Bihar Board 12th History Important Questions Long Answer Type Part 1

Bihar Board 12th History Important Questions Long Answer Type Part 1

рдк्рд░рд╢्рди 1.
рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕्рд░ोрддों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рд╕ाрдзрдиों рдХो рджो рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡рд░्рдЧों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдпрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдПрд╡ं рдкुрд░ाрддाрдд्рд╡िрдХ рдЕрд╡рд╢ेрд╖। рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣рдоाрд░ी рдорджрдж рдирд╣ीं рдХрд░рддे рд╡рд╣ाँ рд╣рдоें рдкुрд░ाрддाрдд्рд╡िрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрдиा рдкрдб़рддा рд╣ै। рд╡ैрд╕े рддो рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕ाрдзрдиों рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕-рд▓ेрдЦрди рдоें рдЕрдкрдиा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै рд╣ी, рдкрд░рди्рддु рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдкुрд░ाрддाрдд्рд╡िрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЗрд╕рд▓िрдП рдЬ्рдпाрджा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╡िрд╡рд░рдгों рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╕िрдж्рдз рд╣ोрддी рд╣ै।

рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕्рд░ोрдд

рджेрд╢ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп – рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕ाрдзрдиों рдоें рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рджेрд╢ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ैं। рдЗрдирдХी рднी рджो рд╢्рд░ेрдгिрдпाँ рд╣ैं-рдзाрд░्рдоिрдХ рдЧ्рд░рди्рде рдФрд░ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ, рдЕрд░्рдж्рдз рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕рдордХाрд▓ीрди рд░рдЪрдиाрдПँ рдЬो рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╡िрднिрди्рди рдкрд╣рд▓ुрдУं рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддी рд╣ै। рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рд╣рдо рдзрд░्рдордЧ्рд░рди्рдеों рдХो рд▓ें।

рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдзрд░्рдордЧ्рд░рди्рде-рд╡ेрдж – рдзрд░्рдордЧ्рд░рди्рдеों рдХी рд╢्рд░ेрдгी рдоें рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡ैрджिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै। рдпрд╣ рдЖрд░्рдпों рдХे рдЖрдЧрдорди, рдЙрдирдХे рдиिрд╡ाрд╕, рдЙрдирдХे рдк्рд░рд╕ाрд░, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрд╡ं рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрднिрди्рди рдкрд╣рд▓ुрдУं рдкрд░ рдпрдеेрд╖्рдЯ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддा рд╣ै। рдЗрди рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рд╢्рд░ेрд╖्рдарддрдо рдПрд╡ं рдк्рд░ाрдЪीрдирддрдо рд╕्рдеाрди рдЪाрд░ рд╡ेрджों-рдЛрдЧ्рд╡ेрдж, рдпрдЬुрд░्рд╡ेрдж, рд╕ाрдорд╡ेрдж рдФрд░ рдЕрдерд░्рд╡рд╡ेрдж рдХा рд╣ै। рдЗрдирдоें рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ाрдЪीрди рдФрд░ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЛрдЧ्рд╡ेрдж рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рд╕ंрднрд╡рддः рдЖрд░्рдп рднाрд░рдд-рдЖрдЧрдорди рдХे рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдХрд░ рдЪुрдХे рдеे। рдпрд╣ рдЧ्рд░рди्рде рдЖрд░्рдпों рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╡िрд╕्рддृрдд рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрддा рд╣ै। рдЕрди्рдп рд╡ेрджों рд╕े рднी рдЖрд░्рдпों рдХे рдЬीрд╡рди, рдЙрдирдХे рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк, рдЙрдирдХे рдзाрд░्рдоिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрдиुрд╖्рдаाрдиों рдкрд░ рдпрдеेрд╖्рдЯ рдк्рд░рдХाрд╢ рдкрдб़рддा рд╣ै।

рдм्рд░ाрд╣्рдордг – рд╡ेрджों рдХे рдмाрдж рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдЧ्рд░рди्рдеों рдХा рд╕्рдеाрди рдЖрддा рд╣ै। рдпे рдкрдж्рдп рдоें рд╡िрд░рдЪिрдд рд╡ेрджों рдХी рдЯीрдХा рд╣ै рдФрд░ рдоुрдЦ्рдпрддрдпा рдпрдЬ्рдЮों рдПрд╡ं рдзाрд░्рдоिрдХ рдЕрдиुрд╖्рдаाрдиों рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдкрд░рди्рддु рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рднी рдЗрдирд╕े рдк्рд░рдХाрд╢ рдкрдб़рддा рд╣ै। рдЗрдирдоें рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рд╢рддрдкрде рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдгрд╕्рд╡рд░ूрдк рд╢рддрдкрде рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдоें рд░ाрдЬрд╕ूрдп рдпрдЬ्рдЮ рдХा рдЬो рд╡рд░्рдгрди рд╣ै рдЙрд╕рд╕े рдЙрдд्рддрд░-рд╡ैрджिрдХрдХाрд▓ рдоें рдЖрд░्рдпों рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХी рднी рдЭाँрдХी рдоिрд▓рддी рд╣ै।

рдЖрд░рдг्рдпрдХ рдФрд░ рдЙрдкрдиिрд╖рдж् – рдЖрд░рдг्рдпрдХ рдФрд░ рдЙрдкрдиिрд╖рдж् рднी рдХрдо рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рдоूрд▓рддः рдпे рднी рдзाрд░्рдоिрдХ рдЧ्рд░рди्рде рд╣ी рд╣ैं, рдкрд░рди्рддु рдЗрдирдоें рдПрдХ рдирдпी рдмाрдд рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдпे рдЧ्рд░рди्рде рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдк्рд░рд╢्рдиों, рдпрдеा-рдИрд╢्рд╡рд░ рдПрд╡ं рдЖрдд्рдоा рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдкрд░ рднी рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЖрд░рдг्рдпрдХ рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рдЧ्рд░рди्рде рд╣ैं рдЬो рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдк्рд░рд╢्рдиों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХुрдЫ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЖрд░рдг्рдпрдХ рд╣ैं-рдРрддрд░ीрдп, рддैрддрд░ीрдп, рдоैрдд्рд░ाрдпрдгी рдЗрдд्рдпाрджि। рдЗрди्рд╣ें рд╕ंрд╣िрддा рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।

рд╕्рдоृрддि – рд╕्рдоृрддि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП рдХाрдлी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдпे рдЧ्рд░рди्рде рд╡िрднिрди्рди рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддे рд╣ैं। рдЗрдирдоें рд░ाрдЬा рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдПрд╡ं рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдпों рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЬрди-рд╕ाрдзाрд░рдг рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрд╡ं рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрдзाрдиों рдХी рдЪрд░्рдЪा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдд्рдп рд╣ै рдХि рдпे рд╕рднी рдЧ्рд░рди्рде рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдмрд╣рдд рд▓ाрднрджाрдпрдХ рдирд╣ीं рд╣ैं। рдкрд░рди्рдд рдЕрди्рдп рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдЗрдирд╕े рдпрдеेрд╖्рдЯ рдорджрдж рдоिрд▓рддी рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рд╕्рдоृрддि рдиे рдЖрдЧे рдЖрдиेрд╡ाрд▓े рд╕рдордпों рдоें рди्рдпाрдпिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд░ूрдк рд▓े рд▓िрдпा। рд╕्рдоृрддिрдпों рдоें рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рдордиुрд╕्рдоृрддि рд╣ै। рдпाрдЬ्рдЮрд╡рд▓्рдХ्рдп, рд╡िрд╖्рдгु, рд╡ृрд╣рд╕्рдкрддि рдПрд╡ं рдиाрд░рдж рд╕्рдоृрддि рднी рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं।

рдмौрдж्рдз рдПрд╡ं рдЬैрди рдзрд░्рдордЧ्рд░рди्рде – рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдзрд░्рдордЧ्рд░рди्рдеों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдмौрдж्рдз рдПрд╡ं рдЬैрди рдзрд░्рдордЧ्рд░рди्рде рднी рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд╕рдн्рдпрддा рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдкрд░ рдпрдеेрд╖्рдЯ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддे рд╣ैं। рдЫрдаी рд╢рддाрдм्рджी рдИреж рдкूреж рдоें рдЗрди рдзрд░्рдоों рдХे рдЙрджрдп рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдХे рд╕рдордп рдоें рдЗрдирдХे рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рдЪрд▓рддे рдмौрдж्рдз рдПрд╡ं рдЬैрди рдзрд░्рдордЧ्рд░рди्рдеों рдХी рд░рдЪрдиा рдмрдб़े рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рд╣ुрдИ। рдпे рдЧ्рд░рди्рде рднी рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдзрд░्рдордЧ्рд░рди्рдеों рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рдоुрдЦ्рдпрддः рдзрд░्рдо рдк्рд░рдзाрди рдирд╣ीं рд╣ैं।

рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп – рдорд╣ाрдХाрд╡्рдпों рдоें рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рд╣ैं-рд░ाрдоाрдпрдг рдФрд░ рдорд╣ाрднाрд░рдд। рд╡ाрд▓्рдоीрдХि рдХृрдд рд░ाрдоाрдпрдг рдоें рдПрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рд░ाрдЬा рдПрд╡ं рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рд╣ै। рдЗрд╕ рдЧ्рд░рди्рде рд╕े рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрд╡ं рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдпрдеेрд╖्рдЯ рдк्рд░рдХाрд╢ рдкрдб़рддा рд╣ै। рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рд░ाрдоाрдпрдг рдХा рдЙрддрдиा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдирд╣ीं рд╣ै рдЬिрддрдиा рдХि рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े। рдЗрд╕рдХे рдиिрд╢्рдЪिрддрдХाрд▓ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рдорддрднेрдж рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ рднी рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдХा рдЕрди्рддिрдо рд╕ंрдХрд▓рди рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ोрдЧा।

рдкुрд░ाрдг – рдорд╣ाрдХाрд╡्рдпों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдкुрд░ाрдгों рд╕े рднी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдпрдеेрд╖्рдЯ рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЗрдирдХा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрд╡ं рдзाрд░्рдоिрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рддрдеा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдХाрдлी рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै। рдк्рд░ाрдЪीрди рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ों рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЗрдирд╕े рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдгрд╕्рд╡рд░ूрдк, рд╢िрд╢ुрдиाрдЧрд╡ंрд╢, рдирди्рджрд╡ंрд╢, рдоौрд░्рдпрд╡ंрд╢ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЧुрдк्рддрд╡ंрд╢ рддрдХ рдХे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдЭाँрдХी рдЗрдирдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै। рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХे рдк्рд░рд╢्рдиों рдкрд░ рддो рдкुрд░ाрдгों рдоें рдХाрдлी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ाрдордЧ्рд░ी рднрд░ी рдкрдб़ी рд╣ै। рдЗрдирдХी рднी рд░рдЪрдиा рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдоें рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдХे рд╕рдордп рдоें рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЗрдирд╕े рддिрдеि рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЬ्рдпाрджा рдЬाрдирдХाрд░ी рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी рд╣ै।

рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ – рдкुрд░ाрдгों рдХे рдмाрдж рд╣рдо рдХौрдЯिрд▓्рдп рдХे рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХो рд░рдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдЧ्рд░рди्рде рдзाрд░्рдоिрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдкрд░े рд╣ोрдХрд░ рдиीрддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрдиुрд╢्рд░ुрддिрдпों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЗрд╕рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдоौрд░्рдпрд╡ंрд╢ рдХे рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХ рдЪрди्рдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдоौрд░्рдп рдХे рдорд╣ाрдорди्рдд्рд░ी рдЪाрдгрдХ्рдп, рдХौрдЯिрд▓्рдп рдпा рд╡िрд╖्рдгुрдЧुрдк्рдд рдеे। рдРрд╕ा рдЕрдиुрдоाрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рдоौрд░्рдпрдХाрд▓ рдоें рд╣ी рд╣ुрдИ рд╣ोрдЧी, рдпрдж्рдпрдкि рдХुрдЫ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдж्рдпाрдиों рдХा рд╡िрдЪाрд░ рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рдоौрд░्рдпोрдд्рддрд░рдХाрд▓ीрди рд╕рдоाрдЬ рдПрд╡ं рд░ाрдЬрдиीрддि рдХी рднी рдЪрд░्рдЪा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЧ्рд░рди्рде рдоें рд░ाрдЬрддрди्рдд्рд░, рдк्рд░рд╢ाрд╕рди, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдЕрдиेрдХ рддрдд्рдд्рд╡ों рдХा рд╕ुрди्рджрд░ рд╕ंрдХрд▓рди рд╣ै। рдпूрдиाрдиी рд░ाрдЬрджूрдд рдоेрдЧाрд╕्рдердиीрдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпे рдЧрдпे рд╡िрд╡рд░рдгों рд╕े рдХाрдлी рдЕंрд╢ рдоें рдЗрдирдоें рд╕рдоाрдирддा рд╣ै। рдЗрдирдоें рд╢рдХ рдирд╣ीं рдХि рдоौрд░्рдп рдПрд╡ं рдоौрд░्рдпोрдд्рддрд░ рдХाрд▓ рдХे рд▓िрдП рдХौрдЯिрд▓्рдп рдХा рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХाрдлी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдЗрд╕рд▓िрдП рдмрдв़ рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╕рдо्рднрд╡рддः рдиीрддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдкрд░ рдк्рд░ाрдЪीрдирддрдо рдЧ्рд░рди्рде рд╣ै।

