢рд╣рдиा рдкрд░ рдиिрдЧрд░ाрдиी рд░рдЦें। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рд╕्рд╡рдпं рднी рдЕрдкрдиे рджाрд╕ों рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдмाрдЬाрд░ рд╕े рд╕ाрдоाрди рдоँрдЧा рдХрд░ рдЕрдкрдиी рд╕рди्рддुрд╖्рдЯि рдХрд░рддा рдеा। рдЖрджेрд╢ों рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХे рд▓िрдП рдХрдаोрд░ рджрдг्рдб рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдеा, рдЕрдзिрдХ рдоूрд▓्рдп рд▓ेрдиे рдкрд░ рдХोрдб़े рдоाрд░рдиे рдХी рд╕рдЬा рдеी рддрдеा рдХрдо рддौрд▓рдиे рдкрд░ рдЕрдиुрдкाрдд рдоें рдоांрд╕ рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдХे рд╢рд░ीрд░ рд╕े рдХाрдЯ рд▓िрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЗрд╕ рдХрдаोрд░ рджрдг्рдб рдПрд╡ं рдХुрд╢рд▓ рдЧुрдк्рддрдЪрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдпोрдЬрдиा рдХो рдкूрд░ी рдХрдб़ाрдИ рд╕े рд▓ाрдЧू рдХिрдпा।

рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдмाрдЬाрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпे-

  1. рдордг्рдбी-рдЬрд╣ाँ рдЕрдиाрдЬ рдХा рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╣ोрддा рдеा।
  2. рд╕рд░ाрдп рдЕрджрд▓-рдЬрд╣ाँ рд╡рд╕्рдд्рд░ рдХा рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╣ोрддा рдеा।
  3. рджाрд╕, рдШोрдб़ों рдФрд░ рдорд╡ेрд╢िрдпों рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рд▓िрдП рд╕ाрдоाрди्рдп рдмाрдЬाрд░।

рдЙрд╕рдиे рд╡िрднिрди्рди рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рд▓िрдП рдоूрд▓्рдп рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░ рджिрдпे। рдЧेрд╣ूँ 7 1/2 рдЬीрддрд▓ рдк्рд░рддि рдорди, рдЪाрд╡рд▓ 5 рдЬीрддрд▓ рдк्рд░рддि рдорди, рдЬौ 4 рдЬीрддрд▓ рдк्рд░рддि рдорди, рдЪрдиा 5 рдЬीрддрд▓ рдк्рд░рддि рдорди рдЖрджि рдоूрд▓्рдп рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпे। рдХрдкрдб़े рдоें рд░ेрд╢рдоी рд╡рд╕्рдд्рд░ рд╕ोрд▓рд╣ рдЯंрдХा рд╕े рд▓ेрдХрд░ рджो рдЯंрдХा рдХे рдмीрдЪ рдмिрдХрддा рдеा, рдЬрдмрдХि рд╕ूрддी рдХрдкрдб़ा 36 рдЬीрддрд▓ рд╕े 6 рдЬीрддрд▓ рдХे рдмीрдЪ рдмिрдХрддा рдеा। рдЙрдд्рддрдо рд╢्рд░ेрдгी рдХे рдШोрдб़े 100 рд╕े 120 рдЯंрдХा рдПрд╡ं рдоाрдоूрд▓ी рдЯрдЯू 10 рд╕े 25 рдЯंрдХा рдоें рдмिрдХрддे рдеे। рджाрд╕ों рдХा рдоूрд▓्рдп 5 рдЯंрдХा рд╕े 40 рдЯंрдХा рдХे рдмीрдЪ рдеा।

рдордг्рдбी рдоें рдЕрдиाрдЬ рдХी рдЖрдкрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рд▓рдЧाрди рдХी рд╡рд╕рд▓ी рдЕрдиाрдЬ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХрд░рдиे рдХा рдЖрджेрд╢ рджिрдпा। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрдХ्рддि рдЙрд╕рдиे рдХिрд╕ाрди рд╕े рдиिрдЬी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЕрдиाрдЬ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдоूрд▓्рдп рдкрд░ рдЦрд░ीрджрдиे рдХा рдЖрджेрд╢ рджिрдпा। рдЗрди рдЙрдкाрдпों рд╕े рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдЕрдиाрдЬ рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рднрдг्рдбाрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ो рдЧрдпा рдЬिрд╕े рдмाрдЬाрд░ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдордг्рдбी рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा рдЧрдпा। рдордг्рдбी рдоें рдпрд╣ рдЕрдиाрдЬ рд▓ाрдЗрд╕ेंрд╕ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдмेрдЪрдиे рдХा рдЖрджेрд╢ рджिрдпा рдЧрдпा। рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╣ी рдЕрдиाрдЬ рдк्рд░рддिрджिрди рдмेрдЪрдиे рдХा рдЖрджेрд╢ рдеा। рдпрд╣ рдЕрдиाрдЬ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рднрдг्рдбाрд░ рд╕े рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЗрди рдЙрдкाрдпों рд╕े рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рд╕рднी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдЕрдиाрдЬ рдХा рд╡्рдпाрдкाрд░ рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдоूрд▓्рдп рдкрд░ рд╣ी рд╣ोрдиे рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЬो рдХि рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рдПрдХ рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рд╕рдлрд▓рддा рдеी।

рд╡рд╕्рдд्рд░ рдмाрдЬाрд░ рдоें рд╡िрджेрд╢ों рд╕े рдЖрдпाрдд рдХिрдпे рдЧрдпे рд░ेрд╢рдоी рдХрдкрдб़ों рдХा рдоूрд▓्рдп-рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдиा рдХрдаिрди рдеा। рдЕрддः рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдоुрд▓्рддाрдиी рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХो рд░ाрдЬ्рдп рдЛрдг рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рддाрдХि рд╡े рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рд╕े рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдоूрд▓्рдп рдкрд░ рдХрдкрдб़ा рдЦрд░ीрджें рдФрд░ рдЙрд╕े рдмाрдЬाрд░ рд▓ाрдХрд░ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдоूрд▓्рдп рдкрд░ рдмेрдЪ рджें। рдЗрд╕ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рдЬो рд╣ाрдиि рд╣ोрддी рдеी рд╡рд╣ рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдкूрд░ी рдХी рдЬाрддी рдеी рддрдеा рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХो рдЙрдирдХी рд╕ेрд╡ा рдХे рдмрджрд▓े рдоें рдХрдоीрд╢рди рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдорд╣ँрдЧे рд╡рд╕्рдд्рд░ рдХेрд╡рд▓ рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрд░рдоिрдЯ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рдЦрд░ीрджे рдЬा рд╕рдХрддे рдеे।

рджाрд╕ों, рдШोрдб़ों рдПрд╡ं рдорд╡ेрд╢िрдпों рдХे рдмाрдЬाрд░ рдоें рдоूрд▓्рдп рд╡ृрдж्рдзि рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рджрд▓ाрд▓ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХी рдЬाрддी рдеी рдЬो рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдПрд╡ं рдЧ्рд░ाрд╣рдХ рджोрдиों рд╕े рдХрдоीрд╢рди рд╡рд╕ूрд▓рддे рдеे। рдЕрдд: рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдЗрди рджрд▓ाрд▓ों рдХो рдмाрдЬाрд░ рд╕े рдиिрд╖्рдХाрд╕िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдПрд╡ं рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХे рд▓िрдП рдХुрдЫ рдиिрдпрдо рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░ рджिрдпे। рд╣рд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдХो рдЕрдкрдиे рд╕ाрдоाрди рд╕рд░рдХाрд░ी рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░ीрдХ्рд╖िрдд рдХрд░ाрдиा рдкрдб़рддा рдеा। рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрдирдХी рд╢्рд░ेрдгिрдпाँ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░ рджी рдЬाрддी рдеीं। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╢्рд░ेрдгी рдХे рд▓िрдП рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдоूрд▓्рдп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиा рд╕ाрдоाрди рдмेрдЪрдиा рдкрдб़рддा рдеा।

рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдЗрди рдЙрдкाрдпों рд╕े рд╕рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдоूрд▓्рдп рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдХी рдкूрд░ी рдЕрд╡рдзि рдоें рдЗрдирдоें рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡ृрдж्рдзि рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рджी। рдпрд╣ рдПрдХ рдк्рд░рд╢ंрд╕рдиीрдп рд╕рдлрд▓рддा рдеी, рдХिрди्рддु рдк्рд░рд╢्рди рдпрд╣ рдЙрдарддा рд╣ै рдХि рдпे рдЙрдкाрдп рдХ्рдпा рд╕рднी рд╡рд░्рдЧों рдХे рд▓िрдП рд▓ाрднрджाрдпрдХ рдПрд╡ं рд╣िрддрдХाрд░ी рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдП ? рдХेреж рдПрд╕реж рд▓ाрд▓ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХेрд╡рд▓ рд╕ैрдиिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрди्рдд рд╡рд░्рдЧ рдХो рд╣ी рд╕рди्рддुрд╖्рдЯ рд░рдЦрдиा рдеा рддाрдХि рдЗрдирдХे рд╕рдорд░्рдерди рд╕े рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдиिрд░ंрдХुрд╢ рд╕рдд्рддा рдХो рдордЬрдмूрдд рдмрдиा рд╕рдХे। рдЙрд╕рдиे рдЕрди्рдп рд╕рднी рд╡рд░्рдЧों рдХे рд╢ोрд╖рдг рдкрд░ рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рдФрд░ рдХिрд╕ाрди, рд╢िрд▓्рдкрдХाрд░ рдПрд╡ं рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдЗрд╕рд╕े рдЕрд╕ंрддुрд╖्рдЯ рд░рд╣े। рдХुрдЫ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдпрд╣ рднी рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХे рдЗрди рдЙрдкाрдпों рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХेрд╡рд▓ рджिрд▓्рд▓ी рдХी рдк्рд░рдЬा рдХो рд╕рди्рддुрд╖्рдЯ рд░рдЦрдиा рдеा рддाрдХि рд╡े рдЙрд╕рдХे рдиिрд░ंрдХुрд╢ рд╢ाрд╕рди рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЖрд╡ाрдЬ рди рдЙрдаाрдПँ।

рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕рдиे рд╕ीрдоाрд╡рд░्рддी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХी рдк्рд░рдЬा рдХा рд╢ोрд╖рдг рдХिрдпा । рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдЖрджि рдиे рдЗрди рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдЧрд▓рдд рдмрддाрддे рд╣ुрдП рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╕्рд╡рдпं рдмрд░рдиी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рд╕рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдоूрд▓्рдп рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдкूрд░्рд╡ рдЙрдд्рдкाрджрди рдкрд░ рд╣ुрдИ рд▓ाрдЧрдд рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦा рдЕрд░्рдеाрдд् рдоूрд▓्рдп-рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдордирдоाрдиे рдвंрдЧ рд╕े рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рдмрд░рдиी рдХे рд╣ी рд╢рдм्рджों рдоें рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рдоुрдиाрдлाрдЦोрд░ी рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा, рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХो рдЕрд╕्рдд-рд╡्рдпрд╕्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдирд╣ीं। рдпрд╣ рднी рд╕्рдорд░рдгीрдп рд╣ै рдХि рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдиे рд╕рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдоूрд▓्рдп рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा । рдпрджि рдХिрд╕ाрди рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдоूрд▓्рдп рдкрд░ рдЕрдиाрдЬ рдмेрдЪрдиा рдеा рддो рдЙрди्рд╣ें рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдоूрд▓्рдп рдкрд░ рд╣ी рд╡рд╕्рдд्рд░ рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рд╡рд╕्рддुрдПँ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдИ рдЬा рд░рд╣ी рдеीं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХिрд╕ाрдиों рдФрд░ рд╢िрд▓्рдкрдХाрд░ों рдкрд░ рдпोрдЬрдиा рдХा рдмुрд╕ рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़рдиा рддрд░्рдХрд╕ंрдЧрдд рдирд╣ीं рд▓рдЧрддा। рд╡्рдпाрдкाрд░ी рд╡рд░्рдЧ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рдпोрдЬрдиा рд╕े рдЕрдк्рд░рд╕рди्рди рдеा рдкрд░рди्рддु рдЗрд░рдлाрди рд╣рдмीрдм рдиे рдмрд░рдиी рдХे рд╡рд░्рдгрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдпोрдЬрдиा рдХा рд▓ाрдн рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдХेрд╡рд▓ рд╕ाрдорди्рдд рдФрд░ рд╕ैрдиिрдХ рд╡рд░्рдЧ рдХो рд╣ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ। рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрдирддा рдХो рдЗрд╕рдХा рд▓ाрдн рдЗрд╕рд▓िрдП рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдХि рдоूрд▓्рдп рдоें рдХрдоी рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдордЬрджूрд░ी рдХी рджрд░ рднी рдШрдЯी।

рдЕрддः рдХेрд╡рд▓ рдЙрд╕ी рд╡рд░्рдЧ рдХो рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд▓ाрдн рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдХ्рд░рдпрд╢рдХ्рддि рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ рдЬो рд╡ेрддрди рдкाрддा рдеा, рдЬैрд╕े рд╕ैрдиिрдХ рдпा рд╕ाрдорди्рдд рдЬिрдирдХे рдкाрд╕ рд╕ंрдЪिрдд рдзрди рдеा। рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХे рдЬीрд╡рди рдХाрд▓ рдоें рддो рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдиे рдпोрдЬрдиा рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХे। рдХिрди्рддु рдЙрд╕рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдиे рдпोрдЬрдиा рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рдиा рдЖрд░рдо्рдн рдХिрдпा рдФрд░ рдоुрдмाрд░рдХ рдЦिрд▓рдЬी рдЬैрд╕े рдЕрдпोрдЧ्рдп рд╢ाрд╕рдХ рдХे рд▓िрдП рдпोрдЬрдиा рдХो рдЬाрд░ी рд░рдЦрдиा рдЕрд╕рдо्рднрд╡ рд╣ो рдЧрдпा। рдЕрддः рдпोрдЬрдиा рд╕्рдердЧिрдд рд╣ो рдЧрдпी। рдХिрди्рддु рдХे. рдПрд╕. рд▓ाрд▓ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдоुрдмाрд░рдХ рдЦिрд▓рдЬी рдиे рдпोрдЬрдиा рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕्рдердЧिрдд рдХрд░ рджी рдеी рдХि рдЕрдм рдкрд╣рд▓े рдХी рддрд░рд╣ рд╕ैрдиिрдХ рдЦрд░्рдЪ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЧрдпी рдеी।

рдЗрд░рдлाрди рд╣рдмीрдм рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпोрдЬрдиा рд╕्рдердЧिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдеा рдХि рдЙрд╕рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рд╕ीрдоिрдд рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдеी। рдоूрд▓्рдпों рдоें рдХрдоी рд╕े рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рднी рд▓ाрдн рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा рдеा, рдХ्рдпोंрдХि рдоूрд▓्рдпों рдоें рдХрдоी рд╕े рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрдп рдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдоूрд▓्рдп рднी рдХрдо рд╣ो рд░рд╣ा рдеा। рдЕрддः рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рдиे рдЗрд╕े рд╕्рдердЧिрдд рдХрд░ рджिрдпा।

рдЗрд╕рдоें рдХोрдИ рд╕рди्рджेрд╣ рдирд╣ीं рдХि рдоूрд▓्рдп-рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХी рдпोрдЬрдиा рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी рдХी рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдеी рдЬो рдЙрд╕рдХी рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рдк्рд░рддिрднा рдХा рд╡्рдпाрдкрдХ рдк्рд░рдоाрдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдпोрдЬрдиा рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рд╕рдордХाрд▓ीрди, рдоुрдЧрд▓рдХाрд▓ीрди рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдиे рднी рдХी рд╣ै। рджुрд░्рднाрдЧ्рдпрд╡рд╢ рдпрд╣ рд╕ाрд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдк्рд░рддिрднा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеी рдФрд░ рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрд░्рдеाрдд् рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЗрд╕ рдпोрдЬрдиा рдХा рдХाрд░्рдпाрди्рд╡рдпрди рдХाрд░рдЧрд░ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдо्рднрд╡ рдирд╣ीं рд░рд╣ा।

рдк्рд░рд╢्рди 3.
рдХुрддुрдмुрдж्рджीрди рдРрдмрдХ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдХुрддुрдмुрдж्рджीрди рдХा рдЬрди्рдо рддुрд░्рдХिрд╕्рддाрди рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдмрдЪрдкрди рд╕े рд╣ी рд╡рд╣ рдХुрд╢ाрдЧ्рд░ рдмुрдж्рдзि рдХा рдеा। рдмрдЪрдкрди рдоें рд╣ी рдЙрд╕े рдЧुрд▓ाрдо рдмрдиाрдХрд░ рдлाрд░рд╕ рдХे рдПрдХ рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдХाрдЬी рдлрдЦрд░ुрдж्рджीрди рдЕрдм्рджुрд▓ рдЕрдЬीрдЬ рдХूрдлी рдХे рд╣ाрде рдмेрдЪ рджिрдпा рдЧрдпा рдеा। рд╡рд╣ाँ рдЙрд╕рдиे рдХाрдЬी рдХे рдкुрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрде рдкрдв़рдиे-рд▓िрдЦрдиे рдХे рдЕрд▓ाрд╡े рд╕ैрдиिрдХ рдШुрдб़рд╕рд╡ाрд░ी рдХा рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рд▓िрдпा। рдХाрдЬी рдлрдЦрд░ुрдж्рджीрди рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рдЙрд╕рдХे рдкुрдд्рд░ों рдиे рдЙрд╕े рдмेрдЪ рджिрдпा। рдЕंрдд рдоें рдоुрд╣рдо्рдордж рдЧोрд░ी рдиे рдЙрд╕े рдЦрд░ीрджा। рдпрд╣ рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рддिрднा рдПрд╡ं рдпोрдЧ्рдпрддा рд╕े рдХाрдлी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЙрд╕े рдЕрдкрдиी рд╕ेрдиा рдХी рдПрдХ рдЯुрдХрдб़ी рдХा рдиाрдпрдХ рдмрдиा рджिрдпा। рдмाрдж рдоें рдЙрд╕рдХा рд╕ाрд╣рд╕, рдХрд░्рддрд╡्рдпрдиिрд╖्рдаा рддрдеा рд╕्рд╡ाрдоिрднрдХ्рддि рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЙрд╕рдиे ‘рдЕрдоीрд░-рдП-рдЖрдЦूрд░’ (рдЕрд╕्рддрдмрд▓ рдХा рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖) рдХे рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдкрдж рдкрд░ рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХिрдпा।

рдЕрдм рд╕े рд╡рд╣ рдЧोрд░ी рдХे рд╕ाрде рд╕ैрдиिрдХ рдЕрднिрдпाрдиों рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдиे рд▓рдЧा। рдЧोрд░ी рдХे рднाрд░рдд рдЖрдХ्рд░рдордг рдХे рд╕рдордп рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиी рдпोрдЧ्рдпрддा рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХी рддрдеा рдЙрд╕े рдкूрд░्рдг рд╕рд╣рдпोрдЧ рджिрдпा। рдЙрд╕рдХी рдпोрдЧ्рдпрддा рдПрд╡ं рд╕рдХ्рд░िрдп рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдЧोрд░ी рдХो рднाрд░рддीрдп рд╢ाрд╕рдХों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕рдлрд▓рддा рдоिрд▓ी। рдЙрд╕рдХी рдпोрдЧ्рдпрддा рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрдоिрднрдХ्рддि рджेрдЦрдХрд░ рдЧोрд░ी рдиे рддрд░ाрдЗрди рдХे рдж्рд╡िрддीрдп рдпुрдж्рдз (1192 рдИреж) рдоें рдЕрдЬрдоेрд░ рддрдеा рджिрд▓्рд▓ी рдХे рд╢ाрд╕рдХ рдкृрде्рд╡ीрд░ाрдЬ рдиे рд╢ाрд╕рди-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдЕрдкрдиी рд░ाрдЬрдзाрдиी рджिрд▓्рд▓ी рдмрдиाрдИ рдФрд░ рдЧोрд░ी рдХी рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ी рд╡िрдЬрдп рдЕрднिрдпाрди рдЪрд▓ाрдХрд░ рдЧोрд░ी рдХे рд░ाрдЬ्рдп рддрдеा рдпрд╢ рдХी рдХाрдлी рд╡ृрдж्рдзि рдХी। 1192 рдИреж рд╕े 1205 рдИреж рдХे рдмीрдЪ рдЙрд╕рдиे рдЧोрд░ी рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд░ाрдЬрдкूрддों рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ों рдХा рджрдорди рдХिрдпा рддрдеा рдХрдИ рдирдП рдк्рд░рджेрд╢ों рдХो рднी рдЬीрддा।

рдоुрд╣рдо्рдордж рдЧोрд░ी рдХा рдЧुрд▓ाрдо рдХुрддुрдмрдж्рджीрди рдРрдмрдХ рдЧोрд░ी рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж 1206 рдИреж рдоें рджिрд▓्рд▓ी рдХी рдЧрдж्рджी рдкрд░ рдмैрдаा। рдЙрд╕рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХो рд╣рдо рджो рднाрдЧों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдХрд░ рджрд░्рд╢ा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдкрд╣рд▓े рдЧोрд░ी рдХे рд╕ूрдмेрджाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рддрдеा рджूрд╕рд░े рд╢ाрд╕рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें।

рд╕ूрдмेрджाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдРрдмрдХ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпाँ – 1192 рдИреж рдоें рдЬрдм рдЧोрд░ी рдиे рдЙрд╕े рднाрд░рддीрдп рдк्рд░ांрддों рдХा рд╕ूрдмेрджाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рдЧрдЬрдиी рд▓ौрдЯ рдЧрдпा рддो рдкृрде्рд╡ीрд░ाрдЬ рдХा рднाрдИ рд╣рд░ि рд░ाрдп рдиे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХрд░ рджिрдпा рддрдеा рд░рдгрдердо्рднौрд░ рдкрд░ рдШेрд░ा рдбाрд▓ рджिрдпा। рдРрдмрдХ рдиे рдЙрд╕ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХो рд╕рдлрд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рджрдмा рджिрдпा। рдкुрдиः рдЕрдЬрдоेрд░ рдХे рдкाрд╕ рд░ाрдЬрдкूрддों рдиे рдЬрдЯрд╡рди рдиाрдордХ рд╕рд░рджाрд░ рдХे рдиेрддृрдд्рд╡ рдиे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХिрдпा рдФрд░ рд╣ौрд╕ी рдХो рдШेрд░ рд▓िрдпा। рд▓ेрдХिрди рдРрдмрдХ рдиे рдЙрд╕े рднी рджрдмा рджिрдпा। рдмुрд▓ंрджрд╢рд╣рд░ рдкрд░ рднी рдЙрд╕рдиे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा। 1192 рдИреж рдоें рд╣ी рдЙрд╕рдиे рдоेрд░рда рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рдХी। 1193 рдИреж рдоें рджिрд▓्рд▓ी рдХे рддोрдорд░ рд░ाрдЬा рдХो рд╣рд░ाрдХрд░ рджिрд▓्рд▓ी рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा। рдЙрд╕рдиे рджिрд▓्рд▓ी рдХो рдЕрдкрдиी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдмрдиाрдИ। рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рдЧрдЬрдиी рдЪрд▓ा рдЧрдпा।

1194 рдИреж рдоें рд╡рд╣ рдкुрдиः рдЧрдЬрдиी рд╕े рд▓ौрдЯрдХрд░ рдЖрдпा। рдЙрд╕рдиे рдЕрд▓ीрдЧрдв़ рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी। рдЙрд╕ी рд╡рд░्рд╖ рдЧोрд░ी рдоें рд░ाрдЬрдкूрддों рдХी рд╢рдХ्рддि рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХेрди्рдж्рд░ рдХрдиौрдЬ (рдЬрд╣ाँ рдХा рд░ाрдЬा рдЬрдпрдЪрди्рдж рдеा) рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХрд░ рдЙрд╕े рдкрд░ाрд╕्рдд рдХिрдпा। рдЙрд╕рдоें рдРрдмрдХ рдиे рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ। рд╡िрдЬрдп рдХे рдмाрдж рдЧोрд░ी рдЬрдм рд▓ौрдЯрдХрд░ рдЪрд▓ा рдЧрдпा рддो рдРрдмрдХ рдиे рд╕्рд╡ाрдоी рдХे рд╡िрдЬрдп рдЕрднिрдпाрди рдХो рдЬाрд░ी рд░рдЦा। 1195 рдИреж рдоें рдкृрде्рд╡ीрд░ाрдЬ рдХे рднाрдИ рд╣рд░ि рд░ाрдп рдиे рдкुрдиः рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХрд░ рджिрд▓्рд▓ी рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рд▓ेрдХिрди рдРрдмрдХ рдиे рдЙрд╕े рд╡िрдлрд▓ рдХрд░ рджिрдпा। 1195 рдИреж рдоें рдЙрд╕рдиे рдЕрд▓ीрдЧрдв़ (рдХोрдЗрд▓) рдХो рдЬीрддा।

1196 рдИреж рдоें рдЙрд╕рдиे рд░рдгрдердо्рднौрд░ рдХा рджुрд░्рдЧ рдЬीрддрдХрд░ рдЕрдЬрдоेрд░ рдкрд╣ुँрдЪा рдЬрд╣ाँ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рд╣ो рдЧрдпे рдеे। 1197 рдИреж рдоें рдЙрд╕рдиे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХो рджрдмाрдХрд░ рд╡рд╣ाँ рдЕрдкрдиी рд╕्рдеिрддि рдордЬрдмूрдд рдмрдиाрдИ। 1197 рдИреж рдоें рд╣ी рдЙрд╕рдиे рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдЕрди्рд╣िрд▓рдмाрдб़ा рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा। рдЙрд╕े рд╣рд░ाрдХрд░ рдХाрдлी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд▓ूрдЯी рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ाँ рдХा рдЪाрд▓ुрдХ्рдп рд░ाрдЬा рднीрдорджेрд╡ рдж्рд╡िрддीрдп рдХा рд╣ाрде рдЕрдЬрдоेрд░ рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдоें рдеा। 1197 рд╕े 1203 рдИреж рдХे рдмीрдЪ рдЙрд╕рдиे рдХोрдЯा рдмрджाрдпूँ, рдЪрди्рджрд╡рд░, рд╕िрд░ोрд╣, рдЙрдЬ्рдЬैрди рддрдеा рдХाрд╢ी рдХो рдЬीрддा। 1202-03 рдИреж рдХाрд▓िंрдЬрд░ (рдмुंрджेрд▓рдЦंрдб), рдорд╣ोрдмा, рдЦрдЬुрд░ाрд╣ो рддрдеा рдХाрд▓рдкी рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЙрд╕ рд╕рдордп рддрдХ рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдкрд╢्рдЪिрдоोрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдРрдмрдХ рдХे рдЕрдзीрди рд╣ो рдЧрдпा। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рдеा рдХि рдЧोрд░ी рдХी рд╣рдд्рдпा (15 рдоाрд░्рдЪ, 1206 рдИреж) рдХे рдмाрдж рдЙрд╕े рдпрд╣ाँ рдХा рд╢ाрд╕рдХ рдмрдирдиे рдоें рдХाрдлी рдЖрд╕ाрдиी рд╣ुрдИ।

рд╢ाрд╕рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрд╕рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпाँ – рдЧोрд░ी рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рд▓рдЧрднрдЧ 3 рдорд╣ीрдиे рдмाрдж рдРрдмрдХ рдиे 24 рдЬूрди 1206 рдИреж рдХो рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдмाрдЧрдбोрд░ рдЕрдкрдиे рд╣ाрдеों рдоें рд▓ी рдФрд░ рдЧुрд▓ाрдорд╡ंрд╢ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी, рдХ्рдпोंрдХि рдЧोрд░ी рдХा рднрддीрдЬा рддрдеा рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рдЧ्рдпाрд╕ुрдж्рджीрди рдоोрд╣рдо्рдордж рдЧोрд░ рдЗрддрдиा рдпोрдЧ्рдп рдирд╣ीं рдеा рдХि рдЧрдЬрдиी рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡рд╣ рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬ्рдп рдХो рднी рд╕рдо्рд╣ाрд▓ рд╕рдХे। рдЕрддः рд▓ाрд╣ौрд░ рдХी рдЬрдирддा рдХे рдЖрдоंрдд्рд░рдг рдкрд░ рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиा рд░ाрдЬ्рдпाрднिрд╖ेрдХ рдХिрдпा। рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЙрд╕рдиे рд╕ुрд▓्рддाрди рдХी рдЙрдкाрдзि рдирд╣ीं рдзाрд░рдг рдХी рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЙрд╕рдХी рд╕्рдеिрддि рдмрд╣ुрдд рдиाрдЬुрдХ рдеी। рдЧोрд░ी рдХा рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рдЧрдпाрд╕ुрдж्рджीрди рд░рдЬрдиी рдФрд░ рдЕрдлрдЧाрдиिрд╕्рддाрди рдХा рд╢ाрд╕рдХ рдПрд▓्рджौрдЬ, рдХुрдмाрдЪा (рд╕िрди्рдз рдХा рд╢ाрд╕рдХ) рдЕрд▓ी рдорд░्рджाрди рддрдеा рдХрдИ рддुрд░्рдХ рдЕрдоीрд░ рдРрдмрдХ рдХे рд╡िрд░ोрдзी рдеे। рдЗрдирдХे рдЕрд▓ाрд╡े рднाрд░рдд рдоें рднी рд░ाрдЬрдкूрдд рд╢ाрд╕рдХ рдкुрдиः рдЕрдкрдиे рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХрд░ рд░рд╣े рдеे। рд╕рднी рдЬрдЧрд╣ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рд╣ो рд░рд╣े рдеे। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╡рд╣ рдЖंрддрд░िрдХ рддрдеा рдмाрд╣्рдп рдХрдаिрдиाрдЗрдпों рд╕े рдШिрд░ा рд╣ुрдЖ рдеा।

рдРрд╕ी рд╡िрд╖рдо рд╕्рдеिрддि рдоें рднी рдЙрд╕рдиे рд╣िрдо्рдордд рдирд╣ीं рд╣ाрд░ी рдФрд░ рдзैрд░्рдп, рд╡ीрд░рддा, рдХुрд╢рд▓рддा рдПрд╡ं рджूрд░рджрд░्рд╢िрддा рд╕े рдЙрдирдХा рд╕ाрдордиा рдХिрдпा। рдЙрд╕рдиे рд▓рдЧрднрдЧ 4 рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рд╢ाрд╕рди рдХिрдпा। рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╡рд╣ рдХोрдИ рдирдпी рд╡िрдЬрдп рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХा рдмрд▓्рдХि рдЕрдкрдиी рд╕्рдеिрддि рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдПрд╡ं рд╕ुрджृрдв़ рдХрд░рдиे рдоें рд▓рдЧा рд░рд╣ा।