рд╡िрджेрд╢ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдПрд╡ं рдпाрдд्рд░ा-рд╡िрд╡рд░рдг – рд╕िрдХрди्рджрд░ рдХे рднाрд░рдд рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХे рд╕рдордп рдмрд╣ुрдд-рд╕ाрд░े рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдФрд░ рдпाрдд्рд░ी рднाрд░рдд рдЖрдпे। рдЙрдирд▓ोрдЧों рдиे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдЕрдЪ्рдЫा рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдоूрд▓ рд▓ेрдЦ рдЕрднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ै। рдмाрдж рдХे рдЧ्рд░ीрдХ рдПрд╡ं рд▓ैрдЯिрди рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рдЙрдирдХा рдЬिрдХ्рд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХोрдЯि рдоें рдЖрд░िрд╕्рдЯीрд╣рд▓рдд, рдиिрдЖрд░्рдХрд╕ рдЪाрд░рд╕, рдпूрдоेрдиीрд░рд╕ рдЖрджि рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। рд╕िрдХрди्рджрд░ рдХे рдмाрдж рднी рдпूрдиाрдиी рдпाрдд्рд░िрдпों рдХा рднाрд░рдд рдоें рдЖрдЧрдорди рдЬाрд░ी рд░рд╣ा। рдоेрдЧाрд╕्рдердиीрдЬ, рдЬो рдпूрдиाрдиी рд╢ाрд╕рдХ рд╕ेрд▓्рдпूрдХрд╕ рдХा рд░ाрдЬрджूрдд рдеा, рдЪрди्рдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдоौрд░्рдп рдХे рд╕рдордп рдоें рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░ рдЖрдпा рдеा। рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ рдЗंрдбिрдХा рдоें рдЙрд╕ рдХाрд▓ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЬाрдирдХाрд░ी рджी рд╣ै। рдоेрдЧाрд╕्рдердиीрдЬ рдХे рдЗंрдбिрдХा рдФрд░ рдХौрдЯिрд▓्рдп рдХे рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рд╡िрд╡рд░рдгों рдоें рдЦाрд╕рдХрд░ рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╕рдоाрдирддा рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै।

рдЪीрдиी рд╡िрд╡рд░рдг – рдЧ्рд░ीрдХ рдФрд░ рд░ोрдорди рдпाрдд्рд░िрдпों рдХे рд╡िрд╡рд░рдгों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЪीрдиी рдпाрдд्рд░िрдпों рдХे рд╡िрд╡рд░рдг рднी рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдЗрдирдХे рд╡िрд╡рд░рдг рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрдзिрдХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдпे рд╕्рд╡рдпं рднाрд░рдд рдХे рд╡िрднिрди्рди рднाрдЧों рдоें рдмौрдж्рдз рдЧ्рд░рди्рдеों рдХी рдЦोрдЬ рдоें рдШूрдоे рдФрд░ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рджिрдпा। рдЪीрдиी рд▓ेрдЦрдХों рдоें рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рд╢ुрдоाрдЪीрди рдХा рд╕्рдеाрди рдЖрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓ेрдЦों рдоें рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдЭрд▓рдХ рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдлाрд╣िрдпाрди рдЬो рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдоें рднाрд░рдд рдЖрдпा рдеा, рдЙрд╕рдХे рд╡िрд╡рд░рдг рд╕े рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрд╡ं рдзाрд░्рдоिрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдЕрдЪ्рдЫा рдк्рд░рдХाрд╢ рдкрдб़рддा рд╣ै। рд╣्рд╡ेрдирд╕ांрдЧ (рдпुрд╡ाрдирдЪ्рдЪांрдЧ) рд╕ाрддрд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рднाрд░рдд рдЖрдпा рдеा рдФрд░ рд╣рд░्рд╖рд╡рд░्рдж्рдзрди рдХे рд╕рдордп рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдЗрди рд▓ेрдЦрдХों рдХे рд╡िрд╡рд░рдгों рдоें рднी рдзाрд░्рдоिрдХ рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рдХी рднाрд╡рдиा рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै, рдлिрд░ рднी рдЙрдирдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЪीрдиी рдпाрдд्рд░ी рдЗрдд्рд╕िрдЧ рдФрд░ рддिрдм्рдмрддी рд▓ाрдоा рддाрд░ाрдиाрде рдХे рд╡िрд╡рд░рдг рднी рд╣рдоाрд░ी рдк्рд░рдЪुрд░ рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддे рд╣ैं।

рдЕрд░рдмी рдПрд╡ं рдоुрд╕рд▓рдоाрдиी рд╡िрд╡рд░рдг – рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдзрд░्рдо рдХे рдЙрджрдп рдФрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╣ोрдиे рд╕े рдмрд╣ुрдд рд╕े рдЕрд░рдм рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдпाрдд्рд░ी рднी рднाрд░рдд рдЖрдП рдФрд░ рдпрд╣ाँ рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдЕрдкрдиे рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рдХिрдпा। рдРрд╕े рд▓ेрдЦрдХों рдоें рдЕрдмिрд▓ाрджुрд░ी, рд╕ुрд▓ेрдоाрди рдоिрдирд╣ाрдЬुрдж्рджीрди, рдЕрд▓рдо рдорд╕ूрджी рдЖрджि рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ैं, рдкрд░рди्рддु рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд▓ेрдЦрдХों рдоें рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХृрддि рдЕрд▓рдмрд░ुрдиी рдХी рддрд╣рдХीрдХे рд╣िрди्рдж рд╣ै। рдорд╣рдоूрдж рдЧрдЬрдирд╡ी рдХे рднाрд░рдд рдЖрдХ्рд░рдордг рдХे рд╕рдордп рдХी рджрд╢ा рдХा рдЗрд╕рдоें рдЕрдЪ्рдЫा рд╡рд░्рдгрди рд╣ै। рдЗрди рд╕рднी рд╡िрд╡рд░рдгों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдкुрд░ाрддाрдд्рд╡िрдХ рд╕्рд░ोрдд

рдЙрдд्рдЦрдирди – рдкुрд░ाрддाрдд्рд╡िрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХी рдХोрдЯि рдоें рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं-рдЙрдд्рдЦрдирди рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╡рд╕्рддुрдПँ। рдпे рд╡рд╕्рддुрдПँ рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╣ोрддी рд╣ैं, рдЬैрд╕े-рдк्рд░ाрдЪीрди рднрд╡рдиों рдХे рд╕्рдоाрд░рдХ, рдоृрдг् рдоूрд░्рддिрдпाँ, рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рдмрд░्рддрди, рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рдЦिрд▓ौрдиे, рд╕िрдХ्рдХे, рд╣рдеिрдпाрд░ рдЗрдд्рдпाрджि। рдпे рдХिрд╕ी рдХाрд▓ рдФрд░ рдЬाрддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдХрд░ рдЙрд╕ рдХाрд▓ рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рджेрддे рд╣ैं। рдЖрдЬ рд╣рдб़рдк्рдкा рдпा рд╕िंрдзुрдШाрдЯी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╣рдоाрд░ी рдЬाрдирдХाрд░ी рдкूрд░्рдгрдд: рдкुрд░ाрддाрдд्рд╡िрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдкрд░ рд╣ी рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдк्рд░ाрдЧैрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдХाрд▓, рдЙрд╕рдХे рдкрд╣рд▓े рдФрд░ рдмाрдж рдХे рдХाрд▓ рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд▓िрдП рднी рдЙрдд्рдЦрдирдиों рдж्рд╡ाрд░ा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ाрдордЧ्рд░िрдпाँ рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рд▓ाрдпी рдЧрдпी рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирд╕े рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд╡िрднिрди्рди рдкрд╣рд▓ुрдУं рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдкрдб़рддा рд╣ै।

рдЕрднिрд▓ेрдЦ – рдкुрд░ाрддाрдд्рд╡िрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХी рдХोрдЯि рдоें рджूрд╕рд░ा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рдеाрди рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдХा рдЖрддा рд╣ै। рдпे рдЕрднिрд▓ेрдЦ рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े-рдЧुрдлाрд▓ेрдЦ, рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ, рд╕्рддрдо्рднрд▓ेрдЦ, рддाрдо्рд░рдкрдд्рд░, рдоुрд╣рд░ों рдкрд░ рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдЗрдд्рдпाрджि। рдпे рд╡िрднिрди्рди рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддे рд╣ैं। рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ाрдЪीрди рдЕрднिрд▓ेрдЦ рд╕िрди्рдзु рдШाрдЯी рдХी рдоुрд╣рд░ों рдкрд░ рдоिрд▓े рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рдЗрдирдХो рдЕрднी рддрдХ рдаीрдХ рдвंрдЧ рд╕े рдкрдв़ा рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХा рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдоें рдиिрд░рди्рддрд░ рдк्рд░рдпाрд╕ рдЬाрд░ी рд╣ै। рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдХाрд▓ рдоें рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ाрдЪीрди рдФрд░ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдЕрднिрд▓ेрдЦ рд╣ैं। рдЗрдирдоें рдЙрд╕ рдХाрд▓ рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдиाрдУं-рдХрд▓िंрдЧрдпुрдж्рдз рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдХी рдиीрддि рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕ुрдзाрд░, рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЖрджि рдХे рд╡िрд╡рд░рдг рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЙрдд्рддрд░ рдоौрд░्рдпрдХाрд▓ीрди рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдоें рдХрд▓िंрдЧ рдХे рд╢ाрд╕рдХ рдЦाрд░рд╡ेрд▓ рдХा рд╣ाрдеीрдЧुрдлा рдЕрднिрд▓ेрдЦ, рд░ुрдж्рд░рджрдорди рдХा рдЬूрдиाрдЧрдв़ рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдЖрджि рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं।

рд╕िрдХ्рдХे – рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдХे рдмाрдж рд╕िрдХ्рдХों рдХा рд╕्рдеाрди рдЖрддा рд╣ै। рд╡ैрд╕े рддो рд╕िрдХ्рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рдоुрдЦ्рдп рд╕ाрдзрди рд╣ैं, рдкрд░рди्рддु рдЗрди рдкрд░ рдЙрдд्рдХीрд░्рдг рд▓ेрдЦों рд╕े рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдмाрддों рдкрд░ рднी рдк्рд░рдХाрд╢ рдкрдб़рддा рд╣ै। рддिрдеि рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдоें рднी рдЗрдирд╕े рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓рддी рд╣ै।

рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕्рдоाрд░рдХ – рдЗрди рдкुрд░ाрддाрдд्рд╡िрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░िрдпों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдк्рд░ाрдЪीрди рднрд╡рди, рдоंрджिрд░, рдЧुрдлा, рдоूрд░्рддिрдпों рдЖрджि рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕े рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै। рд╣рдб़рдк्рдкा, рдоोрд╣рдирдЬोрджрдб़ो, рддрдХ्рд╖рд╢िрд▓ा, рдХौрд╢ाрдо्рдмी рдЖрджि рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рднрд╡рдиों рдХे рдЕрд╡рд╢ेрд╖ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рдирдЧрд░-рдиिрд░्рдоाрдг рдпोрдЬрдиा рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддे рд╣ैं। рдЧाрди्рдзाрд░ рдХрд▓ा рдХा рдЬ्рдЮाрди рддрдХ्рд╖рд╢िрд▓ा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдоूрд░्рддिрдпों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдордеुрд░ा рдХी рдоूрд░्рддिрдпाँ рднी рдордеुрд░ा рдХрд▓ा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрддी рд╣ै। рд╕ाँрдЪी, рднрд░рд╣ुрдд, рдордеुрд░ा рдХे рд╕्рддूрдк рддрдеा рдЙрдирдкрд░ рдЪिрдд्рд░िрдд рдоूрд░्рддिрдпों рд╕े рдмुрдж्рдз рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдЭाँрдХी рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЕрдЬрди्рддा, рдПрд▓ोрд░ा, рдПрд▓ीрдлैрди्рдЯा рдХी рдЧुрдлाрдПँ рднी рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдХрд▓ा рдПрд╡ं рд╢िрд▓्рдк рдХा рдЬ्рдЮाрди рдХрд░ाрддी рд╣ैं। рд╡िрджेрд╢ों рдоें рднी рднाрд░рддीрдп рдХрд▓ा рдХे рдЕрд╡рд╢ेрд╖ рд╕्рдеिрдд рд╣ै рдЬो рднाрд░рдд рдХा рдЙрди рджेрд╢ों рд╕े рдШрдиिрд╖्рда рд╕рдо्рдмрди्рдз рдмрддрд▓ाрддे рд╣ैं рдЬैрд╕े-рдмाрдоिрдпाрди (рдЕрдлрдЧाрдиिрд╕्рддाрди) рдХी рд╡िрд╢ाрд▓ рдмुрдж्рдз рдХी рдк्рд░рддिрдоा, рдХрдо्рдмोрдбिрдпा рдХे рдЕंрдХोрд░рд╡ाрдЯ рддрдеा рдЬाрд╡ा рдХे рдмोрд░ोрдмुрджुрд░ рдХे рдорди्рджिрд░ рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рдЕрдиेрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं। рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рдФрд░ рд░ोрдорди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╣िрд╕्рд╕ों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╡िрднिрди्рди рднाрд░рддीрдп рдоूрд▓ рдХी рд╡рд╕्рддुрдПँ, рдЬैрд╕े-рдкौрдо्рдкेрдИ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХी рд╣ाрдеीрджाँрдд рдХी рдоूрд░्рддि рддрдеा рднाрд░рдд рдоें рд╡िрджेрд╢ों рдХी рдмрдиी рд╡рд╕्рддुрдПँ, рдЬैрд╕े-рд░ोрдорди рд╢ाрд╕рдХों рдХे рд╕िрдХ्рдХे, рд╢рд░ाрдм рд░рдЦрдиे рдХे рдмрд░्рддрди рдЖрджि рдХो рджेрдЦрдиे рд╕े рднाрд░рдд рдХा рдЗрди рджेрд╢ों рдХे рд╕ाрде рд╕рдо्рдмрди्рдз рдкрд░ рдпрдеेрд╖्рдЯ рдк्рд░рдХाрд╢ рдкрдб़рддा рд╣ै।