рдЕрдкрдиी рд╕्рдеिрддि рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдПрд╡ं рд╕ुрджृрдв़ рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдЙрд╕рдиे рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓िрдпा рдФрд░ рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢, рдХुрдмाрдЪा рддрдеा рдПрд▓्рджौрдЬ рдХे рд╕ाрде рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП। рдЧрдЬрдиी рдФрд░ рдЕрдлрдЧाрдиिрд╕्рддाрди рдХा рд╢ाрд╕рдХ рддाрдЬुрдж्рджीрди рдПрд▓्рджोрдЬ рд╕े рдРрдмрдХ рдХो рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЦрддрд░ा рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ोрддा рдеा। рдЙрд╕рдиे рдЧрдпाрд╕ुрдж्рджीрди рд╕े рдоुрдХ्рддि рдкрдд्рд░ рдкा рд▓िрдпा рдеा рд▓ेрдХिрди рдПрд▓्рджौрдЬ рдЧрдЬрдиी рдХा рд╢ाрд╕рдХ рд╣ोрдиे рдХे рдХा рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬ्рдп рдХा рднी рд╕ंрдк्рд░рднु рдоाрдирддा рдеा। рдЬрдм рдЦ्рд╡ाрд░िрдЬ्рдо рдХे рд╢ाрд╣ рдиे (рдЬो рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рдоें рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддि рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा।) рдЧрдЬрдиी рдкрд░ рдЪрдв़ाрдИ рдХрд░ рдПрд▓्рджौрдЬ рдХो рд╡рд╣ाँ рд╕े рдиिрдХाрд▓ рджिрдпा рддो рд╡рд╣ 1208 рдоें рднाрд░рдд рдЖрдХрд░ рдкंрдЬाрдм рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рд▓ेрдХिрди рдРрдмрдХ рдиे рдЙрд╕े рдкीрдЫे рдзрдХेрд▓ рджिрдпा рдФрд░ рдкीрдЫा рдХрд░рддे-рдХрд░рддे рдЧрдЬрдиी рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдпा рдФрд░ рд╡рд╣ाँ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा। рд▓ेрдХिрди рдоाрдд्рд░ 80 рджिрди рд╣ी рд╡рд╣ рд╡рд╣ाँ рд░рд╣ рд╕рдХा। рдЬрдм рд╡рд╣ाँ рдХे рдиाрдЧрд░िрдХों рдоें рдЕрд╕ंрддोрд╖ рдлैрд▓ा рддो рд╡рд╣ рд▓ौрдЯрдХрд░ рдпрд╣ाँ рдЪрд▓ा рдЖрдпा। рдПрд▓्рджौрдЬ рдкुрдиः рд╡рд╣ाँ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдПрд▓्рджौрдЬ рдкुрдиः рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдУрд░ рдирдЬрд░ рдирд╣ीं рдШुрдоाрдИ рддрдеा рдЕрдкрдиी рд▓рдб़рдХी рдХी рд╢ाрджी рдРрдмрдХ рд╕े рдХрд░ рдЕрдЪ्рдЫे рд╕ंрдмंрдз рдмрдиा рд▓िрдП।

рд╕िрди्рдз рддрдеा рдЙрдЪ्рдЪ рдХा рд╢ाрд╕рдХ рдиाрд╕िрд░рдЙрдж्рджीрди рдХुрдмाрдЪा рднी рдХाрдлी рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ी рдеा। рдЧोрд░ी рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╢ाрд╕рдХ рдмрди рдЧрдпा рдеा। рдЙрд╕рдХी рд╢рдХ्рддि рдХा рднी рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ो рдЪुрдХा рдеा। рд╡рд╣ рднी рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬ्рдп рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рдеा। рдРрдмрдХ рдиे рдЙрд╕े рдЕрдкрдиे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рдЕрдкрдиी рдмрд╣рди рдХी рд╢ाрджी рдХुрдмाрдЪा рд╕े рдХрд░ рджी। рдЗрд╕рдХे рдХाрд░рдг рджोрдиों рдХे рд╕ंрдмंрдз рдордзुрд░ рд╣ो рдЧрдП।

рдЕрдкрдиी рд╕्рдеिрддि рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдЙрд╕рдиे рдЖंрддрд░िрдХ рд╕्рдеिрддि рдХो рдаीрдХ рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рдХрджрдо рдЙрдаाрдпे। рдмрдЦ्рддिрдпाрд░ рдЦिрд▓рдЬी рдХे рдорд░рдиे рдХे рдмाрдж рдЕрд▓ी рдорд░्рджाрди рдЦाँ рдмंрдЧाрд▓ рддрдеा рдмिрд╣ाрд░ рдХा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╢ाрд╕рдХ рдмрди рдмैрдаा рдеा। рд▓ेрдХिрди рд╕्рдеाрдиीрдп рдЦिрд▓рдЬी рд╕рд░рджाрд░ों рдиे рдЙрд╕े рдкрджрдЪ्рдпुрдд рдХрд░ рдЬेрд▓ рдоें рдмंрдж рдХрд░ рджिрдпा рдеा। рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рд╕े рдЬेрд▓ рд╕े рдиिрдХрд▓рдХрд░ рдРрдмрдХ рд╕े рдоिрд▓ा। рдРрдмрдХ рдиे рдЦिрд▓рдЬी рд╕рд░рджाрд░ों рд╕े рд╕рдордЭौрддा рдХрд░рд╡ाрдХрд░ рдЙрд╕े рдкुрдиः рдмंрдЧाрд▓ рдХा рдирд╡ाрдм рдмрдиा рджिрдпा। рдЙрд╕рдиे рдРрдмрдХ рдХी рдЕрдзीрдирддा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓ी।

рдЧोрд░ी рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рдХрдИ рд░ाрдЬрдкूрдд рд╢ाрд╕рдХों рдиे рдмुрди्рджेрд▓рдЦंрдб, рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░, рдмрджाрдпूं рдЖрджि рдХрдИ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा। рдРрдмрдХ рдХो рдЙрди рдк्рд░рджेрд╢ों рдХो рдЬीрддрдиे рдХी рдлुрд░्рд╕рдд рдирд╣ीं рдоिрд▓ी। рдлिрд░ рднी рд░ाрдЬाрдУं рдкрд░ рджрдмाрд╡ рдбाрд▓рдХрд░ рдмрджाрдпूँ рдкрд░ рдкुрдиः рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдпोрдЧ्рдп рдЧुрд▓ाрдо рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХो рд╡рд╣ाँ рдХा рд╕ूрдмेрджाрд░ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпा। 4 рдирд╡ंрдмрд░, 1210 рдИреж рдХो рд▓ाрд╣ौрд░ рдоें рдЪौрдЧाрди (рдкोрд▓ो) рдЦेрд▓рддे рд╕рдордп рдЕрдЪाрдирдХ рдШोрдб़े рдкрд░ рд╕े рдЧिрд░ рдЧрдпा। рдкोрд▓ो рдХी рдЫрдб़ी рдХा рдиुрдХीрд▓ा. рднाрдЧ рдЫाрддी рддрдеा рдкेрдЯ рдоें рдЧрдб़ рдЧрдпा। рд╕ाрде рд╣ी рдШोрдб़ा рднी рдЙрд╕рдкрд░ рдЪрдв़ рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ।

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рдХुрддुрдмुрдж्рджीрди рдРрдмрдХ рдХाрдлी рдпोрдЧ्рдп, рдк्рд░рддिрднाрд╡ाрди, рджूрд░рджрд░्рд╢ी рдПрд╡ं рд╕ाрд╣рд╕ी рдеा। рдЙрд╕рдоें рд╕्рд╡ाрдоीрднрдХ्рддि рдХी рднाрд╡рдиा рднी рдХूрдЯ-рдХूрдЯрдХрд░ рднрд░ी рд╣ुрдИ рдеी। рдЬैрд╕ा рдХि рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рдЕрдкрдиे рдоाрд▓िрдХ рдЧोрд░ी рдХा рд╡рд╣ рд╕рдмрд╕े рдк्рд░िрдп рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдеा। рдЙрд╕рдиे рдоाрдд्рд░ рджूрд░рджрд░्рд╢िрддा рд╕े рд╡िрдЬрдп рдкाрдпी рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХी рдХुрд╢рд▓рддा рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рдеा।

рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЙрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рдЧोрд░ी рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╢рдд्рд░ुрдУं рдХा рджрдорди рдХрд░ рдЕрдкрдиा рд╢ाрд╕рди (рдЧुрд▓ाрдо рд╡ंрд╢) рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी। рдпрдж्рдпрдкि рд╕рдордп рдХी рдХрдоी рдХे рдХाрд░рдг рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдмрдв़ा рдирд╣ीं рд╕рдХा рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдХी рд╕्рдеिрддि рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд, рд╕ुрджृрдв़ рдЕрд╡рд╢्рдп рдХрд░ рджी। рд╕рдордпाрднाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рд╡рд╣ рд╢ाрд╕рди рд╕ंрдмंрдзी рд╕ुрдзाрд░ рдирд╣ीं рд▓ा рд╕рдХा рдлिрд░ рднी рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╢ांрддि рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдоें рдмрд╣ुрдд рд╣рдж рддрдХ рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдРрдмрдХ рдЬो рдПрдХ рдЧुрд▓ाрдо рдеा рдиे рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрднा, рд╢ौрд░्рдп, рд╡ीрд░рддा рддрдеा рд╕ाрд╣рд╕ рдХे рдмрджौрд▓рдд рднाрд░рдд рдоें рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╢ाрд╕рди рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рд╕рдХा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдпрджि рдЙрд╕े рднाрд░рдд рдк्рд░рдердо рдоुрд╕्рд▓िрдо рдмाрджрд╢ाрд╣ рдХрд╣ा рдЬाрдп рддो рдЕрддिрд╢рдпोрдХ्рддि рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी।

рдк्рд░рд╢्рди 4.
рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХा ‘рдЪрд░рдоोрдд्рдХрд░्рд╖ рдФрд░ рдкрддрди’ рдиाрдордХ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдПрдХ рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЪрд░рдоोрдд्рдХрд░्рд╖ – рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рд╕рдд्рддा рдХे рджाрд╡ेрджाрд░ों рдоें рд╢ाрд╕рдХीрдп рд╡ंрд╢ рдХे рд╕рджрд╕्рдп рддрдеा рд╕ैрдиिрдХ рдХрдоांрдбрд░ рд╢ाрдоिрд▓ рдеे। рдкрд╣рд▓ा рд░ाрдЬрд╡ंрд╢, рдЬो рд╕ंрдЧрдо рд╡ंрд╢ рдХрд╣рд▓ाрддा рдеा, рдиे 1485 рдИреж рддрдХ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рдЦा। рдЙрди्рд╣ें рд╕ुрд▓ुрд╡ों рдиे рдЙрдЦाрдб़ рдлेंрдХा, рдЬो рд╕ैрдиिрдХ рдХрдоांрдбрд░ рдеे рдФрд░ рд╡े 1503 рдИреж рддрдХ рд╕рдд्рддा рдоें рд░рд╣े। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рддुрд▓ुрд╡ों рдиे рдЙрдирдХा рд╕्рдеाрди рд▓िрдпा। рдХृрд╖्рдгрджेрд╡ рд░ाрдп рддुрд▓ुрд╡ рд╡ंрд╢ рд╕े рд╣ी рд╕ंрдмрдж्рдз рдеा।

рдХृрд╖्рдгрджेрд╡ рд░ाрдп рдХे рдХाрд▓ рдоें рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ – рдХृрд╖्рдгрджेрд╡ рд░ाрдп рдХे рд╢ाрд╕рди рдХी рдЪाрд░िрдд्рд░िрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдФрд░ рджृрдвीрдХрд░рдг рдеा। рдЗрд╕ी рдХाрд▓ рдоें рддुंрдЧрднрдж्рд░ा рдФрд░ рдХृрд╖्рдгा рдирджिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ (рд░ाрдпрдЪूрд░ рджोрдЖрдм) рд╣ाрд╕िрд▓ рдХिрдпा рдЧрдпा (1512), рдЙрдб़ीрд╕ा рдХे рд╢ाрд╕рдХों рдХा рджрдорди рдХिрдпा рдЧрдпा (1514) рддрдеा рдмीрдЬाрдкुрд░ рдХे рд╕ुрд▓्рддाрди рдХो рдмुрд░ी рддрд░рд╣ рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा (1520)। рд╣ाрд▓ाँрдХि рд░ाрдЬ्рдп рд╣рдоेрд╢ा рд╕ाрдорд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рддैрдпाрд░ рд░рд╣рддा рдеा, рд▓ेрдХिрди рдлिрд░ рднी рдпрд╣ рдЕрддुрд▓рдиीрдп рд╢ांрддि рдФрд░ рд╕рдоृрдж्рдзि рдХी рд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдлрд▓ा-рдлूрд▓ा। рдХुрдЫ рдмेрд╣рддрд░ीрди рдоंрджिрд░ों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рддрдеा рдХрдИ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рддीрдп рдоंрджिрд░ों рдоें рднрд╡्рдп рдЧोрдкुрд░рдоों рдХो рдЬोрдб़рдиे рдХा рд╢्рд░ेрдп рдХृрд╖्рдгрджेрд╡ рдХो рд╣ी рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиी рдоाँ рдХे рдиाрдо рдкрд░ рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХे рд╕рдоीрдк рд╣ी рдирдЧрд▓рдкुрд░рдо् рдиाрдордХ рдЙрдкрдирдЧрд░ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рднी рдХी рдеी। рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╕рдмрд╕े рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡िрд╡рд░рдг рдХृрд╖्рдгрджेрд╡ рд░ाрдп рдХे рдпा рдЙрд╕рдХे рддुрд░ंрдд рдмाрдж рдХे рдХाрд▓ों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं।

рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХрд╖्рдгрджेрд╡ рд░ाрдп рдХी рдордд्рдп рдХे рдЙрдкрд░ाрди्рдд – рдХृрд╖्рдгрджेрд╡ рдХी рдордд्рдп рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд 1529 рдИреж рдоें рд░ाрдЬрдХीрдп рдвाँрдЪे рдоें рддрдиाрд╡ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдЙрд╕рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рдиाрдпрдХों рдпा рд╕ेрдиाрдкрддिрдпों рд╕े рдЪुрдиौрддी рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкрдб़ा। 1542 рдИреж рддрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдПрдХ рдЕрди्рдп рд░ाрдЬрдХीрдп рд╡ंрд╢, рдЕрд░ाрд╡िрджु рдХे рд╣ाрдеों рдоें рдЪрд▓ा рдЧрдпा, рдЬो рд╕рдд्рд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЕंрдд рддрдХ рд╕рдд्рддा рдкрд░ рдХाрдмिрдЬ рд░рд╣े। рдкрд╣рд▓े рдХी рд╣ी рддрд░рд╣ рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рднी рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рд╢ाрд╕рдХों рдФрд░ рд╕ाрде рд╣ी рджрдХ्рдХрди рд╕рд▓्рддрдирддों рдХे рд╢ाрд╕рдХों рдХी рд╕ाрдорд░िрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ाрдУं рдХे рдЪрд▓рддे рд╕рдоीрдХрд░рдг рдмрджрд▓рддे рд░рд╣े। рдЕंрддрддः рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рджрдХ्рдХрди рд╕рд▓्рддрдирддों рдХे рдмीрдЪ рдоैрдд्рд░ी-рд╕рдордЭौрддे рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрдгрдд рд╣ुрдИ।

рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХा рдкрддрди – 1565 рдИреж рдоें рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХी рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рд░ाрдорд░ाрдп рдХे рдиेрддृрдд्рд╡ рдоें рд░ाрдХ्рд╖рд╕ी-рддांрдЧрдб़ी (рдЬिрд╕े рддाрд▓ीрдХोрдЯा рдХे рдиाрдо рд╕े рднी рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै) рдХे рдпुрдж्рдз рдоें рдЙрддрд░ी рдЬрд╣ाँ рдЙрд╕े рдмीрдЬाрдкुрд░, рдЕрд╣рдорджрдирдЧрд░ рддрдеा рдЧोрд▓рдХुрдг्рдбा рдХी рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╕ेрдиाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдХрд░ाрд░ी рд╢िрдХрд╕्рдд рдоिрд▓ी। рд╡िрдЬрдпी рд╕ेрдиाрдУं рдиे рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рд╢рд╣рд░ рдкрд░ рдзाрд╡ा рдмोрд▓рдХрд░ рдЙрд╕े рд▓ूрдЯा। рдХुрдЫ рд╣ी рд╡рд░्рд╖ों рдХे рднीрддрд░ рдпрд╣ рд╢рд╣рд░ рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдЙрдЬрдб़ рдЧрдпा। рдЕрдм рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдХेंрдж्рд░ рдкूрд░्рд╡ рдХी рдУрд░ рд╕्рдеाрдиांрддрд░िрдд рд╣ो рдЧрдпा рдЬрд╣ाँ рдЕрд░ाрд╡िрджु рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ рдиे рдкेрдиुрдХोрдг्рдбा рд╕े рдФрд░ рдмाрдж рдоें рдЪрди्рдж्рд░рдЧिрд░ि (рддिрд░ुрдкрддि рдХे рд╕рдоीрдк) рд╕े рд╢ाрд╕рди рдХिрдпा।

рдк्рд░рд╢्рди 5.
рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ рдПрд╡ं рдХрд▓ाрдд्рдордХ рд╕्рдеिрддि рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╕िрд░्рдл рдЗрд╕рд▓िрдП рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдХे рд░ाрдЬाрдУं рдиे рдПрдХ рд╕ुрджृрдв़ рдФрд░ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी, рдмрд▓्рдХि рдЗрд╕рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рднी рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рд╕рдордп рдпрд╣ рд░ाрдЬ्рдп ‘рд╣िрди्рджु-рдкुрдирд░ुрдд्рдеाрди’ рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдеा। рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдЕрднिрд▓ेрдЦों, рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЧ्рд░ंрдеों рдПрд╡ं рдпूрд░ोрдкीрдп, рдордз्рдп рдПрд╢िрдпाрдИ рдПрд╡ं рдкुрд░्рддрдЧाрд▓ी рдпाрдд्рд░िрдпों рдХे рд╡िрд╡рд░рдгों рд╕े рдЗрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖंрддрд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдк्рд░рдХाрд╢ рдкрдб़рддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा – рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдПрдХ рд╕рд░्рд╡рдеा рдирдИ рд░ाрдЬ्рдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рд░ाрдЬा рд╢ाрд╕рди рдХा рдк्рд░рдзाрди рд╣ोрддा рдеा। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░ाрдЬा рд╢ाрд╕рди рдоें рдЧрд╣рд░ी рд░ुрдЪि рд▓ेрддा рдеा। рд╡рд╣ рд░ाрдп рдХрд╣рд▓ाрддा рдеा। рд░ाрдЬा рд░ाрдЬ्рдп рдоें рди्рдпाрдп, рд╕рдорддा, рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा, рд╢ांрддि рдФрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рддा рдеा। рд╡рд╣ рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоाрдорд▓ों рдоें рднी рдЕрднिрд░ुрдЪि рд░рдЦрддा рдеा। рд╡рд╣ рдк्рд░ाрдЪीрди рд░ाрдЬрдзрд░्рдо рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рд╢ाрд╕рди рдХрд░рддा рдеा। рд╕िрдж्рдзांрддрддः рдЙрд╕рдХी рднрдХ्рддि рдЕрд╕ीрдо рдеी, рдкрд░ंрддु рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рддः рдЙрд╕े рдзрд░्рдоाрдиुрдХूрд▓ рд╢ाрд╕рди рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рдеा। рдпुрд╡рд░ाрдЬ рдХो рднी рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдеा। рдХрднी-рдХрднी рджो рд░ाрдЬा рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╢ाрд╕рди рдХрд░рддे рдеे, рдЬैрд╕े рд╣рд░िрд╣рд░ рдПрд╡ं рдмुрдХ्рдХा, рд╡िрдЬрдпрд░ाрдп рдФрд░ рджेрд╡рд░ाрдп। рдиाрдмाрд▓िрдЧ рд░ाрдЬाрдУं рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдП рдЬाрддे рдеे, рдЬो рдХрднी-рдХрднी рд╕ाрд░ी рд╢рдХ्рддि рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиे рд╣ी рд╣ाрдеों рдоें рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдХрд░ рд▓ेрддे рдеे। рд░ाрдЬрдкрд░िрд╖рдж् рд░ाрдЬा рдХी рд╕рд▓ाрд╣рдХाрд░ рд╕рдоिрддि рдеी। рдЗрд╕рдоें рдк्рд░ांрддीрдп рд╢ाрд╕рдХों, рд╕ाрдоंрддों, рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдиिрдЧрдоों рдЗрдд्рдпाрджि рдХो рд╕्рдеाрди рджिрдпा рдЧрдпा рдеा। рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдиीрддि-рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХा рдХाрд░्рдп рдЗрд╕ी рдХे рдЬिрдо्рдоे рдеा।

рдоंрдд्рд░िрдкрд░िрд╖рдж् рдХा рдк्рд░рдзाрди рдорд╣ाрдк्рд░рдзाрдиी рдпा рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рд╣ोрддा рдеा। рдЗрд╕рдоें рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоंрдд्рд░िрдпों, рдЙрдк-рдоंрдд्рд░िрдпों рдФрд░ рд╡िрднाрдЧीрдп рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд░ाрдЬा рдХे рдиिрдХрдЯ рд╕ंрдмंрдзी рднी рд╣ोрддे рдеे। рдкрд░िрд╖рдж् рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХрд░ीрдм 20 рдеी। рд░ाрдЬा рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХे рд▓िрдП рджंрдбрдиाрдпрдХ (рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХी рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╢्рд░ेрдгी) рдПрд╡ं рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा (рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХा рдПрдХ рдЕрди्рдп рд╡рд░्рдЧ) рдеे। рд░ाрдЬा рдФрд░ рдпुрд╡рд░ाрдЬ рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдорд╣ाрдк्рд░рдзाрдиी рд╣ी рд╢ाрд╕рди рдХा рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдкрджाрдзिрдХाрд░ी рдеा। рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рдПрдХ рд╕рдЪिрд╡ाрд▓рдп рд╣ोрддा рдеा, рдЬो рдкूрд░े рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рдЦрддा рдеा। рдЗрд╕рдоें рд╡िрднिрди्рди рд╡िрднाрдЧों рдХे рдк्рд░рдзाрди рдПрд╡ं рдЙрдирдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рд╣рдХрд░्рдоी рд░рд╣рддे рдеे, рдЬैрд╕े, рдоाрдиेрдп рдк्рд░рдзाрди (рдЧृрд╣рдоंрдд्рд░ी), рд░ाрдпрд╕рдо् (рд╕рдЪिрд╡), рдХрд░्рдгिрдХрдо् (рд╣िрд╕ाрдм-рдХिрддाрдм рд░рдЦрдиेрд╡ाрд▓े), рдоुрдж्рд░ाрдХрд░्рддा (рд░ाрдЬрдХीрдп рдоुрдж्рд░ा рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓ा) рдЗрдд्рдпाрджि। рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХे рд░ाрдЬा рди्рдпाрдп рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдоें рднी рджिрд▓рдЪрд╕्рдкी рд▓ेрддे рдеे। рд░ाрдЬा рд╕्рд╡рдпं рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ рдеा, рдпрдж्рдпрдкि рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдПрд╡ं рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЕрдиेрдХ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдеे। рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХी рд╕ेрдиा рд╡िрд╢ाрд▓, рд╕्рдеाрдпी рдПрд╡ं рд╕ुрджृрдв़ рдеी। рд╕ेрдиा рдоें рдкैрджрд▓, рдШुрдб़рд╕рд╡ाрд░, рд╣ाрдеी рддрдеा рддोрдкрдЦाрдиे рдХी рдЯुрдХрдб़िрдпाँ рдеीं। рдЗрд╕ рд╕ेрдиा рдоें рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдФрд░ рддुрд░्рдХी рдЕрд╢्рд╡ाрд░ोрд╣िрдпों рдПрд╡ं рдзрдиुрд░्рдзрд░ों рдХी рднी рднрд░्рддी рдХी рдЧрдИ। рдпрдж्рдпрдкि рд╕ैрди्рдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕ाрдоंрддी рд╕िрдж्рдзांрддों рдкрд░ рдЖрдзृрдд рдеी, рддрдеाрдкि рдЗрд╕ рдкрд░ рдХрдаोрд░ рдиिрдЧрд░ाрдиी рд░рдЦी рдЬाрддी рдеी। рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╢ांрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рд▓िрдП рдкुрд▓िрд╕ рдХा рдк्рд░рдмंрдз рднी рдеा। рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрдорджрдиी рдХे рд╕ाрдзрди рд╡िрднिрди्рди рдХрд░ рдеे, рдЬैрд╕े рднूрдоि рдХрд░, рд╡्рдпाрдкाрд░, рдЙрдж्рдпोрдЧ рдЗрдд्рдпाрджि рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиेрд╡ाрд▓ी рдЖрдп, рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдХрд░, рд╡िрд╡ाрд╣-рдХрд░ рдЗрдд्рдпाрджि।

рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░ांрддों (рд░ाрдЬ्рдп) рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдеा। рдЗрдирдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдмрджрд▓рддी рд░рд╣рддी рдеी। рдк्рд░ांрдд рдоंрдбрд▓, рдХोрдЯ्рдЯрдо् рдпा рд╡рд▓рдиाрдбु рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдеे। рдХोрдЯ्рдЯрдо рд╕े рдЫोрдЯी рдЗрдХाрдИ рдиाрдбु рдеी। рдиाрдбु рдоेрд▓ाрдЧ्рд░ाрдо (рдкрдЪाрд╕ рдЧाँрд╡ों рдХा рд╕рдоूрд╣) рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдеा। рд╕рдмрд╕े рдЫोрдЯी рдЗрдХाрдИ рдЙрд░ рдпा рдЧ्рд░ाрдо рдеा। рдк्рд░ांрддों рдХा рд╢ाрд╕рди рдк्рд░ांрддрдкрддिрдпों рдХे рдЬिрдо्рдоे рд╕ुрдкुрд░्рдж рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдпрд╣ рдкрдж рд░ाрдЬрдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдПрд╡ं рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ैрдиिрдХ-рдкрджाрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рд╕ौंрдкा рдЬाрддा рдеा। рдЗрди्рд╣ें рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдеी। рдХेрди्рдж्рд░ рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рдк्рд░ांрддीрдп рдоाрдорд▓ों рдоें рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдирд╣ीं рдХрд░рддा рдеा। рдк्рд░ांрддीрдп рдЧрд╡рд░्рдирд░ों рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░्рдп рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдХी рд╡рд╕ूрд▓ी рдПрд╡ं рдХाрдиूрди-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиा рдеा। рдк्рд░ांрддीрдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдиाрдпंрдХрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рднी рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеी। рдиाрдпंрдХрд░ рднी рдк्рд░ांрддीрдп рдЧрд╡рд░्рдирд░ों рдХे рд╣ी рд╕рдоाрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░-рд╡िрд╢ेрд╖ рдоें рд░ाрдЬ्рдп рдХрд░рддे рдеे рдПрд╡ं рдЙрди्рд╣ें рднी рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕्рд╡ाрдпрдд्рддрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдеी। рдиाрдпंрдХрд░ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╕ैрдиिрдХ рд╕ाрдоंрдд рдеे, рдЬो рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рд╡рд╕ूрд▓ी рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрдкрдиे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╢ांрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдмрдиाрдП рд░рдЦрддे рдеे, рди्рдпाрдп рдХрд░рддे рдеे, рд░ाрдЬा рдХे рд▓िрдП рд╕ेрдиा рдПрдХрдд्рд░ рдХрд░рддे рдеे рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рдеे। рдЗрди्рд╣ें рдк्рд░ांрддीрдп рдЧрд╡рд░्рдирд░ों рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдеी, рдЬिрд╕рдХा рджुрд░ुрдкрдпोрдЧ рднी рдЗрди рд▓ोрдЧों рдиे рдХिрдпा। рд╕्рдеाрдиीрдп рд╢ाрд╕рди рдоें рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕ंрд╕्рдеाрдПँ рд╕рднा, рдиाрдбु рдЕрдм рднी рд╡рд░्рддрдоाрди рд░рд╣ी, рдХिрди्рддु рдЖрдпрдЧाрд░-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा (рдмाрд░рд╣ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рд╕рдоूрд╣) рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдиे рд╕्рдеाрдиीрдп рд╢ाрд╕рди рдХी рд╕्рд╡ाрдпрдд्рддрддा рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░ рджी।

рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди – рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рд╡рд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдЖрдзृрдд рдеा। рд░ाрдЬ्рдп рд╕рдорд╕्рдд рд╡рд░्рдЧों рдХे рд╣िрддों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рддा рдеा। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдк्рд░рдердо рд╕्рдеाрди рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдеा। рд╡े рдоृрдд्рдпुрджрдг्рдб рд╕े рдкрд░े рдеे। рдЙрди्рд╣ें рд╕ेрдиा рдПрд╡ं рд╢ाрд╕рди рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рдкрдж рдк्рд░ाрдк्рдд рдеे। рдХ्рд╖рдд्рд░िрдпों рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдЬाрдирдХाрд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ै। рддीрд╕рд░ा рд╡рд░्рдЧ рд╢ेрдЯ्рдЯी рдпा рдЪेрдЯ्рдЯी рдХा рдеा। рдЗрд╕ी рд╡рд░्рдЧ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдмрдб़े рдПрд╡ं рдЫोрдЯे рд╡्рдпाрдкाрд░ी, рджрд╕्рддрдХाрд░ (рд╡ीрд░-рдкांрдЪाрд▓) рд░ेрдб्рдбी,рд▓ोрд╣ाрд░, рд╕्рд╡рд░्рдгрдХाрд░, рдмрдв़рдИ, рдЬुрд▓ाрд╣े, рдоूрд░्рддिрдХाрд░ рдЗрдд्рдпाрджि рдЖрддे рд╣ैं।рдбोंрдмрд░ (рдмाрдЬीрдЧрд░), рдЬोрдЧी, рдордЫुрдЖрд░ों рдЗрдд्рдпाрджि рдХी рд╕्рдеिрддि рдиिрдо्рди рдеी। рд╕рдоाрдЬ рдоें рджाрд╕-рдк्рд░рдеा рднी рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеी। рдкुрд░ुрд╖ рдПрд╡ं рд╕्рдд्рд░ी рджोрдиों рд╣ी рджाрд╕ рдмрдирддे рдеे। рдЙрдд्рддрд░ी рднाрд░рдд рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рдЖрдХрд░ рдмрд╕рдиेрд╡ाрд▓ी рдЬाрддिрдпाँ рд╡рдбрд╡ा рдХрд╣рд▓ाрддी рдеी। рдЗрдирдХा рднी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рдЖрд░्рдеिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рдеा।