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рдЕрдиेрдХ рд╕ाрдзрди рд╣ैं। рд╣рд░ेрдХ рдХा рдЕрдкрдиा рдЕрд▓рдЧ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै। рдЬिрддрдиा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХा рд╣ै рдЙрддрдиा рд╣ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдкुрд░ाрддाрдд्рд╡िрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХा рднी рд╣ै рдкрд░рди्рддु рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдкुрд░ाрддाрдд्рд╡िрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЬ्рдпाрджा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं। рдлिрд░ рднी рджोрдиों рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдкूрд░рдХ рд╣ैं рдФрд░ рдмिрдиा рджोрдиों рд╕ाрдзрдиों рдХे рдЙрдЪिрдд рдк्рд░рдпोрдЧ рдХे рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рд╕рд╣ी рдЬाрдирдХाрд░ी рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 2.
рд╣рдб़рдк्рдкा рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдирдорд░-рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╣рдб़рдк्рдкा рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рдХुрдЫ рдРрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ैं рдЬिрдирдХो рд╕ाрдордиे рд░рдЦрдХрд░ рдХुрдЫ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдЕрдм рдпрд╣ рдоाрдирдиे рд▓рдЧे рд╣ैं рдХि рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ी рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा, рдЕрди्рдп рд╕рдн्рдпрддाрдУं рд╕े рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рд╕ंрд╕ाрд░ рдХो рдмрдб़ी рджेрди рд╣ैं। рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╕िрди्рдзु рдШाрдЯी рдХे рд▓ोрдЧों рдХी рдЙрди्рдирддि рдЙрдирдХी рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╕рдн्рдпрддा рдХा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै-

1. рд╢्рд░ेрд╖्рдарддрдо рддрдеा рд╕рдиिрдпोрдЬिрдд рдирдЧрд░ (Best and well planned city) – рд╣рдб़рдк्рдкा рдХे рдирдЧрд░ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдРрд╕े рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдПрд╡ं рд╕ुрдиिрдпोрдЬिрдд рдвंрдЧ рд╕े рдХी рдЧрдИ рдеी рдЬिрд╕рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдХрд╣ीं рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा। рдЖрдЬ рдХी рднाँрддि рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдиुрд╕ाрд░ рд╕рдб़рдХें рд╡ рдЧрд▓िрдпाँ рдЫोрдЯी рдФрд░ рдмрдб़ी рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рдеीं। рдбॉ. рдоैрдХे рдЬैрд╕े рд▓ोрдЧ рднी рдЗрди рдирдЧрд░ों рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХिрдпे рдмिрдиा рди рд░рд╣ рд╕рдХे। рдЙрдирдХे рдХрдердиाрдиुрд╕ाрд░ рдЧрд▓िрдпाँ рдПрд╡ं рдмाрдЬाрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдмрдиाрдпे рдЧрдпे рдеे рдХि рд╡ाрдпु рдЕрдкрдиे рдЖрдк рд╣ी рдЙрдирдХो рд╕ाрдл рдХрд░ рджे।

2. рд╢्рд░ेрд╖्рдарддрдо, рд╕рдиिрдпोрдЬिрдд рдПрд╡ं рд╕рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдиिрдХाрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा (Best and well planned drainage) – рд╕рдлाрдИ рдХाँ рдЬिрддрдиा рдз्рдпाрди рдпрд╣ाँ рдХे рд▓ोрдЧ рд░рдЦрддे рдеे, рдЙрддрдиा рд╢ाрдпрдж рд╣ी рдХिрд╕ी рджूрд╕рд░े рджेрд╢ рдХे рд▓ोрдЧ рд░рдЦрддे рд╣ों। рдЗрддрдиी рдкрдХ्рдХी рдФрд░ рдЫोрдЯी-рдЫोрдЯी рдиाрд▓िрдпाँ рдЖрдЬрдХрд▓ рднी рд╣рдоें рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдоें рдбाрд▓े рдмिрдиा рдирд╣ीं рд░рд╣рддी।

3. рд╢्рд░ेрд╖्рдарддрдо рд╡ рдиिрдкрдг рдиाрдЧрд░िрдХ рдк्рд░рдмंрдз (Bestand the most efficient civil organization) – рдирдЧрд░ рдк्рд░рдмंрдз рднी рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рдвंрдЧ рдХा рдеा। рдРрд╕ा рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдХिрд╕ी рджूрд╕рд░े рдк्рд░ाрдЪीрди рджेрд╢ рдоें рджेрдЦрдиे рдоें рдирд╣ीं рдЖрддा। рд╕्рдеाрди-рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдкीрдиे рдХे рдкाрдиी рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдмंрдз рдеा। рдЧрд▓िрдпों рдоें рдк्рд░рдХाрд╢ рдХा рднी рдк्рд░рдмंрдз рдеा। рдпाрдд्рд░िрдпों рдХे рд▓िрдП рд╕рд░ाрдПँ рдФрд░ рдзрд░्рдорд╢ाрд▓ाрдПँ рдмрдиी рд╣ुрдИ рдеीं рдФрд░ рдирдЧрд░ рдХी рдЧंрджрдЧी рдХो рдмाрд╣рд░ рд▓े рдЬाрдХрд░ рдЦाрдЗрдпों рдоें рдбрд▓рд╡ा рджिрдпा рдЬाрддा рдеा। рд╡े рд▓ोрдЧ рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдХी рднाँрддि рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рдиिрдпрдоों рд╕े рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рдкрд░िрдЪिрдд рдеे। рдЗрд╕рд▓िрдпे рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрд░्рддрди рдмрдиाрдиे рдХी рднрдЯ्рдЯी рдХो рднी рдирдЧрд░ рдХे рдЕंрджрд░ рдирд╣ीं рдмрдирдиे рджिрдпा рдеा।

4. рд╕рди्рджрд░ рдФрд░ рдЙрдкрдпोрдЧी рдХрд▓ा (Art both with beauty and utility) – рдпрд╣ाँ рдХी рдХрд▓ा рдоें рджो рд╡िрд╢ेрд╖ рдЧुрдг рдеे, рдЬो рдЕрди्рдп рджेрд╢ों рдХी рдХрд▓ा. рдоें рдПрдХ рд╕ाрде рджेрдЦрдиे рдХो рдХрдо рдоिрд▓рддे рд╣ैं-(i) рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдоें рдмрдиाрд╡рдЯीрдкрди рд▓ेрд╢рдоाрдд्рд░ рдХो рднी рди рдеा। рдЗрд╕рдХे рдШрд░ों рдЕрдерд╡ा рднрд╡рдиों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд▓ोрдЧों рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдпा рдЖрд░ाрдо рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рд╣ुрдЖ рдеा। (ii) рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдордХाрдиों рдоें рд╕ुрди्рджрд░рддा рднी рдеी। рдоेрд╕ोрдкोрдЯाрдоिрдпा рдХे рдордХाрди рдЪाрд╣े рдЕрдзिрдХ рд╕ुंрджрд░ рд╡ рдЕрдЪ्рдЫे рд╣ों, рдкрд░ंрддु рдЙрдирдоें рдХृрдд्рд░िрдорддा рдЕрдзिрдХ рдеी рдФрд░ рд╡े рдЗрддрдиे рдЙрдкрдпोрдЧी рднी рдирд╣ीं рдеे। рдЙрдзрд░, рдоिрд╕्рд░ рдоें рднрд╡рди рддो рдЕрдиेрдХ рдеे рдкрд░ंрддु рдЙрдирдоें рдХрд▓ा рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 3.
Who were the author of the Harappan culture ? Discuss the salient features of this culture.
(рд╣рдб़рдк्рдкा рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдиिрд░्рдоाрддा рдХौрди рдеे ? рдЗрд╕ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░ें।)
рдЙрдд्рддрд░:
рдПрдХ рд▓рдо्рдмी рдЕрд╡рдзि рддрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдХा рдордд рдеा рдХि рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдоें рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдк्рд░ाрд░ंрдн рдЖрд░्рдпों рдХे рдЖрдЧрдорди рдХे рдмाрдж рд╣ुрдЖ рдФрд░ рд╡ैрджिрдХ рд╕рдн्рдпрддा рдХो рд╣ी рднाрд░рдд рдХी рдк्рд░ाрдЪीрдирддрдо рд╕рдн्рдпрддा рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा, рдХिрди्рддु рд╕िрди्рдзु рдк्рд░ाрди्рдд рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣рдб़рдк्рдкा рдФрд░ рдоोрд╣рдирдЬोрджрдб़ो рдХी рдЦुрджाрдИ рд╕े рдЬो рдЕрд╡рд╢ेрд╖ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдП рд╡े рдПрдХ рдирдпी рд╕рдн्рдпрддा рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддे рд╣ैं। рдЙрдд्рдЦрдирди рд╕े рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдЕрд╡рд╢ेрд╖ों рд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЖрд░्рдпों рдХे рдЖрдЧрдорди рдХे рдкрд╣рд▓े рд╣ी рд╕िрди्рдзुрдШाрдЯी рдоें рдПрдХ рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХी рд╕рдн्рдпрддा рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рдЪुрдХी рдеी, рдЬो рдоिрд╕्рд░ рдФрд░ рдоेрд╕ोрдкोрдЯाрдоिрдпा рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХी рд╕рдордХाрд▓ीрди рдеी। рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдирдЧрд░ рдпोрдЬрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдмрдиाрдпे рдЧрдпे рдеे। рдпрд╣ाँ рдХा рд╕рдоाрдЬ рдоाрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рдеा। рд▓ोрдЧ рдмрд╣ुрджेрд╡рд╡ाрджी рдеे। рдХृрд╖ि, рдкрд╢ुрдкाрд▓рди, рд╡्рдпाрдкाрд░ рдФрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ-рдзрди्рдзे рдЬीрд╡िрдХा рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ाрдзрди рдеे। рд╕ाрдоाрди्рдпрддः 1500 рдИреж рдкूрд░्рд╡ рдоें рдмाрдв़, рдЕрдЧ्рдиिрдХाрдг्рдб рдФрд░ рдмाрд╣्рдп рдЖрдХ्рд░рдордг рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдЕंрдд рд╣ो рдЧрдпा।

рд╕िрди्рдзрдШाрдЯी рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ – рд╕िрди्рдзुрдШाрдЯी рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░-рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдЦोрдЬों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХाрдлी рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдкрд╢्рдЪिрдоी рдкंрдЬाрдм рдФрд░ рд╕िрди्рдз рдоें рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдлैрд▓ी рд╣ुрдИ рдеी। рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЧंрдЧा, рдпрдоुрдиा, рдирд░्рдорджा рдФрд░ рддाрдк्рддी рдирджिрдпों рдХी рдШाрдЯिрдпों рддрдХ рдеा। рдЙрдд्рддрд░-рдкूрд░्рд╡ рдоें рд░ोрдкрдб़ рддрдХ рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдеा। рдЧंрдЧा рдХी рдШाрдЯी рдоें рднी рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдЕрд╡рд╢ेрд╖ рдоिрд▓े рд╣ैं। рдкूрд░्рд╡ рдоें рдХाрдаिрдпाрд╡ाрдб़ рд╕े рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдордХрд░ाрди рддрдХ рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рдлैрд▓ी рд╣ुрдИ рдеी। рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХी рдХाрд▓ीрдмंрдЧा рдФрд░ рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХी рд▓ोрдерд▓ рдиाрдордХ рдЬрдЧрд╣ рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдЖрдЧे рддрдХ рднी рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдЕрд╡рд╢ेрд╖ рдкाрдпे рдЧрдпे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдПрдХ рдоुрдЦ्рдп рдХेрди्рдж्рд░ рд╣рдб़рдк्рдкा рдХे рдиाрдо рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрд╕े ‘рд╣рдб़рдк्рдкा рдХी рд╕рдн्рдпрддा’ рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।

рд╕िрди्рдзрдШाрдЯी рд╕рдн्рдпрддा рдХा рд╕рдордп – рдк्рд░ाрдЪीрди рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕рдордп-рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдПрдХ рдЬрдЯिрд▓ рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै। рд╕िрди्рдзु рдШाрдЯी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рд╕ाрде рднी рдпрд╣ी рдмाрдд рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХрдм рд╣ुрдИ, рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рднिрди्рди-рднिрди्рди рдордд рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпे рд╣ैं। рд╕рд░ рдЬॉрди рдоाрд░्рд╢рд▓ рдиे рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдХाрд▓ 3250 рдИреж рдкूреж рд╕े 2750 рдИреж рддрдХ рдоाрдиा рд╣ै। рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рд▓ोрдЧों рдХा рд╡िрдЪाрд░ рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा 2200 рдИреж рдкूреж рд╕े 1500 рдИреж рдкूреж рддрдХ рдлрд▓рддी-рдлूрд▓рддी рд░рд╣ी। рдЧाрд░्рдбрди рдЪाрдЗрд▓्рдб рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдИреж рдкूреж 3000 рдХे рдЖрд░рдо्рдн рдоें рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ рд╣ोрдЧी। рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдЗрд╕े рдоिрди рдФрд░ рдоेрд╕ोрдкोрдЯाрдоिрдпा рдХी рд╕рдн्рдпрддाрдУं рдХा рд╕рдордХाрд▓ीрди рдоाрдирддे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдЕрдм рддिрдеि-рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХे рдирдпे рддрд░ीрдХे рдиिрдХाрд▓े рдЧрдпे рд╣ैं рдЬिрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдХाрд▓ 2350 рдИреж рдкूреж рд╕े 1750 рдИреж рдкूреж рддрдХ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।

рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдиिрд░्рдоाрддा – рдЕрдм рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рднी рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░ рд▓ेрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдиिрд░्рдоाрддा рдХौрди рдеे ? рдЗрд╕ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рдмрдб़ा рдорддрднेрдж рд╣ै। рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХी рдзाрд░рдгा рд╣ै рдХि рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдиिрд░्рдоाрддा рд╡рд╣ी рдЖрд░्рдп рдеे рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╡ैрджिрдХ рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдеा, рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ рдордд рдаीрдХ рдирд╣ीं рд▓рдЧрддा, рдХ्рдпोंрдХि рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рддрдеा рд╡ैрджिрдХ рд╕рдн्рдпрддा рдоें рдЗрддрдиा рдмрдб़ा рдЕрди्рддрд░ рд╣ै рдХि рдПрдХ рд╣ी рд▓ोрдЧ рдЗрди рджोрдиों рдХे рдиिрд░्рдоाрддा рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддे। рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдоें рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдиिрд░्рдоाрддा рд╕ुрдоेрд░िрдпрди рдЬाрддि рдХे рдеे। рдПрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдоें рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдиिрд░्рдоाрддा рд╡рд╣ी рдЕрд╕ुрд░ рдеे, рдЬिрдирдХा рд╡рд░्рдгрди рд╡ेрджों рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдбॉ. рд░ाрдЦाрд▓рджाрд╕ рдмрдирд░्рдЬी рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдоें рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдиिрд░्рдоाрддा рдж्рд░рд╡िрдб़ рд▓ोрдЧ рдеे рдЪूँрдХि рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдоें рдж्рд░рд╡िрдб़ों рдХे рдоिрдЯ्рдЯी рдФрд░ рдкрдд्рдерд░ рдХे рдмрд░्рддрди рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдЖрднूрд╖рдг рд╕िрди्рдзुрдШाрдЯी рдХे рд▓ोрдЧों рдХे рдмрд░्рддрдиों рддрдеा рдЖрднूрд╖рдгों рд╕े рдоिрд▓рддे-рдЬुрд▓рддे рд╣ैं, рдЕрддрдПрд╡ рдпрд╣ рдордд рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдЦुрджाрдИ рдоें рдЬो рд╣рдб्рдбिрдпाँ рдоिрд▓ी рд╣ैं, рд╡े рдХिрд╕ी рдПрдХ рдЬाрддि рдХी рдирд╣ीं рд╣ैं, рд╡рд░рди् рд╡े рд╡िрднिрди्рди рдЬाрддिрдпों рдХी рд╣ैं। рдЕрддрдПрд╡, рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдпрд╣ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдиिрдХाрд▓ा рд╣ै рдХि рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдиिрд░्рдоाрддा рдоिрд╢्рд░िрдд рдЬाрддि рдХे рдеे। рдпрд╣ी рдордд рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдаीрдХ рд▓рдЧрддा рд╣ै।

рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк – рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рдк्рд░рд╕्рддрд░-рдзाрддुрдпुрдЧीрди рд╕рдн्рдпрддा рдеी, рдХ्рдпोंрдХि рдЙрдд्рдЦрдирди рд╕े рджोрдиों рдХे рдЕрд╡рд╢ेрд╖ рдоिрд▓े рд╣ैं। рдЦुрджाрдИ рдоें рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп, рдпुрдж्рдз рдФрд░ рд╕ैрди्рдп рд╕ंрдЧрдарди рд╕ंрдмंрдзी рдХोрдИ рд╡рд╕्рддु рдирд╣ीं рдоिрд▓ी рд╣ै। рдЕрд╕्рдд्рд░-рд╢рд╕्рдд्рд░ рдХा рд╕рд░्рд╡рдеा рдЕрднाрд╡ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рд░ाрдЬाрдУं рдХे рдиाрдо рднी рдирд╣ीं рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд╕े рд╣рдо рдпрд╣ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдиिрдХाрд▓ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рд╢ाрддिрдоूрд▓рдХ рдеी। рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рд╡्рдпाрдкाрд░-рдк्рд░рдзाрди рдФрд░ рд╢рд╣рд░ी рдеी। рд▓ोрдЧ рдиाрдЧрд░िрдХ рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рддे рдеे рдФрд░ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд╕्рддु рдХो рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦрддे рдеे। рдмрдб़े-рдмрдб़े рдирдЧрд░ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдпी рдеी рдФрд░ рд╡िрджेрд╢ों рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рд╡िрд╢ाрд▓ рднрд╡рди рдФрд░ рд╕्рдиाрдиाрдЧाрд░ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рдж्рдпोрддрдХ рд╣ैं, рдЕрддрдПрд╡ рдХुрдЫ рд▓ोрдЧों рдХा рдордд рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ाрдд्рдордХ рдеी, рдХ्рдпोंрдХि рд░ाрдЬाрдУं рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХा рдкрддा рдирд╣ीं рдЪрд▓рддा рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рд╡рд╣ाँ рдХे рдиिрд╡ाрд╕िрдпों рдХी рд╢ांрддिрдоूрд▓рдХрддा рдПрд╡ं рдЕрдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╡ाрджी рд╕्рд╡рднाрд╡ рд╕े рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рд╕ंрдХेрдд рдоिрд▓рддा рд╣ै рдХि рдзрд░्рдо рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд░ाрдЬрдиीрддि рдкрд░ рднी рдеा।

рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ-
(i) рдХांрд╕्рдп рд╕рдн्рдпрддा – рд╕िрди्рдзु рдШाрдЯी рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХो ‘рддाрдо्рд░рдпुрдЧीрди рд╕рдн्рдпрддा’ рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рддाँрдмे рдХे рд╣рдеिрдпाрд░ों рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдмрд╣ुрддाрдпрдд рдеी। рдкрдд्рдерд░ рд╕े рднी рдЕрд╕्рдд्рд░-рд╢рд╕्рдд्рд░ рдмрдиाрдпे рдЬाрддे рдеे। рдмाрдж рдоें рдмрд╣ुрдд рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рдХाँрд╕े рдХे рдФрдЬाрд░ों рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдХाँрд╕े рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд░рд╣рдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХो рдХांрд╕्рдпрдХाрд▓ीрди рд╕рдн्рдпрддा рдХрд╣рддे рд╣ैं।

(ii) рдиाрдЧрд░िрдХ рд╕рдн्рдпрддा – рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдиिрд╡ाрд╕िрдпों рдХा рдЖрд░्рдеिрдХ рдЬीрд╡рди рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯीрдХрд░рдг рдФрд░ рд╕्рдеाрдиीрдпрдХрд░рдг рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеा। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпी рдПрдХ рд╣ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХрд░рддा рдеा рдФрд░ рд╕рдоाрди рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпрд╡ाрд▓े рдПрдХ рд╣ी рдоुрд╣рд▓्рд▓े рдоें рд░рд╣рддे рдеे। рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рд╡्рдпाрдкाрд░ рдк्рд░рдзाрди рд╕рдн्рдпрддा рдеी। рдмрдб़े-рдмрдб़े рдирдЧрд░ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдпी рдеी рдФрд░ рд╡िрджेрд╢ों рд╕े рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा।

рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рдиाрдЧрд░िрдХ рднी рдеी, рдХ्рдпोंрдХि рд╡िрд╢ाрд▓ рдирдЧрд░, рдкрдХ्рдХे рднрд╡рди, рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдиाрд▓िрдпाँ, рд╕рдб़рдХ рдПрд╡ं рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдиाрдиाрдЧाрд░ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг, рд╕ुрджृрдв़ рд╢ाрд╕рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा-рдпे рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рд╕ाрдзाрд░рдг рдиाрдЧрд░िрдХों рдХी рд╕ुрдЦ рд╕ुрд╡िрдзा рдкрд░ рднी рдз्рдпाрди рджिрдпा рдЬाрддा рдеा। рд╕ंрднрд╡рддः рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЕрди्рдп рд╕рдн्рдпрддाрдУं рдоें рдиाрдЧрд░िрдХों рдХी рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзा рдкрд░ рдЗрддрдиा рдЕрдзिрдХ рдз्рдпाрди рдХрд╣ीं рдирд╣ीं рджिрдпा рдЧрдпा рдеा।

(iii) рдЬрдирддांрдд्рд░िрдХ рд╕рдн्рдпрддा – рдЙрдд्рдЦрдирди рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕рднाрднрд╡рди рдФрд░ рд╕्рдиाрдиाрдЧाрд░ рд╕िрди्рдзुрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рддीрдХ рд╣ैं। рд╕िрди्рдзु рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд░ाрдЬा, рд░ाрдЬрдк्рд░ाрд╕ाрдж рдФрд░ рд╢ाрд╣ी рдЦрдЬाрдиे рдХा рдХोрдИ рдк्рд░рдоाрдг рдирд╣ीं рдоिрд▓ा рд╣ै। рд╢ाрд╕рди рдХे рджो рдк्рд░рдзाрди рдХेрди्рдж्рд░ рдеे-рд╣рдб़рдк्рдкा рдФрд░ рдоोрд╣рдирдЬोрджрдб़ो। рдЙрдд्рддрд░ी рднाрдЧ рдХा рд╢ाрд╕рди рд╣рдб़рдк्рдкा рдФрд░ рджрдХ्рд╖िрдгी рднाрдЧ рдХा рд╢ाрд╕рди рдоोрд╣рдирдЬोрджрдб़ो рд╕े рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рд╢ाрд╕рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдеी।

(iv) рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рд╕рдн्рдпрддा – рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдиिрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдЬीрд╡рди рдХा рдЖрдзाрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдФрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ-рдзрди्рдзा рдеा। рдЙрдирдХा рд╡्рдпाрдкाрд░ рджूрд░-рджूрд░ рджेрд╢ों рд╕े рд╣ोрддा рдеा। рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЙрдж्рдпोрдЧ-рдзрди्рдзों рдХा рднी рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рдеा। рдЖрд░्рдеिрдХ рдЬीрд╡рди рдЙрдж्рдпोрдЧीрдХрд░рдг рдФрд░ рд╕्рдеाрдиीрдХрд░рдг рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеा। рдРрд╕ा рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╕िрди्рдзु-рд╕рдн्рдпрддा рдоें рд╢्рд░рдо-рд╡िрднाрдЬрди рдФрд░ рд╕ंрдЧрдарди рдХी рднी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдеी। рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдПрдХ рд╣ी рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХрд░рддा рдеा рдФрд░ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рдПрдХ рд╣ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рдеे।

(v) рд╢ांрддिрдоूрд▓рдХ рд╕рдн्рдпрддा – рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдиिрд╡ाрд╕ी рд╢ांрддिрдк्рд░िрдп рдеे। рдХрд╡рдЪ рдвाрд▓, рд╢िрд░рд╕्рдд्рд░ाрдг рдЖрджि рдпुрдж्рдз рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ै। рдЙрдд्рдЦрдирди рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рднाрд▓ा, рдХुрд▓्рд╣ाрдб़ी, рдзрдиुрд╖-рдмाрдг рдЙрдирдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рдж्рдпोрддрдХ рдирд╣ीं рд╣ैं। рдЗрди рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЖрдЦेрдЯ рдпुрдЧ рдоें рд╣ोрддा рдеा।

рдк्рд░рд╢्рди 4.
рд╕िрди्рдзु рдШाрдЯी рд╕рдн्рдпрддा рдХी рдирдЧрд░ рдпोрдЬрдиा рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рдЬिрди рдк्рд░ाрдЪीрдирддрдо рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдЕрд╡рд╢ेрд╖ рдоूрд░рдд рдЗрд╕ рд╕рдордп рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै рдЙрд╕े рд╣рдо рд╕िрди्рдзुрдШाрдЯी рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХрд╣рддे рд╣ैं рд╕िрди्рдзु рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХी рдПрдХ рдирджी рдХा рдиाрдо рд╣ै рдЬो рд╣िрдоाрд▓рдп рдкрд░्рд╡рдд рд╕े рдиिрдХрд▓рддी ‘ рд╣ै рдФрд░ рдкंрдЬाрдм рддрдеा рд╕िрди्рдзु рдХे рдк्рд░рджेрд╢ рд╕े рд╣ोрддी рд╣ुрдИ рдЕрд░рдм рд╕ाрдЧрд░ рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдШाрдЯी рдЙрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ рдХो рдХрд╣рддे рд╣ैं рдЬो рдХिрд╕ी рдирджी рдХे рджोрдиों рдУрд░ рд╕्рдеिрдд рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ рдирджी рдХे рдкाрдиी рд╕े рд╕ींрдЪा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрддрдПрд╡ рд╕िрди्рдзु-рдШाрдЯी рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдЙрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ рд╕े рд╣ै рдЬो рд╕िрди्рдзु рдирджी рдХे рджोрдиों рдУрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ै। рдФрд░ рд╕िрди्рдзु рдирджी рдХे рдЬрд▓ рд╕े рд╕ींрдЪा рдЬाрддा рд╣ै।

рдХिрд╕ी рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдпрд╣ рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ाँ рдХे рд▓ोрдЧों рдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд╣ै рдЕрддрдПрд╡ рд╕िрди्рдзुрдШाрдЯी рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдпрд╣ рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ुрдЖ, рдХि рд╕िрди्рдзुрдШाрдЯी рд╕िрди्рдзु рдирджी рдХे рджोрдиों рдХिрдиाрд░ों рдХे рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рддрдеा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджрд╢ा рдХैрд╕ी рдеी, рдЪूँрдХि рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдЕрднी рдаीрдХ-рдаीрдХ рдиिрд╢्рдЪрдп рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдпा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдиिрд╡ाрд╕ी рдХौрди рдеे рдЕрддрдПрд╡ рдЗрд╕े рдХिрд╕ी рдЬाрддि-рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рд╕рдн्рдпрддा рди рдХрд╣ рдХрд░ рд╕िрди्рдзुрдШाрдЯी рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдиाрдо рд╕े рдкुрдХाрд░ा рдЧрдпा рд╣ै। рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЗрд╕े ‘рд╣рдб़рдк्рдкा рддрдеा рдоोрд╣рди рдЬोрджрдб़ों рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдиाрдо рд╕े рдкुрдХाрд░ा рдЧрдпा рд╣ै। рд╣рдб़рдк्рдкा рдкрд╢्рдЪिрдоी рдкंрдЬाрдм рдХे рдоाрди्рдЯрдЧोрдорд░ी рдЬिрд▓े рдоें рдФрд░ рдоोрд╣рди рдЬोрджрдб़ो рд╕िрди्рдзु рдХे рд▓рд░рдХाрдиा рдЬिрд▓े рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ै। 1922 рдИреж рдоें рд╢्рд░ी рд░ांрдЦрд▓ рджाрд╕ рдмрдирд░्рдЬी рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдоें рдЗрди рджोрдиों рд╕्рдеाрдиों рдоें рдЦुрджाрдЗрдпाँ рд╣ुрдИ рд╣ैं।