рд░ाрдЬ्рдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоाрдорд▓ों рдоें рдпрджा-рдХрджा рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХрд░ीрддिрдпों рдПрд╡ं рддрдиाрд╡ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддा рдеा। рдЙрджाрд╣рд░рдгрд╕्рд╡рд░ूрдк 1424-25 рдИреж рдХे рдПрдХ рдЕрднिрд▓ेрдЦ рд╕े рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдиे рджрд╣ेрдЬ-рдк्рд░рдеा рдХो рдЧैрд░-рдХाрдиूрдиी рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдеा। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдиिрдпрдоों рдХो рддोрдб़рдиेрд╡ाрд▓ों рдХे рд▓िрдП рджрдг्рдб рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЧрдИ рдеी। рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╕्рдеिрддि рдмрд╣ुрдд рдЙрдЪ्рдЪ рдирд╣ीं рдеी। рд╕ाрдоाрди्рдпрддः, рдЙрди्рд╣ें рднोрдЧ्рдпा рд╣ी рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा। рдЖрднिрдЬाрдд्рдп рд╡рд░्рдЧ рдХी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕्рдеिрддि рдХुрдЫ рдЕрдЪ्рдЫी рдеी। рдЙрди्рд╣ें рдиृрдд्рдп, рд╕ंрдЧीрдд рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджी рдЬाрддी рдеी। рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдЧों рдХी рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рд╡िрднिрди्рди рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдФрд░ рджрд╕्рддрдХाрд░िрдпों рдоें рдк्рд░рд╡ीрдг рд╣ोрддी рдеीं। рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡рд░्рдЧों рдоें рдПрдХाрдд्рдордХ рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣ी рд╣ोрддे рдеे, рдкрд░ंрддु рд░ाрдЬрдкрд░िрд╡ाрд░ рдПрд╡ं рд╕ाрдоंрдд рд╡рд░्рдЧों рдоें рдмрд╣ुрдкрдд्рдиीрдд्рд╡ рдХी рдк्рд░рдеा рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеी। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд░ाрдЬрдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдЕрд╕ंрдЦ्рдп рджाрд╕िрдпाँ рдПрд╡ं рд░рдЦैрд▓ें рднी рд░рд╣рддी рдеीं। рд╕рдоाрдЬ рдоें рджेрд╡рджाрд╕िрдпों рдПрд╡ं рдЧрдгिрдХाрдУं рдХी рднी рднрд░рдоाрд░ рдеी। рдЗрдирдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рди рд╣ोрдХрд░ рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдеा। рдкрд░рджा рдк्рд░рдеा рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рдирд╣ीं рдеा, рдкрд░ंрддु рд╕рддी рдк्рд░рдеा рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдеी। рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рдпрд╣ рдк्рд░рдеा рд░ाрдЬрдкрд░िрд╡ाрд░ों рдФрд░ рд╕ैрдиिрдХ рдкрджाрдзिрдХाрд░िрдпों рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ों рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рдеी। рд╕рддी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рд╕рдо्рдоाрди рдоें рдкाрд╖ाрдг рд╕्рдоाрд░рдХ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП рдЬाрддे рдеे।

рдпрдж्рдпрдкि рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрдзрд╡ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рджेрддा рдеा, (рд╡िрдзрд╡ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиेрд╡ाрд▓े рджрдо्рдкрдд्рддि рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░ рд╕े рдоुрдХ्рдд рдеे) рддрдеाрдкि рд╡िрдзрд╡ाрдУं рдХी рд╕्рдеिрддि рдмрд╣ुрдд рд╣ी рджрдпрдиीрдп рдеी। рдЗрд╕ рд╕рдордп рдХे рд▓ोрдЧ рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЖрднूрд╖рдг рдПрд╡ं рд╢्рд░ृंрдЧाрд░ рдХे рдк्рд░рд╕ाрдзрдиों рдХे рд╢ौрдХीрди рдеे। рдХुрд▓ीрди рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЖрднूрд╖рдг рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ोрддे рдеे। рд▓ोрдЧ рдоांрд╕ рдорджिрд░ा рдХा рд╕ेрд╡рди рднी рдХрд░рддे рдеे। рдордиोрд░ंрдЬрди рдХे рд╕ाрдзрдиों рдоें рдиाрдЯрдХ, рдиृрдд्рдп, рд╕ंрдЧीрдд, рд╢рддрд░ंрдЬ рдПрд╡ं рдкाрд╕ा рдХा рдЦेрд▓ рддрдеा рдЬुрдЖ рдЦेрд▓рдиा рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеा। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди, рдЕंрддрд░्рд╡िрд░ोрдзों рдФрд░ рддрдиाрд╡ों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╢ांрдд, рд╕ुрдЦी рдПрд╡ं рд╕рдоृрдж्рдз рдеा।

рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि – рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдПрдХ рд╕рдордж्рдз рдПрд╡ं рд╡ैрднрд╡рдкूрд░्рдг рд░ाрдЬ्рдп рдеा। рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдЗрддाрд▓рд╡ी рдФрд░ рдкोрд░्рддुрдЧीрдЬ рдпाрдд्рд░िрдпों рдиे рдЗрд╕ рдирдЧрд░ рдХे рд╡ैрднрд╡ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै। рдХोрдг्рдЯी, рдЕрдм्рджुрд░ рд░рдЬ्рдЬाрдХ, рдкेрдИрдЬ, рдмाрд░рдмोрд╕ा, рд╕рднी рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХो рд╕рдоृрдж्рдзि рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрдирдХे рд╡рд░्рдгрдиों рд╕े рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рдЕрдЪ्рдЫा рдк्рд░рдХाрд╢ рдкрдб़рддा рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЖрдзाрд░ рдХृрд╖ि рдеा। рд░ाрдЬ्рдп рдХी рддрд░рдл рд╕े рдХृрд╖ि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдЕрдиेрдХ рдХрджрдо рдЙрдаाрдП рдЧрдП। рдмंрдЬрд░ рдФрд░ рдЬंрдЧрд▓ी рднूрдоि рдХो рднी рдХृрд╖ि рдпोрдЧ्рдп рдмрдиाрдХрд░ рдХृрд╖ि рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा। рд╕िंрдЪाрдИ рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рд▓िрдП рд░ाрдЬ्рдп, рдоंрджिрд░, рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдФрд░ рдЕрдиेрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдиे рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдЕрдиेрдХ рдирд╣рд░ें рдПрд╡ं рддाрд▓ाрдм рдЦुрджрд╡ाрдП рдЧрдП। рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕िंрдЪाрдИ рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рдеे рдПрд╡ं рд╕िंрдЪाрдИ рдХे рд╕ाрдзрдиों рдХी рджेрдЦрднाрд▓ рдХрд░рддे рдеे, рдЙрди्рд╣ें рд░ाрдЬ्рдп рдХी рддрд░рдл рд╕े рдХрд░рдоुрдХ्рдд рднूрдоि рдЕрдиुрджाрди рдоें рджी рдЬाрддी рдеी।

рднू-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рднी рдЗрд╕ рд╕рдордп рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдП। рднू-рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд╡ рдХे рдЕрдиेрдХ рд░ूрдк рдЗрд╕ рд╕рдордп рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЗрдирдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं рднंрдбाрд░рд╡ाрдж рдЧ्рд░ाрдо (рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╕ीрдзे рдиिрдпंрдд्рд░рдгрд╡ाрд▓ी рднूрдоि), рдм्рд░рд╣्рдорджेрдп, рджेрд╡рджेрде, рдордаाрдкुрд░ рднूрдоि (рдм्рд░ाрд╣्рдордгों, рдордаों рдоंрджिрд░ों рдХो рджाрди рдоें рджी рдЧрдИ рднूрдоि), рдЕрдорд░рдо् рднूрдоि (рд╕ैрдиिрдХ рдПрд╡ं рдЕрд╕ैрдиिрдХ рдХाрд░्рдпों рдХे рдмрджрд▓े рджी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдЬрдоीрди), рдЙрдмрд▓ि (рдЧ्рд░ाрдо рдоें рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕ेрд╡ा рдХे рдмрджрд▓े рджी рдЧрдИ рдЬрдоीрди) рдХрдЯ्рдЯрдЧि (рдкрдЯ्рдЯे рдкрд░ рджी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рднूрдоि) рдЗрдд्рдпाрджि। рдЗрд╕ рднूрдоि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдПрдХ рджुрд╖्рдкрд░िрдгाрдо рдпрд╣ рдиिрдХрд▓ा рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдмрдб़े рднू-рд╕्рд╡ाрдоिрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдмрдв़ рдЧрдИ рдПрд╡ं рдЫोрдЯे рдХिрд╕ाрдиों рдХी рд╕्рдеिрддि рдмिрдЧрдб़ рдЧрдИ। рдЙрдирдоें рдЕрдиेрдХ рдХुрджि рдпा рдХृрд╖рдХ рдордЬрджूрд░ рдмрди рдЧрдП।

рдЗрд╕ рд╕рдордп рдЙрдкрдЬाрдИ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдлрд╕рд▓ों рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдеी рдЪाрд╡рд▓, рдЬौ, рджрд▓рд╣рди, рддिрд▓рд╣рди, рдиीрд▓, рдХрдкाрд╕, рдХाрд▓ी рдоिрд░्рдЪ, рдЕрджрд░рдХ, рдЗрд▓ाрдпрдЪी, рдиाрд░िрдпрд▓ рдЗрдд्рдпाрджि। рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЙрдж्рдпोрдЧों рдПрд╡ं рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХा рднी рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдзाрддुрдХрд░्рдо рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдЙрди्рдирдд рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдеा। рдЗрд╕ рд╕рдордп рджेрд╢ी рдФрд░ рд╡िрджेрд╢ी рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХी рднी рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ। рдкुрд░्рддрдЧाрд▓, рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рдФрд░ рджрдХ्рд╖िрдг-рдкूрд░्рд╡ рдПрд╢िрдпाрдИ рджेрд╢ों рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдз рдЙрди्рдирдд рдеा। рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рд╕े рдЗрд╕्рдкाрдд рдПрд╡ं рдЗрд╕्рдкाрдд рд╕े рдмрдиे рд╕ाрдоाрди, рд╢рдХ्рдХрд░, рд╡рд╕्рдд्рд░ рдПрд╡ं рд╢ोрд░ा рд╡िрджेрд╢ों рдХो рднेрдЬे рдЬाрддे рдеे рддрдеा рдмाрд╣рд░ рд╕े рдШोрдб़े, рд╕िрд▓्рдХ, рдЬрд╡ाрд╣рд░ाрдд рдЗрдд्рдпाрджि рдоँрдЧрд╡ाрдП рдЬाрддे рдеे। рдмाрд░рдмोрд╕ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдеा। рдЙрд╕рдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि ‘рдирдЧрд░ рд╡िрд╕्рддृрдд рдФрд░ рдШрдиा рдмрд╕ा рд╣ुрдЖ рд╣ै рддрдеा рдЪाрд▓ू рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рд╣ै; рд╣ीрд░े, рдкीрдЧू рдХे рд▓ाрд▓, рдЪीрди рдФрд░ рд╕िрдХंрджрд░िрдпा рдХा рд░ेрд╢рдо, рдХрдкूрд░, рд╕िрди्рджूрд░, рдХрд╕्рддूрд░ी рддрдеा рдоाрд▓ाрд╡ाрд░ рдХी рдХाрд▓ी рдоिрд░्рдЪ рдФрд░ рдЪрди्рджрди рдЗрди рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдЕрдзिрдХ рдХ्рд░рдп-рд╡िрдХ्рд░рдп рд╣ोрддा рд╣ै।” рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рдоृрдж्рдзि рдХे рдХाрд░рдг рдЬрдирддा рдХा рдЬीрд╡рди рдЦुрд╢рд╣ाрд▓ рдеा। рдХрд░ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдЕрдзिрдХ рд░рд╣рдиे рдкрд░ рднी рдХрд░ों рдХा рдмोрдЭ рд╣рд▓्рдХा рдеा।

рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा-рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХे рд░ाрдЬाрдУं рдХा рд╢ाрд╕рдирдХाрд▓ рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХे рдкुрдирд░ुрдд्рдеाрди рдХा рд╕рдордп рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рджрдХ्рд╖िрдг рдоें рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рд░ाрдЬाрдУं рдХे рдЙрдд्рдеाрди рдФрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХे.рд╢ाрд╕рдХ рд╣िрди्рджूрдзрд░्рдо рдХी рджृрдв़рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░ рд╕рдХे। рдпрд╣ рдЙрдирдХी рдПрдХ рдмрдб़ी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдФрд░ рд╢ैрд╡рдзрд░्рдо рдк्рд░рдзाрди рдеे। рдпрдЬ्рдЮ, рдЖрд╣ुрддि рдФрд░ рдмрд▓ि рдХी рдк्рд░рдеा рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеी। рджेрд╡рддाрдУं рдХे рдоंрджिрд░ рдмрдиे। рдЙрдирдХी рдоूрд░्рддिрдпाँ рднी рдмрдиाрдИ рдЧрдИ। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдм्рд░ाрд╣्рдордгों (рдкुрд░ोрд╣िрддों) рдХा рдпрдеेрд╖्рдЯ рд╕рдо्рдоाрди рдеा। рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХे рд░ाрдЬाрдУं рдиे рд╣िрди्рджूрдзрд░्рдо рдХो рдк्рд░рд╢्рд░рдп рджेрддे рд╣ुрдП рднी рдЙрджाрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рдиीрддि рдЕрдкрдиाрдИ। рд╕рднी рдзрд░्рдоाрдиुрдпाрдпिрдпों рдХे рд╕ाрде рдЙрджाрд░рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा। рдлрд▓рддः, рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЗрд╕्рд▓ाрдо, рдЬैрди рдПрд╡ं рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдХे рдоाрдирдиेрд╡ाрд▓े рднी рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╢ांрддि рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрди рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рддे рдеे।

рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рдЧрддि – рдпрдж्рдпрдкि рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХे рд░ाрдЬाрдУं рдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХी рддрд░рдл рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдирд╣ीं рдХी рддрдеा рдЪोрд▓ों рдФрд░ рдкрд▓्рд▓рд╡ों рдХी рддрд░рд╣ рд░ाрдЬрдХीрдп рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХी рднी рд╕्рдеाрдкрдиा рдирд╣ीं рдХी, рддрдеाрдкि рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХो рджाрди рдПрд╡ं рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рджेрдХрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдкрд╣ुँрдЪाрдИ। рдорда, рдоंрджिрд░ рдПрд╡ं рдЕрдЧ्рд░рд╣ाрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рдеे। рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХो рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рджेрддा рдеा। рдЙрди्рд╣ें рдХрд░рдоुрдХ्рдд рднूрдоि рджाрди рдоें рджी рдЬाрддी рдеी। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрдд, рддेрд▓ुрдЧु, рддрдоिрд▓ рддрдеा рдХрди्рдирдб़ рднाрд╖ाрдУं рдХा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдХृрд╖्рдгрджेрд╡рд░ाрдп рдХे рд╕рдордп рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рдЧрддि рдкрд░ाрдХाрд╖्рдаा рдкрд░ рдкрд╣ुंрдЪ рдЧрдИ। рдЙрд╕рдиे рддेрд▓ुрдЧु рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рдХрдИ рдЧ्рд░ंрдеों рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। рдЙрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд рдЧ्рд░ंрдеों рдоें рдЖрдоुрдХ्рдд рдоाрд▓्рдпрдж (рддेрд▓ुрдЧु) рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рд╡िрдж्рдпाрд░рдг्рдп, рд╕ाрдпрдгाрдЪाрд░्рдп рдПрд╡ं рдоाрдзрд╡ाрдЪाрд░्рдп рдХे рдиाрдо рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рдЕрд▓рд╕рдиी рддेрд▓ुрдЧु рдХा рдорд╣ाрди рдХрд╡ि рдеा।