рдЖрдЧे рдЗрд╕ी рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЬाрди рдоाрд░्рд╢рд▓ рдХे рдиेрддृрдд्рд╡ рдоें рдЦुрджाрдЗрдпों рдоें рдЬो рд╡рд╕्рддुрдПँ рдоिрд▓ी рд╣ैं рдЙрдирдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕े рднाрд░рдд рдХी рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдкрддा рд▓рдЧा рд╣ै рдЬो рдИрд╕ा рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рдЪाрд░ рд╣рдЬाрд░ рд╡рд░्рд╖ рдкрд╣рд▓े рдХी рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд् рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ीрди рд╕рдн्рдпрддा рд╕े рднी рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рдкुрд░ाрдиी рд╕िрди्рдзु рдХी рдШाрдЯी рдХे рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рддрдеा рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рд╕्рдеाрдиों рдоें рднी рдЦुрджाрдЗрдпाँ рд╣ुрдИ рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд╡рд╣ी рдЪीрдЬें рдоिрд▓ी рд╣ैं। рдЬो рд╣рдб़рдк्рдкा рддрдеा рдоोрд╣рди рдЬोрджрдб़ो рдоें рдоिрд▓ी рдеी। рдЗрд╕рд╕े рдпрд╣ рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд╕िрди्рдзुрдШाрдЯी рдХे рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдПрдХ рд╕ी рдеी। рдЗрд╕ी рд╕े рд╕िрди्рдзुрдШाрдЯी рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХो рд╣рдб़рдк्рдкा рддрдеा рдоोрд╣рдирдЬोрджрдб़ो рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдиाрдо рд╕े рднी рдкुрдХाрд░ा рдЧрдпा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЗрд╕े рд╕िрди्рдзु-рдШाрдЯी рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдиाрдо рд╕े рд╣ी рд╕рдо्рдмोрдзिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд╡िрд╡рд░рдг рд╕े рд╣рдо рдЗрд╕ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ैं рдХि рд╕िрди्рдзु-рдШाрдЯी рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдЙрди рд▓ोрдЧों рдХी рд╕рдн्рдпрддा рд╕े рд╣ै рдЬो рд╕िрди्рдзुрдШाрдЯी рдирджी рдХी рдШाрдЯी рдоें рдИрд╕ा рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рдЪाрд░ рд╣рдЬाрд░ рд╡рд░्рд╖ рдкрд╣рд▓े рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рдеे рдЕрд░्рдеाрдд् рдЙрди рд▓ोрдЧों рдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рддрдеा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдеा।

рдирдЧрд░-рдпोрдЬрдиा : рдЦुрджाрдЗрдпों рд╕े рдкрддा рд▓рдЧा рд╣ै рдХि рд╣рдб़рдк्рдкा рддрдеा рдоोрд╣рди рдЬोрджрдбो рджोрдиों рд╣ी рд╡िрд╢ाрд▓ рдирдЧрд░ рдеे। рдЗрди рдирдЧрд░ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдпोрдЬрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдирдЧрд░ों рдХी рд╕рдб़рдХें рдЙрдд्рддрд░ рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рдХो рдЕрдерд╡ा рдкूрд░्рд╡ рд╕े рдкрд╢्рдЪिрдо рдХो рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХो рд╕ीрдзे рд╕рдордХोрдг рдкрд░ рдХाрдЯрддी рд╣ुрдИ рдЬाрддी рдеीं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдирдЧрд░ рдЗрди рд╕рдб़рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдХрдИ рд╡рд░्рдЧाрдХाрд░ рдЕрдерд╡ा рдЖрдпрддाрдХाрд░ рднाрдЧों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рд╣ो рдЬाрддा рдеा। рдпрд╣ рд╕рдб़рдХें рдмрдб़ी рдЪौрдб़ी рдеीं। рдирдЧрд░ рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рдб़рдХें рддैंрддीрд╕ рдлीрдЯ рддрдХ рдЪौрдб़ी рдкाрдИ рдЧрдИ рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рд╕рдб़рдХों рдкрд░ рдПрдХ рд╕ाрде рдХрдИ рдЧाрдб़िрдпाँ рдЖ рдЬा рд╕рдХрддी рдеीं। рдмрдб़ी-рдмрдб़ी рд╕рдб़рдХों рдХो рдоिрд▓ाрдиे рд╡ाрд▓ी рдЧрд▓िрдпाँ рдХрдо рд╕े рдХрдо рдЪौрдб़ी рд╣ोрддी рдеी рдЙрдирдХी рднी рдЪौрдб़ाрдИ рдЪाрд░ рдлीрдЯ рдХी рдкाрдИ рдЧрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рдмрдб़े рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдХी рдмाрдд рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╕рдб़рдХें рдХрдЪ्рдЪी рд╣ै рдФрд░ рдЗрди्рд╣ें рдкрдХ्рдХी рдмрдиाрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा।

рднрд╡рди-рдиिрд░्рдоाрдг : рд╕рдб़рдХों рдХे рджोрдиों рдХिрдиाрд░ों рдкрд░ рдордХाрди рд╣ोрддे рдеे рдЬो рдкрдХ्рдХी рдИрдЯों рдХे рдмрдиे рд╣ोрддे рдеे। рдпрд╣ рдИрдЯें рд▓рдХрдб़ी рд╕े рдкрдХाрдИ рдЬाрддी рдеीं। рдЕрдзिрдХांрд╢ рдордХाрди рджो рдоंрдЬिрд▓ों рдХे рд╣ोрддे рдеे рдкрд░рди्рддु рджीрд╡ाрд░ों рдХी рдоोрдЯाрдИ рд╕े рдкрддा рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рджो рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рдоंрдЬिрд▓ों рдХे рдордХाрди рдмрдирддे рдеे। рдиीрдЪे рдХे рдоंрдЬिрд▓ рд╕े рдКрдкрд░ рдХी рдоंрдЬिрд▓ рдоें рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ीрдв़िрдпाँ рдмрдиी рд╣ोрддी рдеी। рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╕ीрдв़िрдпाँ рд╕ंрдХीрд░्рдг рдоिрд▓ी рд╣ैं, рдкрд░рди्рддु рдХुрдЫ рдХाрдлी рдЪौрдб़ी рддрдеा рд╕ुрд╡िрдзाрдЬрдирдХ рд╕ीрдв़िрдпाँ рднी рдоिрд▓ी рд╣ै। рдмрдб़े-рдмрдб़े рдордХाрдиों рдХे рджрд░рд╡ाрдЬे рдмрдб़े рдЪौрдб़े рд╣ोрддे рдеे। рдХुрдЫ рдордХाрдиों рдХे рджрд░рд╡ाрдЬे рддो рдЗрддрдиे рдЪौрдб़े рдоिрд▓े рд╣ैं рдХि рдЙрдирдоें рд░рде рддрдеा рдмैрд▓рдЧाрдб़िрдпाँ рднी рдЖ рдЬा рд╕рдХрддी рдеी। рдХрдорд░ों рдоें рджीрд╡ाрд░ों рдХे рд╕ाрде рдЖрд▓рдоाрд░िрдпाँ рднी рд▓рдЧी рд╣ोрддी рдеीं। рд╣рдб्рдбिрдпों рддрдеा рд╢ंрдЦ рдХी рдмрдиी рд╣ुрдИ рдХुрдЫ рдРрд╕ी рдЪीрдЬें рдоिрд▓ी рд╣ै рдЬिрдирд╕े рдкрддा рд▓рдЧрддा рд╣ै, рдХि рдХрдорд░ों рдоें рдЦूрдЯिрдпाँ рднी рд▓рдЧी рд╣ोрддी рдеीं। рджрд░рд╡ाрдЬों рддрдеा рдордХाрдиों рдоें рдЦिрдб़рдХिрдпों рдХा рдкूрд░ा рдк्рд░рдмрди्рдз рд░рд╣рддा рдеा рдЬिрд╕рд╕े рд╣рд╡ा, рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рдХрдоी рди рд╣ो। рдЗрди рджрд░рд╡ाрдЬों рддрдеा рдЦिрдб़рдХिрдпों рдХी рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рдеी рдХि рдпрд╣ рд╕рднी рднीрддрд░ рдХी рджीрд╡ाрд░ों рдоें рдмрдиे рд╣ोрддे рдеे। рдЬो рджीрд╡ाрд░ें рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕рдб़рдХों рдХी рдУрд░ рд╣ोрддी рдеीं рдЙрдирдоें рджрд░рд╡ाрдЬे рддрдеा рдЦिрдб़рдХिрдпाँ рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдеीं। рдордХाрди рдХे рдмीрдЪ рдоें рдПрдХ рдЖँрдЧрди рд╣ोрддा рдеा рдЬिрд╕рдХे рдПрдХ рдХोрдиे рдоें рд░рд╕ोрдИрдШрд░ рдмрдиा рд╣ोрддा рдеा। рд░рд╕ोрдИрдШрд░ рдХे рдЪूрд▓्рд╣ें рдИрдЯों рдХे рдмрдиे рд╣ोрддे рдеे। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдордХाрди рдоें рдПрдХ рд╕्рдиाрдиाрдЧाрд░ рдХा рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдеा। рдЗрди рд╕्рдиाрдиाрдЧाрд░ों рдоें рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рдмрд░्рддрди рдоें рдкाрдиी рд░рдЦा рд░рд╣рддा рдеा। рдЗрди рд╕्рдиाрдиाрдЧाрд░ों рдХा рдлрд░्рд╢ рдкрдХ्рдХी рдИрдЯों рдХा рдмрдиा рд╣ोрддा рдеा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕рдлाрдИ рдХा рдмрдб़ा рдз्рдпाрди рд░рдЦा рдЬाрддा рдеा। рдмрд╣ुрдд рд╕े рд╕्рдиाрдиाрдЧाрд░ों рдХे рд╕рдоीрдк рд╢ौрдЪाрд▓рдп рднी рдоिрд▓े рд╣ैं।

рдиाрд▓िрдпों рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз : рдирдЧрд░ рдХे рдоैрд▓े рдЬрд▓ рдХो рдмाрд╣рд░ рд▓े рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рдиाрд▓िрдпों рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рд╕рдм рдиाрд▓िрдпाँ рдкрдХ्рдХी рдИрдЯों рдХी рдмрдиी рд╣ोрддी рдеीं। рдИрдЯों рдХो рдЬोрдб़рдиे рдХे рд▓िрдП рдоिрдЯ्рдЯी рдоिрд▓े рдЪूрдиे рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा рдХुрдЫ рдЪौрдб़ी рдиाрд▓िрдпाँ рдИрдЯों рд╕े рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдЪौрдб़ी рдиाрд▓िрдпाँ рдкрдд्рдерд░ рдХे рдЯुрдХрдб़ों рд╕े рдвंрдХी рдЬाрддी рдеी। рдКрдкрд░ рдХी рдоंрдЬिрд▓ рдХा рдЧрди्рджा рдкाрдиी рдиीрдЪे рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рдкाрдЗрдкों рдХो рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा।

рдХрдУं рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз : рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдЬрд▓ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕िрди्рдзु-рдШाрдЯी рдХे рд▓ोрдЧों рдиे рдХुрдЖँ рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз рдХिрдпा рдеा। рдЦुрджाрдИ рдоें рдРрд╕े рдХुрдПँ рдоिрд▓े рд╣ैं рдЬिрдирдХी рдЪौрдб़ाрдИ рджो рдлीрдЯ рд╕े рд╕ाрдд рдлीрдЯ рд╣ैं। рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдХुрдУं рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЬो рдЬрдирддा рдХे рд▓िрдП рдмрдиे рд╣ोрддे рдеे рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиे рдШрд░ों рдоें рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдк्рд░рдпोрдЧ рдХे рд▓िрдП рднी рдХुрдПँ рдмрдирд╡ाрддे рдеे।

рдЬрд▓ाрд╢рдп рддрдеा рд╕्рдиाрдиाрдЧाрд░ : рдоोрд╣рдирдЬोрджрдб़ो рдХी рдЦुрджाрдИ рдоें рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рдЬрд▓ाрд╢рдп рднी рдоिрд▓ा рд╣ै। рдпрд╣ рдЬрд▓ाрд╢рдп 39 рдлीрдЯ рд▓рдо्рдмा 33 рдлीрдЯ рдЪौрдб़ा рдФрд░ 8 рдлीрдЯ рдЧрд╣рд░ा рд╣ै। рдпрд╣ рдкрдХ्рдХी рдИрдЯों рдХा рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рджीрд╡ाрд░ें рдмрдб़ी рдордЬрдмूрдд рд╣ैं। рдЗрд╕ рдЬрд▓ाрд╢рдп рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдПрдХ рдмाрд░ाрджрд░ी рдмрдиी рд╣ै। рдЬिрд╕рдХी рдЪौрдб़ाрдИ 15 рдлीрдЯ рд╣ै। рдЬрд▓-рдХुрдг्рдб рдХे рджрдХ्рд╖िрдг-рдкрд╢्рдЪिрдо рдХी рдУрд░ рдЖрда рд╕्рдиाрдиाрдЧाрд░ рдмрдиे рд╣ुрдП рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕्рдиाрдиाрдЧाрд░ों рдХे рдКрдкрд░ рдХрдорд░े рдмрдиे рдеे рдЬिрдирдоें рдкुрдЬाрд░ी рд▓ोрдЧ рд░рд╣ा рдХрд░рддे рдеे। рдЬрд▓ाрд╢рдп рдХे рдиिрдХрдЯ рдПрдХ рдХुрдЖँ рднी рдоिрд▓ा рд╣ै। рд╕рдо्рднрд╡рддः рдЗрд╕ी рдХुрдПँ рдХे рдкाрдиी рд╕े рдЬрд▓ाрд╢рдп рдХो рднрд░ा рдЬाрддा рдеा। рдЬрд▓ाрд╢рдп рдХो рднрд░рдиे рддрдеा рдЦाрд▓ी рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдирд▓ рдмрдиे рд╣ोрддे рдеे। рдЬрд▓ाрд╢рдп рдХे рдиिрдХрдЯ рд╣ी рдПрдХ рднрд╡рди рдоिрд▓ा рд╣ै рдЬो рд╕рдо्рднрд╡рддः рд╣рдо्рдоाрдо рдеा рдФрд░ рдЬिрд╕рдоें рдЬрд▓ рдХे рдЧрд░्рдо рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз рдеा।

рдирдЧрд░ рдХी рд╕рд░рдХ्рд╖ा рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз : рдЕрдкрдиे рдирдЧрд░ों рдХो рд╢рдд्рд░ुрдУं рд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рд╣рдиे рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рд▓ोрдЧ рдирдЧрд░ рд░ों рдЖрд░े рдЦाрдИ рддрдеा рджीрд╡ाрд░ рдХा рднी рдк्рд░рдмрди्рдз рдХрд░рддे рдеे। рдпрд╣ рдЪрд╣ाрд░рджीрд╡ाрд░ी рд╕рдо्рднрд╡рддः рджुрд░्рдЧ рдХा рднी рдХाрдо рджेрддी рдеी।

рдк्рд░рд╢्рди 5.
рд╣рдб़рдк्рдкा рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдкрддрди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдгों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╣рдб़рдк्рдкा рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдкрддрди рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдгों рдХी рдЪрд░्рдЪा рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд░ूрдк рд╕े рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै-

  • рдмाрдв – рдЗрд╕ рдордд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣рдб़рдк्рдкा рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдирдЧрд░ рдирджिрдпों рдХे рд╣ी рдХिрдиाрд░े рдеे। рдЕрддः рдмाрдв़ рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрдирдХा рдкрддрди рд╣ुрдЖ рд╣ोрдЧा। рдЦुрджाрдИ рдоें рдоिрд▓ी рдмाрд▓ू рдХी рдоोрдЯी рдкрд░рддें рдЗрд╕ рдордд рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХрд░рддी рд╣ै।
  • рдЕрдЧ्рдиिрдХांрдб-рдЦुрджाрдИ рдоें рдЬрд▓ी рд╣ुрдИ рдоोрдЯे рд╕्рддрд░ों рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╕े рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЕрдЧ्рдиिрдХांрдб рд╕े рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдкрддрди рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।
  • рдмाрд╣्рдп (рдЖрд░्рдп) рдЖрдХ्рд░рдордг – рдЦुрджाрдИ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд░рдХंрдХाрд▓ों, рд╡ेрджों рдоें рджрд╕्рдпुрдУं рджुрд░्рдЧों рдХे рд╡िрдиाрд╢ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдмाрд╣्рдп рдЖрдХ्рд░рдордг рдж्рд╡ाрд░ा рдкрддрди рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдХो рднी рдирдЬрд░рдЕंрджाрдЬ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा।
  • рд▓рдЧाрддाрд░ рдЧेрд╣ूँ рдЙрдд्рдкाрджрди рд╕े рднूрдоि рдХी рдЙрд░्рд╡рд░ा рд╢рдХ्рддि рдоें рдХрдоी рд╕े рднी рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдкрддрди рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдХो рдмрд▓ рдоिрд▓рддा рд╣ै।

рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, рдирджिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдоाрд░्рдЧ рдмрджрд▓рдиे, рдЬрд▓рдк्рд▓ाрд╡рди рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рднी рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 6.
рд╕िрди्рдзु рдШाрдЯी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдкрддрди рдХे рдХाрд░рдгों рдХो рдмрддाрд╡ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХрд░ीрдм 600 рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рдЪрд▓рддी рд░рд╣ी (2300-1750 рдИреж рдкूреж)। 1700 рдИреж рдкूреж рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдкрддрди рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдХे рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рдХेрди्рдж्рд░ рд╣рдб़рдк्рдкा рдФрд░ рдоोрд╣рдирдЬोрджрдб़ो рдЗрд╕ рд╕рдордп рддрдХ рдирд╖्рдЯ рд╣ो рдЪुрдХे рдеे। рдЗрди рдЬрдЧрд╣ों рдкрд░ рдирдЧрд░-рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдвीрд▓ी рдкрдб़ рдЪुрдХी рдеी, рдордХाрди рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдпोрдЬрдиा рдХे рдмрдиाрдП рдЬाрдиे рд▓рдЧे। рдкुрд░ाрдиे рдмрдб़े рдордХाрди рдЦंрдбрд╣рд░ рдмрди рдЪुрдХे рдеे। рд╕рдб़рдХों рдПрд╡ं рдиाрд▓िрдпों рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдирд╖्рдЯ рд╣ो рдЪुрдХी рдеी। рдирдП рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдоृрдж्рднांрдб рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдЖрдиे рд▓рдЧे рдеे। рдЗрдирд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рдЕрдм рдкрддрди рдХे рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдмрдв़ рдЪрд▓ी рдеी। рдЕрди्рдп рдХेрди्рдж्рд░ों рдкрд░ рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рдкрддрдиोрди्рдоुрдЦ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рдХुрдЫ рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рджिрдиों рддрдХ рдЪрд▓ी, рдкрд░ंрддु рдЗрд╕рдХी рдк्рд░ाрдЪीрди рдЧрд░िрдоा рдирд╖्рдЯ рд╣ो рдЪुрдХी рдеी।

рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХी рдзाрд░рдгा рд╣ै рдХि рдЖрд░्рдпों рдХे рдЖрдХ्рд░рдордг рдпा рд╡िрджेрд╢ी рдЖрдХ्рд░рдордг рдиे рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХो рдирд╖्рдЯ рдХрд░ рджिрдпा। рдоोрд╣рдирдЬोрджрдб़ो рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд░рдХंрдХाрд▓ों рдкрд░ рддेрдЬ рд╣рдеिрдпाрд░ों рдХे рдШाрд╡ рдХे рдиिрд╢ाрди рд╣ैं, рдЬो рдмाрд╣्рдп рдЖрдХ्рд░рдордг рдХी рдзाрд░рдгा рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХрд░рддे рд╣ैं। рдкрд░ंрддु рдпे рдЖрдХ्рд░рдордгрдХाрд░ी рдЖрд░्рдп рдеे рдпा рдЕрди्рдп рдХोрдИ рдмрд░्рдмрд░ рдЬाрддि рд╡ाрд▓े, рдпрд╣ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा рдХрдаिрди рд╣ै। рдЗрдирдХे рдЖрдХ्рд░рдордг рд╕े рд╢ाрди्рддिрдордп рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХो рдХ्рд╖рддि рддो рдкрд╣ुँрдЪी, рд▓ेрдХिрди рд╕िрд░्рдл рдЗрд╕ी рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рдирд╖्рдЯ рдирд╣ीं рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХे рд╡िрдиाрд╢ рдХे рд▓िрдП рдЕрди्рдп рдЖंрддрд░िрдХ рдПрд╡ं рднौрдЧोрд▓िрдХ рдХाрд░рдг рднी рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдеे। рдЖрдзुрдиिрдХ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрдиों рд╕े рдпрд╣ рдмाрдд рдЕрдм рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै рдХि рдмाрд╣्рдп рдЖрдХ्рд░рдордг рдХे рдкूрд░्рд╡ рд╣ी рдЖंрддрд░िрдХ рдХाрд░рдгों рд╕े рдХुрдЫ рдирдЧрд░ों рдХा рдкрддрди рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ो рдЪुрдХा рдеा। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдЕंрд╢ рддрдХ рдЕрдЧ्рдиि рдХो рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। 1700 рдИреж рдкूреж рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдЙрдд्рддрд░ी рдмрд▓ूрдЪिрд╕्рддाрди рдХे рдЕрдиेрдХ рд╕्рдерд▓ों рд╕े рднीрд╖рдг рдЕрдЧ्рдиिрдХांрдб рдХे рдк्рд░рдоाрдг рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рд╕ंрднрд╡рддः рд╕िрди्рдзुрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднी рдРрд╕ा рдЕрдЧ्рдиिрдХांрдб рд╣ुрдЖ рд╣ो। рджूрд╕рд░ी рд╕ंрднाрд╡рдиा рднीрд╖рдг рдмाрдв़ рдХी рд╣ै।

рдоोрд╣рдирдЬोрджрдб़ो рдХी рдЦुрджाрдЗрдпों рдоें рдмाрдв़ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓ाрдИ рдЧрдИ рдмрд▓ुрд╣ी рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдкрд░рддें рдоिрд▓ी рд╣ैं। рдЪूँрдХि рдЗрд╕ рд╕рдордп рдХे рдирдЧрд░ рдирджिрдпों рдХे рдиिрдХрдЯ рдмрд╕े рд╣ुрдП рдеे, рдЗрд╕рд▓िрдП рдмाрдв़ рд╕े рдЙрдирдХे рдирд╖्рдЯ рд╣ोрдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ै। рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХा рд╡िрдЪाрд░ рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рдмрдб़ी рдорд╣ाрдоाрд░ी (рдк्рд▓ेрдЧ рдпा рдорд▓ेрд░िрдпा) рдХे рдк्рд░рдХोрдк рд╕े рднी рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рд╕рдн्рдпрддा рдХो рдЖрдШाрдд рдкрд╣ुँрдЪा। рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд, рдирджिрдпों рдХी рдзाрд░ा рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, рдЙрдирдХे рдирдЧрд░ों рд╕े рджूрд░ рд╣рдЯ рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдХ्рд╖рддि рдкрд╣ुँрдЪी рд╣ोрдЧी। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрдЬрдкूрддाрдиा рд░ेрдЧिрд╕्рддाрди рдХे рдмрдв़рддे рдк्рд░рднाрд╡ рдиे рд╕िрди्рдзрдШाрдЯी рдХी рдЙрд░्рд╡рд░ा-рд╢рдХ्рддि рдХो рдХрдо рдХрд░ рджिрдпा. рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдХрд╖ि рдПрд╡ं рдЖрд░्рдеिрдХ рдЖрдзाрд░ рдХो рдЧрд╣рд░ा рдзрдХ्рдХा рд▓рдЧा। рдРрд╕ा рднी рдЕрдиुрдоाрди рд╣ै рдХि рдоोрд╣рдирдЬोрджрдб़ो рдХे рдкाрд╕ рд╣ुрдП рд╡िрд╡рд░्рддрдиिрдХ рд╣рд▓рдЪрд▓ों (Tectonic disturbances) рдиे рдЬрд▓ рдХा рд╕्рддрд░ рдХाрдлी рдКँрдЪा рдЙрдаा рджिрдпा рдПрд╡ं рд╕рдорд╕्рдд рд╕िрди्рдзु рдк्рд░рджेрд╢ рдЬрд▓ाрдк्рд▓ाрд╡िрдд рд╣ो рдЧрдпी।

рдЗрди рднौрдЧोрд▓िрдХ рдХाрд░рдгों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░рдг рднी рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдкрддрди рдХे рд▓िрдП рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рдеे। рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдЬिрди рджेрд╢ों рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдз рдеा, рд╡рд╣ाँ рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕्рдеिрддि 17рд╡ीं-16рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдИ. рдкू. рдоें рдЕрд╕्рдеिрд░ рдеीं। рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХो рдзрдХ्рдХा рд▓рдЧा, рдЬिрд╕рдиे рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдЖрдзाрд░ рдХो рдХрдордЬोрд░ рдХрд░ рджिрдпा। рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╡ृрдж्рдзि, рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ाрдзрдиों рдоें рдХрдоी рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрд╕्рдеिрд░рддा рднी рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдкрддрди рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдеीं। рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХा рд╡िрдЪाрд░ рд╣ै рдХि рд╣рдб़рдк्рдкा рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдоूрд▓рднूрдд рддрдд्рдд्рд╡ों рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдмрд░्рдмрд░ рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ो рдЬाрдиा, рдЗрд╕рдХे рдкрддрди рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рдеा। рдЗрди рдЕрдиेрдХ рдХाрд░рдгों рдиे рд╕िрди्рдзु рд╕рдн्рдпрддा рдХो рдирд╖्рдЯ рдХрд░ рджिрдпा; рдкрд░ंрддु рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рд╡िрд▓ुрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ो рдЧрдИ।