рдХрд▓ाрдд्рдордХ рд╡िрдХाрд╕ – рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╡िрднिрди्рди рдХрд▓ाрдУं рдХा рднी рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд░ाрдЬाрдУं рдиे рд╕ुंрджрд░ рдФрд░ рднрд╡्рдп рдорд╣рд▓ों, рдЭीрд▓ों, рдирд╣рд░ों, рдкुрд▓ों, рддाрд▓ाрдмों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рд╡ाрдпा। рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рд╡िрджेрд╢ी рдпाрдд्рд░िрдпों рдиे рдХी рд╣ै। рдЗрддाрд▓рд╡ी рдпाрдд्рд░ी рдиिрдХोрд▓ो рдХोрдг्рдЯी рд▓िрдЦрддा рд╣ै рдХि “рдирдЧрд░ рдХी рдкрд░िрдзि 60 рдоीрд▓ рд╣ै; рдЙрд╕рдХी рджीрд╡ाрд░ें рдкрд░्рд╡рдд-рд╢िрдЦрд░ों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрддी рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЪрд░рдгों рдХो рдШाрдЯिрдпाँ рдШेрд░े рд╣ुрдИ рд╣ैं; рдЗрд╕рд╕े рдЙрд╕рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдФрд░ рднी рдЕрдзिрдХ рдмрдв़ рдЬाрддा рд╣ै……”। рдмाрд░рдмोрд╕ा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдирдЧрд░ рд╡िрд╕्рддृрдд рдФрд░ рдзрдиी рдЖрдмाрджीрд╡ाрд▓ा рдеा। рдЕрдм्рджुрд░ рд░рдЬाрдХ рддो рдирдЧрд░ рдХी рд╕ुंрджрд░рддा рджेрдЦрдХрд░ рд╡िрдоुрдЧ्рдз рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рд╡рд╣ рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि “рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдРрд╕ा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХी рд╕рдорддा рдХा рджूрд╕рд░ा рдирдЧрд░ рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдЖँрдЦ рд╕े рди рджेрдЦा рдФрд░ рди рдХाрди рд╕े рд╕ुрдиा।” рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд╕ुंрджрд░ рдПрд╡ं рднрд╡्рдп рдоंрджिрд░ों рдХा рднी рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ुрдЖ। рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рдХे рдоंрджिрд░ों рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡िрдЦ्рдпाрдд рдХृрд╖्рдгрджेрд╡ рд░ाрдп рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рд╣рдЬाрд░ рдЦрдо्рднों рд╡ाрд▓ा рдоंрджिрд░ рддрдеा рд╡िрдЯ्рдард▓рд╕्рд╡ाрдоी рдХा рднрд╡्рдп рдоंрджिрд░ рд╣ै। рд╡िрднिрди्рди рд▓рд▓िрдд рдХрд▓ाрдУं-рдиृрдд्рдп, рд╕ंрдЧीрдд, рдЕрднिрдирдп рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдПрд╡ं рдоूрд░्рддिрдХрд▓ा рдХी рднी рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ। рд╡рд╕्рддुрддः рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХे рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджोрдиों рд╣ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें, рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рдмрди рдЧрдпा।

рдк्рд░рд╢्рди 6.
рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдкрд░िрдгाрдоों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдХा рдк्рд░рднाрд╡ (Effect of Bhakti Movement) – рд╕ंрддों рддрдеा рд╕ुрдзाрд░рдХों рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ों рд╕े рдЬो рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдХा рдЖрд░рдо्рдн рд╣ुрдЖ рдЙрдирд╕े рдордз्рдп рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдПрдХ рдирд╡ीрди рд╢рдХ्рддि рдПрд╡ं рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рд╣ुрдЖ। рдк्рд░ोреж рд░ाрдиाрдбे рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдкрд░िрдгाрдоों рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рд░рдЪрдиा рдХा рдЖрд░рдо्рдн, рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдХे рд╕ाрде рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЬिрд╕рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдЬाрддि рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдмंрдзрдиों рдоें рд╢िрдеिрд▓рддा рдЖрдИ рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ рддрдеा рдХрд░्рдо рджोрдиों рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЙрди्рдирдпрди рд╣ुрдЖ।

(i) рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ (Social Impact) – рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдХाрд░рдг рдЬाрддि рдк्рд░рдеा, рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдКँрдЪ-рдиीрдЪ рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рдЧрд╣рд░ी рдЪोрдЯ рд▓рдЧी। рдЕрдзिрдХрддрд░ рднрдХ्рдд рд╕ंрддों рдиे рд╡िрднिрди्рди рдЬाрддिрдпों рдХे рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрдкрдиा рд╢िрд╖्рдп рдмрдиाрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬाрддि рдк्рд░рдеा рдХा рддीрд╡्рд░ рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рдПрд╡ं рдм्рд░ाрд╣्рдордг рддрдеा рд╢ूрдж्рд░ рдХो рд╕рдоाрди рдмрддाрдпा। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬाрддि рдмंрдзрдиों рдкрд░ рдЧрд╣рд░ा рдк्рд░рд╣ाрд░ рд╣ुрдЖ рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рдоाрдирдиा рдкрдб़ेрдЧा рдХि рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдЬाрддि рдк्рд░рдеा рдХे рджोрд╖ों рдХो рдкूрд░्рдгрддрдпा рд╕рдоाрдк्рдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХा। рднрдХ्рдд-рд╕ंрддों рдиे рдиाрд░ी рдХो рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рддрдеा рд╕рдо्рдоाрдиीрдп рд╕्рдеाрди рджिрдпे рдЬाрдиे рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рдкुрд░ुрд╖ों рдХे рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ рдмोрдЭ рдЙрдаाрдиे рдХा рдкрд░ाрдорд░्рд╢ рджिрдпा। рдХрдмीрд░ рддрдеा рдиाрдирдХ рдиे рдкुрд░ुрд╖ों рдХी рддрд░рд╣ рдиाрд░िрдпों рдХो рдЕрдкрдиी рд╢िрдХ्рд╖ाрдПँ рджीं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рддी рдк्рд░рдеा рдЬैрд╕ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдмुрд░ाрдИ рдХा рднी рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा। рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдоें рд╕рдоाрдЬ рд╕ेрд╡ा рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рдоिрд▓ा рдХ्рдпोंрдХि рднрдХ्рдд рд╕ंрддों рдиे рд▓ोрдЧों рдХो рдиिрд░्рдзрди. рдЕрдиाрдеों. рдмेрд╕рд╣ाрд░ा рдЖрджि рдХी рд╕ेрд╡ा рдХрд░рдиे рдХा рдЙрдкрджेрд╢ рджिрдпा।

(ii) рдзाрд░्рдоिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ (Religious Impact) – рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рдзрд░्рдо рдкрд░ рдкрдб़ा। рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдЗрд╕्рд▓ाрдо рддрдеा рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХे рдЕрдиुрдпाрдпिрдпों рдоें рдХрд░्рдордХांрдбों рдФрд░ рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рддैрдпाрд░ рд╣ुрдЖ। рд╣िрди्рджुрдУं рдоें рдоूрд░्рддिрдкूрдЬा рдХी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдоें рдХрдоी рд╣ुрдИ। рд╣िрди्рджू-рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдоें рд╕рдорди्рд╡рдп рддрдеा рдПрдХрддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рдоिрд▓ा। рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╕िрдЦ рдзрд░्рдо рдХे рд░ूрдк рдоें рдирдпे рдзрд░्рдо рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ। рдЧुрд░ु рдиाрдирдХ рджेрд╡ рд╕िрдЦों рдХे рдк्рд░рдердо рдЧुрд░ु рддрдеा рдЧुрд░ु рдЧ्рд░ंрде рд╕ाрд╣िрдм рд╕िрдЦों рдХे рд▓िрдП рдмाрдЗрдмрд▓ рд╣ै। рдЧुрд░ु рдЧ्рд░ंрде рд╕ाрд╣िрдм рдоें рдЕрдзिрдХांрд╢ рднрдХ्рддि-рд╕ंрддों рдХी рд╡ाрдгी рд╣ी рд╕ंрдХрд▓िрдд рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рдоिрд▓ा। рд╣िрди्рджु рддрдеा рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдоें рдЬो рдХрдЯुрддा рд╡्рдпाрдк्рдд рдеी рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рд╕े рдЙрд╕рдХो рдЧрд╣рд░ा рдЖрдШाрдд рдкрд╣ुँрдЪा। рдзाрд░्рдоिрдХ рдХрдЯ्рдЯрд░рддा рдХрдо рд╣ुрдИ рддрдеा рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рд╣рдирд╢ीрд▓рддा рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╣ुрдЖ।

(iii) рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ (Cultural Effects) – рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдХाрд░рдг рд╕рд░्рд╡рд╕ाрдзाрд░рдг рдХी рднाрд╖ा рдПрд╡ं рдмोрд▓िрдпाँ рдЕрдзिрдХ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ुрдИं। рдЕрдиेрдХ рдк्рд░ांрддीрдп рдПрд╡ं рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднाрд╖ाрдУं рдоें рдЕрдиेрдХ рднрдХ्рдд рд╕ंрддों рдиे рд░рдЪрдиाрдПँ рдХी। рдХрдмीрд░ рдХी рднाрд╖ा рдЕрдиेрдХ рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╕ुрди्рджрд░ рд╕рдорди्рд╡рдп рдХा рдЕрдЪ्рдЫा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै рдЬो рдЦिрдЪрдб़ी рднाрд╖ा рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै। рдорд▓िрдХ рдоुрд╣рдо्рдордж рдЬाрдпрд╕ी, рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдЖрджि рдиे рдЕрд╡рдзी рдоें рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдПँ рдХीं। рд╕ूрд░рджाрд╕ рдиे рдм्рд░рдЬ рддрдеा рдиाрдирдХ рдиे рдкंрдЬाрдмी рд╡ рд╣िрди्рджी рдХो рдЕрдкрдиाрдпा। рдЪैрддрди्рдп рдиे рдмंрдЧрд▓ा рдоें рдФрд░ рдЕрдиेрдХ рднрдХ्рдд рд╕ंрддों рдиे рдЙрд░्рджू рдоें рднी рд░рдЪрдиाрдПँ рдХी। рдпрд╣ рд░рдЪрдиाрдПँ рд╕рдордп рдкाрдХрд░ рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕंрдЧ рдмрди рдЧрдИं।

рдк्рд░рд╢्рди 7.
рднрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рди рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं ? рдЗрд╕ рдЖрди्рджोрд▓рди рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдПрд╡ं рдЗрд╕рд╕े рдЬुрдб़े рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рди्рддों рдХे рдиाрдо рдмрддाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
(i) рднрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рди рдХा рдЕрд░्рде (Meaning of Bhakti Movement) – рднрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рди рд╕े рд╣рдоाрд░ा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдЙрд╕ рдЖрди्рджोрд▓рди рд╕े рд╣ै рдЬो рддुрд░्рдХों рдХे рдЖрдЧрдорди (рдмाрд░рд╣рд╡ीं рд╕рджी рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд╣ी) рд╕े рдХाрдлी рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдпрд╣ाँ рдЪрд▓ рд░рд╣ा рдеा рдФрд░ рдЬो рдЕрдХрдмрд░ рдХे рдХाрд▓ (рдЗрд╕рдХा рдЕрди्рдд 1605 рдИ. рдХो рд╣ुрдЖ।) рддрдХ рдЪрд▓рддा рд░рд╣ा। рдЗрд╕ рдЖрди्рджोрд▓рди рдиे рдоाрдирд╡ рдФрд░ рдИрд╢्рд╡рд░ рдХे рдордз्рдп рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрджी рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा। рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХी рд░ाрдп рд╣ै рдХि рднрдХ्рддि рднाрд╡рдиा рдХा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдЙрддрдиा рд╣ी рдкुрд░ाрдиा рд╣ै рдЬिрддрдиा рдХि рдЖрд░्рдпों рдХे рд╡ेрдж। рдкрд░рди्рддु рдЗрд╕ рдЖрди्рджोрд▓рди рдХी рдЬрдб़ें рд╕ाрддрд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рдЬрдоीं। рд╢ैрд╡ рдирдпрдиाрд░ рдФрд░ рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдЕрд▓рд╡ाрд░ рдиे рдЬैрди рдФрд░ рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдЕрдкрд░िрдЧ्рд░рд╣ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рдИрд╢्рд╡рд░ рдХे рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рднрдХ्рддि рдХो рд╣ी рдоोрдХ्рд╖ рдк्рд░ाрдк्рддि рдХा рдоाрд░्рдЧ рдмрддाрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡рд░्рдг рдФрд░ рдЬाрддि рднेрдж рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рддрдеा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдИрд╢्рд╡рд░ рднрдХ्рддि рдХा рд╕ंрджेрд╢ рджिрдпा। рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рднрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рди рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рд╕े рдЖрдпा рдпрдж्рдпрдкि рдЗрд╕ рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд╕рдордп рд▓рдЧा। рдЙрдд्рддрд░ рдоें рд╕ंрдд рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░рдХ рджोрдиों рднрдХ्рддि рджрд░्рд╢рди рд▓ाрдП।

рднрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рди рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рджेрддे рд╣ुрдП рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡िрдж्рд╡ाрди рддрдеा рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдбॉреж рдпुрд╕ूрдл рд╣ुрд╕ैрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рд░ूрдв़िрд╡ाрджी, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрдеा рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ृрджрдп рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рддрдеा рднाрд╡ों рдХा рдЙрдж्рдЧाрд░ рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рднрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рди рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЗрди्рд╣ीं рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै।”

(ii) рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рддрдеा рд╕ंрдд (Area and Saints) – рднрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рди рд╡्рдпाрдкрдХ рдеा рдФрд░ рд╕ाрд░े рджेрд╢ рдоें рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ рдЖрди्рджोрд▓рди рддेрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рд╕ोрд▓рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рддрдХ рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдХे рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдоें рдЖрдпा рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рдЪुрдиौрддिрдпों рдХो рдЕंрдЧीрдХाрд░ рдХрд░рддा рд╣ुрдЖ рдЗрд╕рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд, рдЙрдд्рддेрдЬिрдд рдФрд░ рдЖрди्рджोрд▓рди рд╣ुрдП। рдЗрд╕ рдЖрди्рджोрд▓рди рдиे рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рдЬैрд╕े рдорд╣ाрди рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдХे рдЕрдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж рдФрд░ рдЬ्рдЮाрди-рдоाрд░्рдЧ рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рднрдХ्рддि рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рдЬोрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕ рдЖрди्рджोрд▓рди рдХे рдЪाрд░ рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХों рдиे рдЪाрд░ рдорддों рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा। рд╡े рдеे-