рдк्рд░рд╢्рди 7.
рдЧрдгрддंрдд्рд░ рдФрд░ рд╡рд░्рдг рдоें рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдоें рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд░ाрдЬрддंрдд्рд░ рдФрд░ рд╡рд░्рдг рдоें рдЧрд╣рд░ा рд╕ंрдмंрдз рдеा। рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдкрд░ рдзрд░्рдорд╕ूрдд्рд░ों рдоें рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд░ाрдЬा рдХो рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп рд╡рд░्рдг рдХा рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╢ाрд╕्рдд्рд░ों рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕рджैрд╡ рдХाрд░рдЧрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдеी। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдРрд╕े рдЕрдиेрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рдХ्рд╖рдд्рд░िрдпों рдХो рд░ाрдЬ्рдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП рджिрдЦрд▓ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдиंрджрд╡ंрд╢ी рд╢ूрдж्рд░ рдеे, рдоौрд░्рдпों рдХो рд╢ूрдж्рд░, рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп рдЕрдерд╡ा рдиिрдо्рди рдХुрд▓ोрдд्рдкрди्рди рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рд╢ुंрдЧ, рд╕ाрддрд╡ाрд╣рди рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдеे। рднाрд░рдд рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдордз्рдп рдПрд╢िрдпाрдИ рд░ाрдЬाрдУं рдХो рдпрд╡рди рдпा рдорд▓ेрдЪ्рдЫ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрдиेрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЧुрдк्рдд рд╢ाрд╕рдХों рдХो рдпрд╡рди рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп рдХो рд╣ी рдЖрджрд░्рд╢ рд░ाрдЬा рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрди्рдпрддा рдеी। рдкрд░ंрддु рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдХिрд╕ी рднी рд╡рд░्рдЧ рдХा рд╡्рдпрдХ्рддि рд╢рдХ्рддि рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ोрдХрд░ рд░ाрдЬा рдмрди рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 8.
рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं ? рдЙрд╕ рдХाрд▓ рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЕрдерд╡ा, рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ. рдзाрд░्рдоिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें
рдЕрдерд╡ा, рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдХे рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рдзрд░्рдо рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓िрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡ेрдж рдЖрд░्рдпों рдХे рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЧ्рд░ंрде рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЛрдЧ्рд╡ेрдж рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ाрдЪीрди рд╣ै। рдЖрд░्рдпों рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХी рдкूрд░्рдг рдЬाрдирдХाрд░ी рдЙрдирдХे рд╡ेрджों рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै। рдЙрд╕ рдХाрд▓ рдоें рдЖрд░्рдпों рдХे рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЙрди्рдирдд рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдеे। рдЖрд░्рдпों рдХे рдЙрд╕ рдХाрд▓ рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рд╡ैрджिрдХрдХाрд▓ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЙрди्рдирдд рдЬीрд╡рди рдХा рд╡рд░्рдгрди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै-

рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди – рдЖрд░्рдпों рдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдоुрдЦ्рдпрддः рд╡рд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеा। рд╡рд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╢्рд░рдо рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ुрдИ। рдкрд░ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдоाрдирд╕िрдХ, рдмौрдж्рдзिрдХ рдФрд░ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдХाрд░्рдпों рдХे рд▓िрдП рдм्рд░ाрд╣्рдордг, рдпुрдж्рдз рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдХाрд░्рдпों рдХे рд▓िрдП рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп; рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░्рдпों рдХे рд▓िрдП рд╡ैрд╢्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬрд╕ेрд╡ा рдХे рд▓िрдП рд╢ूрдж्рд░ рдеे। рдПрдХ рд╡рд░्рдг рд╕े рджूрд╕рд░े рд╡рд░्рдг рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрдиा рд╕ंрднрд╡ рдеा। рд╡ंрд╢ рдкрд░ंрдкрд░ा рд╕े рдЗрд╕рдХा рдХोрдИ рд╕ंрдмंрдз рдирд╣ीं рдеा। рдЗрд╕рдоें рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рдЦाрди-рдкाрди, рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдФрд░ рд╢ाрджी-рд╡िрд╡ाрд╣ рдЖрджि рд╣ोрддा рд░рд╣рддा рдеा। рдЗрд╕рдоें рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЬрдЯिрд▓рддा рдЖрдиे рд▓рдЧी। рдЗрд╕рд╕े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдмाрдзाрдПँ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рд▓рдЧीं।

рд╕рдЦी рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдЬीрд╡рди – рдЖрд░्рдпों рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдХा рдЖрдзाрд░ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдеा। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рд╕्рд╡ाрдоी рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рд╕рдмрд╕े рд╡ृрдж्рдз рдкुрд░ुрд╖ рд╣ोрддा рдеा। рдЙрд╕े рдЧृрд╣рдкрддि рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рднी рд╕рджрд╕्рдпों рдХो рдЧृрд╣рдкрддि рдХी рдЖрдЬ्рдЮा рдоाрдирдиी рдкрдб़рддी рдеी। рд╡рд╣ рднी рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдХрд░рддा рдеी। рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдКрдкрд░ рдкिрддा рдХा рдХрдаोрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рд╣рддा рдеा। рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рдк्рд░рдеा рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеी।

рд╕рдоाрдЬ рдоें рдиाрд░ी рдХा рд╕्рдеाрди – рдЖрд░्рдпों рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдиाрд░िрдпों рдХो рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдеा। рд╡े рдЕрдкрдиे рдкрддि рдХे рд╕ाрде рдзाрд░्рдоिрдХ рдХाрд░्рдпों рдоें рднाрдЧ рд▓ेрддी рдеीं। рдЙрди्рд╣ें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдеी। рдШोрд╖ा, рд▓ोрдкाрдоुрдж्рд░ा, рд╡िрд╢्рд╡рд╡ाрд░ा рдЕрдкाрд▓ा рдЖрджि рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рдЧрдгрдиा рдЛрд╖िрдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ोрддी рдеी। рдкрд░्рджा рдк्рд░рдеा, рдмाрд▓ рд╡िрд╡ाрд╣, рд╕рддी рдк्рд░рдеा рдЖрджि рдХुрдк्рд░рдеाрдУं рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рдирд╣ीं рдеा। рд╡िрд╡ाрд╣ рдПрдХ рдкрд╡िрдд्рд░ рдмंрдзрди рд╕рдордЭा рдЬाрддा рдеा। рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд╕рдордп рджेрд╡рддाрдУं рдХो рд╕ाрдХ्рд╖ी рдХрд░рдХे рд╡рд░-рдХрди्рдпा рджोрдиों рдЬीрд╡рдирднрд░ рдХे рд╕ाрдеी рдмрдирдиे рдХो рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮा рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдЬीрд╡рди рд╕рдЦрдордп рдеा। рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдеा। рд╕рдоाрдЬ рдоें рддрд▓ाрдХ рдХी рдк्рд░рдеा рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдирд╣ीं рдеी।

рднोрдЬрди рдФрд░ рд╡рд╕्рдд्рд░ – рдЖрд░्рдп рд╢ाрдХाрд╣ाрд░ी рдФрд░ рдоांрд╕ाрд╣ाрд░ी рджोрдиों рдеे। рдЙрдирдХा рдЖрд╣ाрд░ рджूрдз, рдШी, рдлрд▓, рдордХ्рдЦрди рдЬैрд╕े рдкौрд╖्рдЯिрдХ рдкрджाрд░्рде рдеे। рдЧेрд╣ूँ рдФрд░ рдЬौ рдХी рд░ोрдЯी рддрдеा рд╢ाрдХрднाрдЬी рдХो рд╡े рд▓ोрдЧ рджैрдиिрдХ рднोрдЬрди рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рдеे। рд╡े рдоांрд╕ рдЦाрддे рдеे рддрдеा рд╕ोрдо рдФрд░ рд╕ुрд░ा рдЙрдирдХे рдкेрдп рдкрджाрд░्рде рдеे।

рд╡े рд▓ोрдЧ рдКрдиी, рд╕ूрддी рдФрд░ рд░ेрд╢рдоी рддीрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡рд╕्рдд्рд░ рдкрд╣рдирддे рдеे। рд╡े рд▓ोрдЧ рднрдб़рдХीрд▓े рд╡рд╕्рдд्рд░ों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рдеे। рдзрдиी рд▓ोрдЧों рдХे рд╡рд╕्рдд्рд░ рд╕ोрдиे рдХे рддाрд░ों рд╕े рдмрдв़े рд╣ोрддे рдеे। рдЖрднूрд╖рдгों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рджोрдиों рдХрд░рддे рдеे।

рдЖрд░्рдеिрдХ рдЬीрд╡рди : рдЖрд░्рдпों рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдЬीрд╡рди рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рддрде्рдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеे-
рдХृрд╖ि – рдЖрд░्рдпों рдХा рдЖрд░्рдеिрдХ рдЬीрд╡рди рдХृрд╖ि рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеा। рдЦेрддी рдХी рд╕рднी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдЬुрддाрдИ, рдмुрдЖрдИ, рд╕िंрдЪाрдИ рдФрд░ рдХрдЯाрдИ рдЬाрдирддे рдеे। рдЗрд╕ рд╕рдордп рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкрдЬ рдЧेрд╣ूँ рдФрд░ рдЬौ рдеी। рд╡े рд▓ोрдЧ рд╣рд▓ рдФрд░ рдмैрд▓ों рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдЦेрддी рдХрд░рддे рдеे। рднूрдоि рдХो рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЦाрдж рдФрд░ рд╕िंрдЪाрдИ рдХा рднी рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рдеे।

рдкрд╢рдкाрд▓рди – рдХृрд╖ि рдХे рд╕ाрде рдкрд╢ुрдкाрд▓рди рдЙрдирдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдеा। рд╡े рд▓ोрдЧ рдЧाрдп рдХो рдЧोрдзрди рдХрд╣рддे рдеे рдФрд░ рдЙрдирдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд░рдЦрддे рдеे। рд╡े рдЧाрдп, рдмैрд▓, рдШोрдб़े, рдЧрдзे, рдЦрдЪ्рдЪрд░, рднेрдб़, рдмрдХрд░िрдпाँ рдЖрджि рдкрд╢ु рдкाрд▓рддे рдеे। рд╡े рдЬंрдЧрд▓ी рдкрд╢ुрдУं, рдЬैрд╕े–рд╣ाрдеी, рд╕ूрдЕрд░, рдмाрд░рд╣рд╕िंрдЧा рдЖрджि рдХा рд╢िрдХाрд░ рднी рдХрд░рддे рдеे।

рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп – рдЖрд░्рдп рд▓ोрдЧ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХो ‘рдкрдгि’ рдХрд╣рддे рдеे। рдЙрдирдХा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рд╣ोрддा рдеा। рдЬрд▓-рдерд▓ рджोрдиों рдоाрд░्рдЧों рд╕े рд╡े рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рдХрдо рдеा рдФрд░ рдЧाрдп рд╡िрдиिрдордп рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдеी। рдзीрд░े-рдзीрд░े рд▓ोрдЧ ‘рдиिрд╖्рдХ’ рдиाрдордХ рд╕्рд╡рд░्рдг рдХे рдЖрднूрд╖рдгों рдХो рд╡िрдиिрдордп рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпрд╡рд╣рдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдз рдИрд░ाрди рдФрд░ рдмेрдмीрд▓ोрдиिрдпा рд╕े рдеा। рднाрд░рдд рд╕े рд╣ी рдкрд╢्рдЪिрдо рдПрд╢िрдпा рд╡ाрд▓ों рдиे рдХрдкाрд╕ рдХी рдЦेрддी рдХрд░рдиा рд╕ीрдЦा рдеा।

рдЧृрд╣ рдЙрдж्рдпोрдЧ – рдЖрд░्рдп рд▓ोрдЧ рд░рде, рд╣рд▓, рдЧाрдб़िрдпाँ рдЖрджि рдмрдиाрддे рдеे। рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдХрд▓ाрдХाрд░ों рдоें рдмрдв़рдИ рдХा рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рдеा। рдзाрддुрдУं рдХी рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдЪрд▓рди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд▓ोрд╣ाрд░ рдФрд░ рд╕ोрдиाрд░ рдХो рднी рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдеा। рд╡рд╕्рдд्рд░ рдмुрдирдиे рдХे рд▓िрдП рдЬुрд▓ाрд╣े рдФрд░ рдмुрдиे рд╣ुрдП рд╡рд╕्рдд्рд░ рдХो рд░ँрдЧрдиे рдХे рд▓िрдП рд░ंрдЧрд░ेрдЬ рднी рдеे। рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдЪрдЯाрдИ рдЖрджि рдмुрдиा рдХрд░рддी рдеीं। рдЪрдоाрд░ рдЪрдордб़े рдХी рд╡рд╕्рддुрдПँ рддैрдпाрд░ рдХрд░рддा рдеा।

рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди – рдЖрд░्рдпों рдХे рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдмाрддों рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рдеा-
рдмрд╣ुрджेрд╡рд╡ाрдж рдХी рдк्рд░рдеा – рдЖрд░्рдп рдЕрдиेрдХ рджेрд╡ी-рджेрд╡рддाрдУं рдХी рдкूрдЬा рдХрд░рддे рдеे। рдЛрдЧ्рд╡ेрдж рдоें 33 рдХोрдЯि рджेрд╡рддाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣ै। рд╕ौрд░рдордг्рдбрд▓ рдоें рд╕ूрд░्рдп рдЙрдирдХे рд╕рдмрд╕े рдоूрд░्рддिрдоाрди рджेрд╡рддा рдеे। рдЙрдирдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рд╡े рдХрдИ рд░ूрдкों рдоें рдХрд░рддे рдеे। рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╡ृрд╖्рдЯि рдХे рджेрд╡рддा рдЗрди्рдж्рд░, рди्рдпाрдп рдХे рджेрд╡рддा рд╡рд░ुрдг рдФрд░ рдЕрдЧ्рдиि рджेрд╡рддा рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдеा।

рдпрдЬ्рдЮ рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा – рдЖрд░्рдпों рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдпрдЬ्рдЮ рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рдеी। рд╡े рд╡рд░्рд╖ा рд╣ोрдиे рдФрд░ рдорд╣ाрдоाрд░ी рд░ोрдХрдиे рдХे рд▓िрдП рдпрдЬ्рдЮ рдХрд░рддे рдеे। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЙрдирдХा рдЬीрд╡рди рдпрдЬ्рдЮрдордп рдеा। рдпрдЬ्рдЮ рдХी рд╡्рдпाрдкрдХрддा рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдкुрд░ोрд╣िрддों рдФрд░ рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдЕрдзिрдХ рдмрдв़ рдЧрдпा рдеा। рдпрдЬ्рдЮों рдХी рд╡िрдзिрдпों рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬो рдЧ्рд░рди्рде рдмрдиे, рдЙрдирдХा рдиाрдо рд╣ी рдЙрдирдХी рдЬाрддि рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдкрдб़ा।