(a) рдмाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рд░ाрдоाрдиुрдЬाрдЪाрд░्рдп (рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж),
(b) рддेрд░рд╣рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдордз्рд╡ाрдЪाрд░्рдп (рдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж),
(c) рддेрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рд╡िрд╖्рдгु рд╕्рд╡ाрдоी (рд╢ुрдж्рдзрд╕рдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж) рдФрд░
(d) рддेрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдиिрдо्рдмाрд░्рдХाрдЪाрд░्рдп (рдж्рд╡ैрддाрдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж)। рдеोрдб़े рдмрд╣ुрдд рдЕрди्рддрд░ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдЗрди рдЪाрд░ों рдорддों рдХी рдоूрд▓ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕рдЧुрдг рднрдХ्рддि рдХी рдУрд░ рдЭुрдХी рд╣ुрдИ рдеी। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдм्рд░рд╣्рдо рдФрд░ рдЬीрд╡ рдХी рдкूрд░्рдг рдПрдХрддा рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХिрдпा। рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдпрд╣ рдЖрди्рджोрд▓рди рд╡िрд░ाрдЯ рдЖрди्рджोрд▓рди рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╕ोрд▓рд╣рд╡ीं рд╕рджी рддрдХ рд╣ोрддा рд░рд╣ा।

рдк्рд░рд╢्рди 8.
рд╕ूрдлीрд╡ाрдж рдкрд░ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд▓ेрдЦ рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ूрдлीрд╡ाрдж рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдоुрдж्рд░िрдд рдПрдХ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢рдм्рдж рд╣ै। рд╕ूрдлीрд╡ाрдж рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рдЧ्рд░ंрдеों рдоें рдЬिрд╕ рд╢рдм्рдж рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ рд╣ै рддрд╕рдд्рд╡ुрдл। рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ рд╢рдм्рдж ‘рд╕ूрдл’ рд╕े рдиिрдХрд▓ा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рдКрди рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрд╕ рдЦुрд░рджुрд░े рдКрдиी рдХрдкрдб़े рдХी рдУрд░ рдЗрд╢ाрд░ा рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕े рд╕ूрдлी рдкрд╣рдирддे рдеे। рдЕрди्рдп рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдХी рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рддि ‘рд╕рдлा’ рд╕े рдоाрдирддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рд╕ाрдл। рдпрд╣ рднी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╢рдм्рдж ‘рд╕рдлा’ рд╕े рдиिрдХрд▓ा рд╣ो рдЬो рдкैрдЧрдо्рдмрд░ рдХी рдорд╕्рдЬिрдж рдХे рдмाрд╣рд░ рдПрдХ рдЪрдмूрддрд░ा рдеा рдЬрд╣ाँ рдиिрдХрдЯ рдЕрдиुрдпाрдпिрдпों рдХी рдоंрдбрд▓ी рдзрд░्рдо рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рдЗрдХрдЯ्рдаी рд╣ोрддी рдеी।

рд╕ूрдлी рд╕рди्рдд рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा :

  • рдПрдХेрд╢्рд╡рд░рд╡ाрдж (Mono God) – рд╕ूрдлी рд▓ोрдЧ рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдзрд░्рдо рдХो рдоाрдирдиे рдХे рд╕ाрде рдПрдХेрд╢्рд╡рд░рд╡ाрдж рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддे рдеे। рдкीрд░ों рдФрд░ рдкैрдЧрдо्рдмрд░ों рдХे рдЙрдкрджेрд╢ों рдХो рд╡े рдоाрдирддे рдеे।
  • рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж (Mistensue) – рдЗрдирдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрджी рд╣ै। рдЗрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХुрд░ाрди рдХे рдЫिрдкे рд░рд╣рд╕्рдп рдХो рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рдлी рд╕ाрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдХрдг-рдХрдг рдоें рдЕрд▓्рд▓ाрд╣ рдХो рджेрдЦрддे рд╣ैं।
  • рдк्рд░ेрдо рд╕рдоाрдзрдиा рдкрд░ рдЬोрд░ (Stress on Love and Meditation) – рд╕рдЪ्рдЪे рдк्рд░ेрдо рд╕े рдордиुрд╖्рдп рдЕрд▓्рд▓ाрд╣ рдХे рд╕рдоीрдк рдкрд╣ुँрдЪ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдк्рд░ेрдо рдХे рдЖрдЧे рдирдоाрдЬ, рд░ोрдЬे рдЖрджि рдХा рдХोрдИ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдирд╣ीं।
  • рднрдХ्рддि рд╕ंрдЧीрдд (Bhakti Music) – рд╡े рдИрд╢्рд╡рд░ рдХो рдк्рд░рд╕рди्рди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЧाрдпрди рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджेрддे рдеे। рдоूрд░्рддि-рдкूрдЬा рдХे рд╡े рд╡िрд░ोрдзी рдеे।
  • рдЧुрд░ु рдпा рдкीрд░ рдХा рдорд╣рдд्рд╡ (Importance of Pir or Teacher) – рдЧुрд░ु рдпा рдкीрд░ рдХो рд╕ूрдлी рд▓ोрдЧ рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджेрддे рдеे। рдЙрдирдХे рдЙрдкрджेрд╢ों рдХा рд╡े рдкाрд▓рди рдХрд░рддे рдеे।
  • рдЗрд╕्рд▓ाрдо рд╡िрд░ोрдзी рдХрдЫ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд (SomePrinciples Against Islam) – рд╡े рдЗрд╕्рд▓ाрдо рд╡िрд░ोрдзी рдХुрдЫ рдмाрддें-рд╕ंрдЧीрдд, рдиृрдд्рдп рдЖрджि рдХो рдоाрдирддे рдеे। рд╡े рд░ोрдЬे рд░рдЦрдиे рдФрд░ рдирдоाрдЬ рдкрдв़рдиे рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рд░рдЦрддे рдеे।

рдк्рд░рд╢्рди 9.
рдЕрдХрдмрд░ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рдиीрддि рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:

  • рдЖрд░рдо्рдн рдоें рдЕрдХрдмрд░ рдПрдХ рдХрдЯ्рдЯрд░рдкंрдеी рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдеा рдкрд░ंрддु рдмैрд░рдо рдЦाँ, рдЕрдм्рджुрд▓ рд░рд╣ीрдо рдЦाрдирдЦाрдиा, рдлैрдЬी, рдЕрдмुрд▓ рдлрдЬрд▓, рдмीрд░рдмрд▓ рдЬैрд╕े рдЙрджाрд░ рд╡िрдЪाрд░ों рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХे рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рд╕े рдЙрд╕рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдмрджрд▓ рдЧрдпा। рд╣िंрджू рд░ाрдиिрдпों рдХा рднी рдЙрд╕ рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा। рдЕрдм рд╡рд╣ рдЕрди्рдп рдзрд░्рдоों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрджाрд░ рд╣ो рдЧрдпा рдеा।
  • 1575 рдИреж рдоें рдЙрд╕рдиे рдЗрдмाрджрддрдЦाрдиा рдмрдирд╡ाрдпा, рдЬिрд╕рдоें рд╡िрднिрди्рди рдзрд░्рдоों рдХे рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХो рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рдиे рдХी рдкूрд░्рдг рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдеी। рдЕрдХ्рд╕рд░ рдмрд╣рд╕ рдХрд░рддे рд╕рдордп рдоौрд▓рд╡ी рдЧाрд▓ी-рдЧрд▓ौрдЪ рдкрд░ рдЙрддрд░ рдЬाрддे рдеे। рдЕрддः рдЕрдХрдмрд░ рдХो рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдзрд░्рдо рдоें рд░ुрдЪि рдХрдо рд╣ो рдЧрдИ।
  • рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рддिрд▓рдХ рд▓рдЧाрдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рдЧौ рдХी рдкूрдЬा рдХрд░рдиे рд▓рдЧा। рдЕрддः рдХрдЯ्рдЯрд░рдкंрдеी рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдЙрд╕े рдХाрдлिрд░ рдХрд╣рдиे рд▓рдЧे рдеे।
  • 1579 рдИреж рдоें рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рдиाрдо рдХा рдЦुрддрд╡ा рдкрдв़рд╡ा рдХрд░ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рдзрд░्рдо рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕рд╕े рдЙрд▓ेрдоाрдУं рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдХрдо рд╣ो рдЧрдпा।
  • рдЕंрдд рдоें рдЙрд╕рдиे рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХा рд╕ाрд░ рд▓ेрдХрд░ рдирдпा рдзрд░्рдо рдЪрд▓ाрдпा, рдЬिрд╕े рджीрди-рдП-рдЗрд▓ाрд╣ी рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдзрд░्рдо рдХो рдЙрд╕рдиे рдХिрд╕ी рдкрд░ рдеोрдкрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдирд╣ीं рдХिрдпा।
  • рдЙрд╕рдиे рд░ाрдоाрдпрдг, рдорд╣ाрднाрд░рдд рдЖрджि рдХрдИ рд╣िрди्рджु рдЧ्рд░ंрдеों рдХा рднी рдлाрд░рд╕ी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░рд╡ाрдпा। рд╡рд╣ рдзрд░्рдо рдХो рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕े рджूрд░ рд░рдЦрддा рдеा।
  • рдлрддेрд╣рдкुрд░ рд╕ीрдХрд░ी рдоें рдПрдХ рдорд╣рд▓, рдЬोрдзाрдмाрдИ рдХा рдорд╣рд▓ рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдЭрд▓рдХ рджेрдЦрддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 10.
рджीрди-рдП-рдЗрд▓ाрд╣ी рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрдХрдмрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдорд╣ाрди् рдХी рдЙрдкाрдзि рд╕े рд╡िрднूрд╖िрдд рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рдорд╣ाрдирддा рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рд╣ै рдЗрд╕рдХा рд╡िрд░ाрдЯ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡। рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕ुрджृрдврддा, рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╢ांрддि рд╕्рдеाрдкрдиा рдкाрдкрдиा рддрдеा рдоाрдирд╡ीрдп рд╕े рдЙрдд्рдк्рд░ेрд░िрдд рдЕрдХрдмрд░ рдиे рди рд╕िрд░्рдл рдЧैрд░-рдорд╕рд▓рдоाрдиों рдХो рд░ाрд╣рдд рджिрдпा. рд░ाрдЬрдкрддों рдХे рд╕ाрде рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा। рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рдХрд╢рд▓ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рднी рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा। рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рдХे рдк्рд░рддीрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрд╕рдХा рджीрди-рдП-рдЗрд▓ाрд╣ी рдк्рд░рд╢ंрд╕рдиीрдп рд╣ै।

рджीрди-рдП-рдЗрд▓ाрд╣ी рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдХрдмрд░ рдиे рд╕рд░्рд╡-рдзрд░्рдо-рд╕рдорднाрд╡ рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рдЙрдд्рдк्рд░ेрд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 11.
рдоुрдЧрд▓ рд╢ाрд╕рдХ рдЕрдХрдмрд░ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрдХрдмрд░ рдХो рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рдПрдХ рдорд╣ाрди рдФрд░ рдк्рд░рддाрдкी рд╢ाрд╕рдХ рдПрд╡ं рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдХुрдЫ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдЙрд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдкंрдбिрдд рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдиे рднी рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиा ‘Discovery of India’ рдоें рдЕрдХрдмрд░ рдХो рднाрд░рддीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХा рдкिрддा рдХрд╣ा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдкрд░ рд╕्рдорд░рдгीрдп рд╣ै рдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдХी рджेрди рд╣ै рдФрд░ рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рднाрд░рдд рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХा рд╡рд╣ рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рд╡िрдХрд╕िрдд рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдеा рдлिрд░ рднी рдЕрдХрдмрд░ рдХो рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдиे рдЕрдкрдиी рдиीрддिрдпों рд╕े рдРрд╕े рддрде्рдпों рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХिрдпा рдФрд░ рдРрд╕ी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рдЬिрд╕рд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ो рд╕рдХें। рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдиिрд░्рдоाрддा рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рдХिрд╕ी рдЬрдирд╕рдоूрд╣ рдоें рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдПрдХрддा рдХा рднाрди рдЬाрдП рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдПрдХрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рдмाрдз्рдп рд╣ै। 15рд╡ीं рдПрд╡ं 16рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдпूрд░ोрдк рдоें рдРрд╕े рд╢ाрд╕рдХों рдХा рдк्рд░ाрджुрд░्рднाрд╡ рд╣ुрдЖ, рдЬिрди्рд╣ें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рдо्рд░ाрдЯ (National Monarch) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।

рдЗрдирдоें рдЗंрдЧрд▓ैंрдб рдХे рд╣ेрдирд░ी рд╕рдк्рддрдо рдл्рд░ांрд╕ рдХा рд▓ुрдИ рдЪौрджрд╣, рдк्рд░рд╢ा рдХे рдл्рд░ेрдбрд░िрдХ рдорд╣ाрди рдЬैрд╕े рд╢ाрд╕рдХ рдЕрдЧ्рд░рдЧрдг्рдп рд╣ै। рдЗрдирдХे рдоुрдЦ्рдп рдЙрдкрд▓िрдм्рдз рд░рд╣ рд░рд╣ी рд╣ै рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рджेрд╢ों рдоें рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рдПрд╡ं рд╡िрдШрдЯрдирдХाрд░ी рд╢рдХ्рддिрдпों рдХा рдЕंрдд рдХिрдпा рдФрд░ рднौрдЧोрд▓िрдХ рдПрд╡ं рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдПрдХрддा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी। рднाрд░рдд рдоें рднी рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рдПрд╡ं рд╕ंрдЧрдаिрдд рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдЬो рд╡िрднिрди्рди рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдХे рдмीрдЪ рдПрдХрддा рдПрд╡ं рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдХी рднाрд╡рдиा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеा рдФрд░ рдЬिрд╕рдоें рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрд╕्рдХृрддि рддрдеा рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рдХा рд╕ंрддुрд▓िрдд рдПрд╡ं рд╕ुंрджрд░ рд╕рдорди्рд╡рдп рдеा। рд╡िрд╡िрдзрддा рдоें рдПрдХрддा рдХा рдЬो рд▓рдХ्рд╖्рдп рдЕрдХрдмрд░ рдиे рд╕рдлрд▓рддा рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рд╡рд╣ рдЕрдж्рднुрдд рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрдХрдмрд░ рдХो рдПрдХ рдорд╣ाрди рд╢ाрд╕рдХ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдиिрд░्рдоाрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।

рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा। рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкрддрдиोрдкрд░ांрдд рд▓рдЧрднрдЧ 1000 рд╡рд░्рд╖ों рдХे рдЕंрддрд░ाрд▓ рдкрд░ рдПрдХ рднाрд░рдд рд╡्рдпाрдкी рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдХрдмрд░ рдиे рд╕ंрдЧрдаिрдд рдХिрдпा рдЬिрд╕рдоें рдПрдХ рд░ूрдкी рд╢ाрд╕рди рдк्рд░рдгाрд▓ी рдеी। рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдЕрдкрдиे рд╢ाрд╕рди рдХे рдк्рд░рдердо рджो рджрд╢рдХों рдоें рдЙрдд्рддрд░ी рднाрд░рдд рдоें рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा। рдоाрд▓рд╡ा, рдЧांрдг्рдбрд╡ाрдиा, рд░ाрдЬрдкूрддाрдиा рдХे рдЕрдиेрдХ рд░ाрдЬ्рдп рдЧुрдЬрд░ाрдд, рдмिрд╣ाрд░ рдФрд░ рдмंрдЧाрд▓ рдХी рд╡िрдЬрдп рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ुрдИ। рджूрд╕рд░े рдЪрд░рдг рдоें рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдкрд╢्рдоिोрдд्рддрд░ рд╕ीрдоांрдд рдоें рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा рдЬिрд╕рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХрд╢्рдоीрд░ рдПрд╡ं рд▓рдж्рджाрдЦ, рдХाрдмुрд▓, рдХंрдзाрд░, рд╕िंрдз рдФрд░ рдордХрд░ाрди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоुрдЧрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ुрдП। рдЕंрддिрдо рдЪрд░рдг рдоें рдЕрдХрдмрд░ рдиे рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдоें рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा, рдЬिрд╕рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЦाрди рджेрд╢ рдмрд░ाрдЯ рдФрд░ рд╣рдордж рдирдЧрд░ рдХा рдПрдХ рдмрдб़ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ рдоें рд▓े рд▓िрдпा। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЙрдд्рддрд░ рдоें рдХрд╢्рдоीрд░, рджрдХ्рд╖िрдг рдоें рдЧोрджाрд╡рд░ी, рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рд╕िंрдз рдФрд░ рдкूрд░рдм рдоें рдмंрдЧाрд▓ рддрдХ рдлैрд▓े рд╣ुрдП рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдкрд░ рдЕрдХрдмрд░ рдиे рд░ाрдЬрдиीрддि рдПрдХрддा рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी। рдкрд╢्рдЪिрдоोрдд्рддрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╣िрди्рджुрдХुрд╢ рдкрд░्рд╡рддрдоाрд▓ा рдХो рдкाрд░рдХрд░ рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдХाрдмुрд▓ рддрдХ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा।

рдЕрдХрдмрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рдЗрд╕ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рдпрд╣ рдеी рдХि рдЗрд╕рдоें рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдПрдХрд░ूрдкрддा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी рдЧрдИ। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рднाрд░рддीрдп рдЙрдкрдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдоें рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдРрд╕ी рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ, рдЬिрд╕рдоें рд╕्рдеाрдиीрдп рдФрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднाрд╡рдиाрдУं рдФрд░ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдПрд╡ं рдПрдХрд░ूрдкрддा рдХी рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рдЕрдкрдиाрдпा рдЧрдпा। рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдоंрд╕рд╡ाрджाрд░ी рдк्рд░рдеा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा। рдоंрд╕рд╡рджाрд░ рд▓ोрдЧ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рддрдеा рд╕ैрдиिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ी рдеे, рдЬिрдирдХी рд╡ेрддрдирдоाрди рдПрд╡ं рд╕ेрд╡ा рдХे рдиिрдпрдо рд╕ाрд░े рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдПрдХ рдеे। рдЗрд╕рдХी рддुрд▓рдиा рднाрд░рддीрдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕ेрд╡ा рд╕े рднी рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдк्рд░рд╢ाрд╕рдХों рдФрд░ рд╕ेрд╡рдХों рдХा рдПрдХ рдоिрд▓ा-рдЬुрд▓ा рд╡рд░्рдЧ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा, рдЬो рд╢ाрд╕рди рдХे рдк्рд░рддि рдиिрд╖्рдаा рд░рдЦрддा рдеा।

рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдПрдХрд░ूрдкрддा рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдХрдмрд░ рдиे рд╕рднी рдк्рд░ांрддों рдоें рдПрдХ рдЬैрд╕ी рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд▓ाрдЧू рдХी। рд╣рд░ рдк्рд░ांрдд рдоें рдПрдХ рд╕ूрд╡ेрджाрд░ рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рдХी рдЧрдИ рдЬो рдк्рд░ांрддीрдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХा рдк्рд░рдзाрди рдеा। рдЙрд╕рдХे рд╕рд╣ाрдпрддा рдХे рд▓िрдП рд╣рд░ рдк्рд░ांрдд рдоें рджीрд╡ाрди, рд╡िрдд्рдд-рдЕрдзिрдХाрд░ी, рдмрдЦ्рд╕ी (рд╕ैрдиिрдХों рдХा рд╡ेрддрди рджाрддा) рд╡ाрдХिрдпाँ рдирд╡ीрд╢ (рдЧुрдк्рддрдЪрд░), рд╕рджрд░ (рдзाрд░्рдоिрдХ рдПрд╡ं рди्рдпाрдп рд╕ंрдмंрдзी рдоाрдорд▓ों рдХा рдк्рд░рдзाрди), рдХाрдЬी (рди्рдпाрдпрдзीрд╢) рдЖрджि рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рд╣ुрдИ। рдк्рд░ांрдд рдХो рд╕рд░рдХाрд░ рдПрд╡ं рд╣рд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдкрд░рдЧрдиा рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдФрд░ рд╕рднी рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдПрдХрд░ूрдкрддा рд▓ाрдИ рдЧрдИ। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕рд░рдХाрд░ рдоें 3 рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ी рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпे рдЧрдпे। рдЗрдирдоें рдлौрдЬрджाрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХे рд▓िрдП, рдЕрдорд▓ рдЧुрдЬाрд░-рд▓рдЧाрди рд╡рд╕ूрд▓ी рдХे рд▓िрдП рдПрд╡ं рдХाрдЬी-рди्рдпाрдп рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдеे। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рд░ рдкрд░рдЧрдиा рдоें рддीрди рдЕрдзिрдХाрд░ी рдмрд╣ाрд▓ рдХिрдпे рдЧрдпे, рдЬिрд╕рдоें рд╕िрдХंрджрд░-рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХे рд▓िрдП, рдЕрдорд▓ рдЧрдЬाрд░ा рд▓рдЧाрди рд╡рд╕ूрд▓ी рдХे рд▓िрдП рдПрд╡ं рдХाрдЬी рди्рдпाрдп рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдеे।

рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрдХीрдХрд░рдг рдХे рд▓िрдП рднी рдЙрдкाрдп рдХिрдпे। рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд▓рдЧाрди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рднी рдПрдХрд░ूрдкрддा рд▓ाрдИ рдФрд░ рдк्рд░рдмрд▓ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рд▓ाрдЧू рдХिрдпा। рдоुрдж्рд░ा рдк्рд░рдгाрд▓ी, рдоाрдк рддौрд▓ рдХे рдЙрдкрдХрд░рдг рдЖрджि рдоें рдПрдХрд░ूрдкрддा рд▓ाрдИ рдЧрдИ рдЬिрд╕рд╕े рдХि рдЙрдд्рддрд░ी рднाрд░рдд рдоें рдПрдХрд░ूрдкрддा рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣рдИ। рдпू рддो рд╢ेрд░рд╢ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рдоें рд╣ी рдЕрд░्рде рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдПрд░ूрдкрддा рд▓ाрдиे рдХे рдЙрдкाрдп рдХिрдпे рдЧрдпे рдеे рдкрд░ंрддु рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдФрд░ рд╕рджрдв рдПрд╡ं рд╕्рдеाрдпी рдЖрдзाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा। рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрдХीрдХрд░рдг рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдПрдХीрдХрд░рдг рдХे рдХाрд░्рдп рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдкрд╣рдЪाрдпी।

рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдЕрдкрдиे рд╢ाрд╕рдирдХाрд▓ рдоें рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдПрдХीрдХрд░рдг рдХे рднी рдЙрдкाрдп рдХिрдпे। рдЙрд╕рдиे рдЙрджाрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рдиीрддि рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХिрдпा। рдЙрд╕рдиे рд╣िрди्рджुрдУं рдХो рдЬрдЬिрдпा рдХрд░ рдФрд░ рддीрд░्рде рднाрдЧ рдХрд░ рджेрдиे рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░рджिрдпा рдПрд╡ं рдмрд▓рдкूрд░्рд╡рдХ рдзрд░्рдо рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा। рдЕрдХрдмрд░ рдиे рд╣िрди्рджुрдУं рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд, рдИрд╕ाрдЗрдпों, рдкाрд░рд╕िрдпों, рд╕िрдХ्рдЦों рдПрд╡ं рдмौрдж्рдзों рдХे рд╕ाрде рднी рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдмрд░рддी। рдЗрди рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХे рдЖрдЪाрд░िрдпों рдХो рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдлрддेрд╣рдкुрд░ рд╕िрдХрд░ी рдоें рд╕्рдеिрдд рдЗрдмाрд╕्рддрдЦाрдиा рдоें рдиिрдоंрдд्рд░िрдд рдХिрдпा। рдЙрд╕рдиे рд╡िрднिрди्рди рдзрд░्рдоों рдХे рдЙрдкрджेрд╢ों рдХा рд╕ंрдХрд▓рди рдХрд░рдХे ‘рджीрди-рдП-рдЗрд▓ाрд╣ी рдХे рд░ूрдкрдоें рдПрдХ рдРрд╕ी рдЖрдЪाрд░рд╕ंрд╣िрддा (Code of Corduct) рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХे рдЕрдиुрдпाрдпी рдкूрд░ी рдиिрд╖्рдаा рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рднी рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे। рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдзрд░्рдо (рдзрдо्рдо) рдХी рддрд░рд╣ рджीрди-рдП-рдЗрд▓ाрд╣ी рднी рд╡िрднिрди्рди рдзрд░्рдоाрд╡рд▓рдо्рдмिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдПрдХрддा рдФрд░ рд╕рдж्рднाрд╡рдиा рд▓ाрдиे рдХा рдПрдХ рд╕рд░ाрд╣рдиीрдп рдк्рд░рдпाрд╕ рдеा।

рдЕрдХрдмрд░ рдиे рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдФрд░ рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдХे рдмीрдЪ рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдПрд╡ं рднांрддिрдпों рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рджोрдиों рд╣ी рдзрд░्рдоों рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░рд╡ाрдпा рддाрдХि рдЙрд╕рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рдЕрдЪ्рдЫे рдвंрдЧ рд╕े рд╕рдордЭ рд╕рдХें। рдЙрд╕рдиे рдоुрдЧрд▓ рджрд░рдмाрд░ рдоें рд╣िрди्рджू рдЙрдд्рд╕рд╡ों рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡ों рдХो рдЕрдкрдиाрдпा рддाрдХि рдПрдХ рд╕ंрднाрд╡िрдд рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ो рд╕рдХे। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЕрдХрдмрд░ рдиे рд╕ंрдЧीрдд, рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдФрд░ рд╕्рдеाрдкрдд्рдп-рдХрд▓ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдПрдХрддा рд▓ाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬिрд╕рд╕े рднाрд░рдд рдоें рдПрдХ рд╕рдорди्рд╡िрдд рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рд╕рдХा।

рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдЕрдкрдиे рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдоें рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдХрд▓ा рдоें рдПрдХ рд╕рдорди्рд╡िрдд рд╢ैрд▓ी рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा рдЬिрд╕рдоें рдИрд░ाрдиी рд╢ैрд▓ी рдФрд░ рд░ाрдЬрдкूрдд рд╢ैрд▓ी рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рднाрд░рдд рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╢ैрд▓िрдпों рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдеा। рдЗрд╕ рд╕рдорди्рд╡िрдд рд╢ैрд▓ी рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рдлрддेрд╣рдкुрд░ рд╕िрдХрд░ी рдХे рдЕрдиेрдХ рднрд╡рдиों рдоें рджेрдЦें рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдЬो рд╕рдорди्рд╡िрдд рд╢ैрд▓ी рд╡िрдХрд╕िрдд рдХी рдЙрд╕े рдЙрд╕рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░िрдпों рдиे рдмрдиाрдпें рд░рдЦा рдФрд░ рдЬрд╣ाँрдЧीрд░, рд╢ाрд╣рдЬрд╣ाँ, рдФрд░ंрдЧрдЬेрдм рдПрд╡ं рдк्рд░рд╡рд░्рддी рд╢ाрд╕рдХों рдХे рдХाрд▓ рдоें рднी рднрд╡рди рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд▓ा рдХा рдпрд╣ рд╕рдорди्рд╡िрдд рд░ूрдк рдмрдиा рд░рд╣ा।

рдЕрдХрдмрд░ рдиे рд╕ंрдЧीрдд рдФрд░ рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдоें рднी рд╕рдорди्рд╡िрдд рд╢ैрд▓ी рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा। рдоुрдЧрд▓ рджрд░рдмाрд░ рдоें рдИрд░ाрдиी рд╢ैрд▓ी рд╕рдорди्рд╡िрдд рд░ूрдк рдХो рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдоुрдЧрд▓ рджрд░рдмाрд░ рдоें рдЬो рд╢ैрд▓ी рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ рдЙрд╕рдХा рд░ूрдк рднाрд░рддीрдп рдеा рдЬрдмрдХि рдЙрд╕рдХी рдЖрдд्рдоा рдИрд░ाрдиी рдеी। рдЗрд╕рдоें рдпूрд░ोрдкीрдп рд╢ैрд▓ी рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдеी। рдЗрд╕рд▓िрдП рдоुрдЧрд▓ рд╢ैрд▓ी рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЙрди्рдирдд рдФрд░ рдкрд░िрдкрдХ्рд╡ рдмрдиी рд░рд╣ी। рдЗрд╕рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЬрд╣ाँрдЧीрд░ рдХे рд╕рдордп рдоें рдЪрд░рдоोрдд्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдпा। рд╕ंрдЧीрдд рдоें рднी рдИрд░ाрдиी рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдЧाрдпрди рд╢ैрд▓िрдпों рдХे рд╕рдорди्рд╡рдп рд╕े рдПрдХ рдирдпी рдоिрд╢्рд░िрдд рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ рдЗрд╕рдХा рд╕рдмрд╕े рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рддाрдирд╕ेрди рдХी рдЧाрдпрди рд╢ैрд▓ी рдоें рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ी рд╕рдорди्рд╡िрдд рд╢ैрд▓ी рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рд╢ैрд▓ी рдХрд╣рд▓ाрдпी। рдЕрдХрдмрд░ рдиे рджрд░рдмाрд░ рдоें рдРрд╕ी рдк्рд░рдеाрдПँ рдФрд░ рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпे рдЬिрд╕рд╕े рдХि рджрд░рдмाрд░ рдоें рд╕рдорди्рд╡िрдд рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдЙрд╕рдиे рдиौ рд░ोрдЬ рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоुрдЧुрд▓े рдХा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдмрдиा рджिрдпा। рдЙрд╕рдиे рд░ाрдЬрдкूрддों рд╕े рдЭрд░ोрдЦा рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рдХрд▓ाрджाрди рдХी рдкрдж्рдзрддि рдоुрдЧрд▓ рджрд░рдмाрд░ рдоें рд▓ाрдЧू рдХी।

рдЕрдХрдмрд░ рдиे рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдХुрд░ीрддिрдпों рдФрд░ рдмुрд░ाрдЗрдпों рдХो рджूрд░ рдХिрдпा। рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рд╣िрди्рджुрдУं рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХा рд╢ुрдн рдЪिंрддрдХ рдоाрдиा। рдЕрдХрдмрд░ рдХी рдиीрддि рдХी рдЦाрд╕ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рдеी рдХि рдЙрд╕рдиे рдХिрд╕ी рдПрдХ рдзрд░्рдо рдХा рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рд╕े рд╣ी рдЕрдкрдиा рд╕ंрдмंрдз рдирд╣ीं рд░рдЦा рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рдиे рд╕рднी рд╡рд░्рдЧों, рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдФрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХो рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдЬा рдХे рд░ूрдк рдоें рдПрдХ рдЬैрд╕ा рдЕрдзिрдХाрд░ рдФрд░ рд╕ुрд╡िрдзा рдк्рд░рджाрди рдХी рдЬो рдХि рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкрд░्рдг рдШрдЯрдиा рдеी।

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдХрдмрд░ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ी рджिрд╢ा рдоें рдПрдХीрдХрд░рдг рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рдеी। рдЙрд╕рдиे рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдФрд░ рднौрдЧोрд▓िрдХ рдПрдХрддा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдПрд╡ं рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрдХрд░ूрдкрддा рд▓ाрдИ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡िрднिрди्рди рдзрд░्рдоों рдФрд░ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдХे рдмीрдЪ рдПрдХрддा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдХे рд╡िрд╡िрдзрддा рдоें рдПрдХрддा (Unity in diversity) рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣ा।

Previous Post Next Post