рдиैрддिрдХрддा рдкрд░ рдЬोрд░ – рд╡ैрджिрдХ рдЖрд░्рдпों рдХे рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рдкрд░ рдиैрддिрдХрддा рдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдЫाрдк рджिрдЦाрдИ рдкрдб़рддी рд╣ै। рдЙрдирдХे рджेрд╡рддा рд╡рд░ुрдг рдиैрддिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрд╕ाрд░ рдХो рдЪрд▓ाрддे рдеे। рд╡рд░ुрдг рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдоें рдЕрдиेрдХ рдЧ्рд░ंрде рд▓िрдЦे рдЧрдпे। рд╡рд░ुрдг рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдкाрдк-рдкुрдг्рдп рдХो рджेрдЦрддे рдеे рдФрд░ рдЕрдкрд░ाрдзिрдпों рдХो рджрдг्рдб рджेрддे рдеे। рдкрд░ंрддु рдЙрдирдоें рдХ्рд╖рдоाрд╢ीрд▓рддा рднी рдмрд╣ुрдд рдеी। рд╡े рд╢ुрдж्рдз рд╣ृрджрдп рд╕े рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдХрд░рдиे рдкрд░ рдЕрдкрд░ाрдзों рдХो рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ी рдоाрдл рдХрд░ рджेрддे рдеे рдРрд╕ा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд▓ोрдЧों рдХा рдеा।

рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЬीрд╡рди : рд░ाрдЬрддंрдд्рд░ – рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╢ाрд╕рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд░ाрдЬрддांрдд्рд░िрдХ рдеी। рдкрд░ंрддु рдПрдХ рддрд░рд╣ рд╕े рд╕ीрдоिрдд рд░ाрдЬрддंрдд्рд░ рдХी рдк्рд░рдеा рдеी। рдЙрд╕ рдкрд░ рдзрд░्рдо рдХा рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рд╣рддा рдеा। рдпुрдж्рдз рдХे рд╕рдордп рд░ाрдЬा рдиेрддृрдд्рд╡ рдХे рдХाрд░्рдп рдФрд░ рд╢ांрддि рдХे рд╕рдордп рди्рдпाрдп рд╕ंрдмंрдзी рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рдеा।

рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╕рдоिрддि – рдЙрд╕ рд╕рдордп рд░ाрдЬा рдХी рд╢рдХ्рддि рдХो рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рднा рдФрд░ рд╕рдоिрддि рдиाрдордХ рд╕ंрд╕्рдеा рдеी। рдЗрд╕рдХे рд╕рджрд╕्рдп рдЕрд╡िрднाрдЬिрдд рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓ोрдЧ рд╣ोрддे рдеे। ‘рд╕рднा’ рдФрд░ ‘рд╕рдоिрддि’ рдХे рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХी рдзाрд░рдгाрдПँ рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рдЛрдЧ्рд╡ेрдж рдоें рдХрд╣ीं рднी рд╕рднा рдФрд░ рд╕рдоिрддि рдХा рдиिрд░ूрдкрдг рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рд░ाрдЬ рдХрд░्рдордЪाрд░ी – рд╢ाрд╕рди рдХाрд░्рдп рдоें рд░ाрдЬा рдХो рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдиेрдХ рд░ाрдЬрдХрд░्рдордЪाрд░ी рд╣ोрддे рдеे। рд░ाрдЬрдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдоें ‘рдкुрд░ोрд╣िрдд’ ‘рд╕ेрдиाрдиी’ рдФрд░ ‘рдЧ्рд░ाрдордгी’ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ोрддे рдеे। рдкुрд░ोрд╣िрддों рдХो рд╢ाрд╕рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдеा। рд╡рд╣ рд░ाрдЬा рдХे рдзाрд░्рдоिрдХ рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдпों рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рддा рдеा рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдмрд╣ुрдоूрд▓्рдп рд╕рдо्рдкрдд्рддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддा рдеा। рд╕ेрдиाрдиी рд╕ेрдиा рдХा рдк्рд░рдзाрди рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╣ोрддा рдеा। рдЗрд╕े рд░ाрдЬा рд╕्рд╡рдпं рдЪुрдирддा рдеा। рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд░ाрдЬрдХрд░्рдордЪाрд░ी рд╣ोрддे рдеे।

рд╕ेрдиा – рдЙрд╕ рд╕рдордп рддрдХ рд╕्рдеाрдпी рд╕ेрдиा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдпा рдеा। рд╕ेрдиा рдХा рдиेрддृрдд्рд╡ рд╕्рд╡рдпं рд░ाрдЬा рдХрд░рддा рдеा। рд░ाрдЬा рдХे рдмाрдж рд╕ेрдиाрдиी рдХा рд╕्рдеाрди рдеा। рдкैрджрд▓ рдФрд░ рд░рде, рд╕ेрдиा рдХे рдоुрдЦ्рдп рдЕंрдЧ рдеे। рднाрд▓ा, рдзрдиुрд╖, рддрд▓рд╡ाрд░ рдФрд░ рдХुрд▓्рд╣ाрдб़ी рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рдоुрдЦ्рдп рд╢рд╕्рдд्рд░ рдеे। рдпुрдж्рдз рдХे рд▓िрдП рд╕ेрдиा рдХे рдк्рд░рдпाрдг рдХрд░рддे рд╕рдордп рджुрди्рджुрднि рдмрдЬाрдИ рдЬाрддी рдеी। рд╕ेрдиा рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдпुрдж्рдз рдХे рд╕рдордп рдХी рдЬाрддी рдеी।

рди्рдпाрдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा – рд╡ैрджिрдХ рдЖрд░्рдпों рдХी рди्рдпाрдп-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕рд░рд▓ рдеी। рд░ाрдЬा рди्рдпाрдп рдХा рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдЕрдзिрдХाрд░ी рдеा। рджрдг्рдб-рд╡िрдзाрди рд╕рд░рд▓ рдеा। рдоृрдд्рдпु-рджрдг्рдб рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдеा рдФрд░ рд╣рдд्рдпा рдЬैрд╕े рдЧंрднीрд░ рдЕрдкрд░ाрдз рдХे рд▓िрдП рднी рдоृрдд्рдпु рджрдг्рдб рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬाрддा рдеा।

рдк्рд░рд╢्рди 9.
рд╡ैрджिрдХрдХाрд▓ीрди рдХे рджрд░्рд╢рди, рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдХрд▓ा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП। рднाрд░рдд рдоें рдЖрд░्рдп рд╕рдн्рдпрддा рдХी рдХ्рдпा рджेрди рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдкूрд░्рд╡ рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдмрд╣ुрдд рдЕंрддрд░ рд╣ो рдЧрдпा। рдЙрдд्рддрд░ рд╡ैрджिрдХрдХाрд▓ рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рд░рд▓рддा рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЧрдИ рдФрд░ рдзрд░्рдо рдХा рд░ूрдк рдпांрдд्рд░िрдХ рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрдиेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдкूрд░्рд╡ рд╡ैрджिрдХрдХाрд▓ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЙрдд्рддрд░ рд╡ैрджिрдХрдХाрд▓ рдоें рдХाрдлी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдпा। рдЗрдирдХा рд╡рд░्рдгрди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै-

рд╖рдб्рджрд░्рд╢рди – рдкूрд░्рд╡ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЙрдд्рддрд░ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рдХा рдХाрдлी рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рдЕрдиेрдХ рдРрд╕े рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╣ुрдП рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдкрд░рдоाрдд्рдоा рд╕ंрдмंрдзी рд░рд╣рд╕्рдп рдХा рдкрддा рд▓рдЧाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдлрд▓рддः рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рджрд░्рд╢рдиों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ – (i) рдЖрд╕्рддिрдХ рджрд░्рд╢рди, рдЬो рд╡ेрджों рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ (ii) рдиाрд╕्рддिрдХ рджрд░्рд╢рди, рдЬो рд╡ेрджों рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै। рди्рдпाрдп, рд╕ांрдЦ्рдп, рдпोрдЧ, рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ, рдоीрдоांрд╕ा рдФрд░ рд╡ेрджांрдд рдЖрд╕्рддिрдХ рджрд░्рд╢рди рдХे рдЫः рд░ूрдк рд╣ैं।

рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди – рдкूрд░्рд╡ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЙрдд्рддрд░ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рдоूрд▓्рдпрд╡ाрди рдЧ्рд░ंрдеों рдХी рд░рдЪрдиा рдХी рдЧрдИ। рдЗрд╕ी рдпुрдЧ рдоें рдЕрди्рдп рддीрди рд╡ेрджों-рд╕ाрдорд╡ेрдж, рдпрдЬुрд░्рд╡ेрдж рдФрд░ рдЕрдерд░्рд╡рд╡ेрдж рдиाрдордХ рддीрди рд╡ेрджों рдХी рд░рдЪрдиा рд╣ुрдИ рддрдеा рд╢्рд░ुрддि, рд╕्рдоृрддि, рдм्рд░ाрд╣्рдордгрдЧ्рд░ंрде, рдЖрд░рдг्рдпрдХ, рдЙрдкрдиिрд╖рдж, рд╡ेрджांрдЧ, рдЙрдкрд╡ेрдж, рд╕ूрдд्рд░ рдЖрджि рд▓िрдЦे рдЧрдпे। рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднी рдЙрдд्рддрд░ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рдЖрд░्рдпों рдиे рдЧрдгिрдд, рдЦрдЧोрд▓ рд╡िрдж्рдпा, рдЬ्рдпाрдоिрддि, рдЬ्рдпोрддिрд╖рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рд╢рд░ीрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЗрдд्рдпाрджि рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХाрдлी рдк्рд░рдЧрддि рдХी। рд╡ैрджिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдХाрдлी рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै। рд╡ेрдж рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдк्рд░ाрдЪीрдирддрдо рдЧ्рд░ंрде рд╣ैं। рдЗрд╕рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рднाрд░рддीрдп рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдк्рд░ाрдЪीрди рд╣ै। рд╡ैрджिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЖрд░्рдпों рдХे рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╢рдХ्рддि, рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рддिрднा рдФрд░ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिंрддрди рдХा рдж्рдпोрддрдХ рд╣ै। рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдХे рдоूрд▓ рд╕िрдж्рдзांрдд рд╡ैрджिрдХ рдЧ्рд░ंрдеों рдоें рд╣ी рд╡рд░्рдгिрдд рд╣ै।

рдХрд▓ा – рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рд▓ेрдЦрдирдХрд▓ा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдпा рдеा। рдЕрддः рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоौрдЦिрдХ рдеा। рдкाँрдЪ рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдоें рдЙрдкрдирдпрди-рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХे рдмाрдж рдмрдЪ्рдЪे рдЧुрд░ुрдХुрд▓ рднेрдЬ рджिрдП рдЬाрддे рдеे। рд╡рд╣ाँ рд╡े рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡िрдж्рдпाрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддे рдеे। рд╡े рдЧुрд░ु рдХी рд╕ेрд╡ा рдХрд░рддे рдеे рдФрд░ рднिрдХ्рд╖ाрдЯрди рдХрд░ рдкेрдЯ рднрд░рддे рдеे। рдЙрди्рд╣ें рд╡ेрдж, рдЙрдкрдиिрд╖рдж्, рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдкुрд░ाрдг, рд╡्рдпाрдХрд░рдг, рджрд░्рд╢рди, рдЧрдгिрдд, рдирдХ्рд╖рдд्рд░рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдзрдиुрд░्рд╡िрдж्рдпा, рдЕрд╕्рдд्рд░ рд╕ंрдЪाрд▓рди рдЗрдд्рдпाрджि рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджी рдЬाрддी рдеी। рдЪрд░िрдд्рд░-рдиिрд░्рдоाрдг рдкрд░ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЕрдзिрдХ рдЬोрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рдеा।

рднाрд░рдд рдоें рдЖрд░्рдп рд╕рдн्рдпрддा рдХी рджेрди – рдЖрд░्рдпों рдиे рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा, рдЬो рднाрд░рддीрдп рд╕рдн्рдпрддा рддрдеा рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рд░ीрдв़ рд╣ै। рд╡ैрджिрдХ рд╕рдн्рдпрддा рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдФрд░ рдХृрд╖ि рдк्рд░рдзाрди рдеी। рд╡ैрджिрдХ рдЧ्рд░ंрдеों рдоें рдЬिрди рдЖрджрд░्рд╢ों рдФрд░ рд╕िрдж्рдзांрддों рдХा рдиिрд░ूрдкрдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рд╡े рднाрд░рддीрдп рдЬीрд╡рди рдХे рдкрде-рдк्рд░рджрд░्рд╢рдХ рд╣ैं। рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рд╣рдЬाрд░ों рд╡рд░्рд╖ों рдХी рдЕрд╡िрдЪ्рдЫिрди्рди рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рдмीрдЬाрд░ोрдкрдг рдЛрдЧ्рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рд╣ी рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдЛрдЧ्рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рд╣ी рд╣ुрдЖ। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡ेрдж, рдЙрдкрдиिрд╖рдж्, рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдЧ्рд░ंрде, рдЖрд░рдг्рдпрдХ рдФрд░ рд╡ेрджांрдЧों рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। рдоाрдирд╡ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЙрдирдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд╣ै।

рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЖрд░्рдпों рдиे рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░ाрдпः рд╕рднी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдк्рд░рдЧрддि рдХी। рд╣िрди्рджू-рдзрд░्рдо рдХे рд╕рднी рдЖрдзाрд░рднूрдд рдЧ्рд░ंрдеों рдХी рд░рдЪрдиा рдЙрд╕ी рдХाрд▓ рдоें рд╣ुрдИ। рдЖрдЬ рднी рд╡े рд╣рдоाрд░े рд╕рд░्рд╡ांрдЧीрдг рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдЖрдзाрд░ рд╣ैं। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЖрдзुрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡ैрджिрдХ рд╕рдн्рдпрддा рдХी рдЕрдоिрдЯ рдЫाрдк рд╣ै।

рдоैрдХ्рд╕рдоूрд▓рд░ рдиे рдаीрдХ рд╣ी рдХрд╣ा рд╣ै-“рд╡े рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд░рдЪрдиाрдПँ рд╡िрд╢्рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдорд░ рд░рд╣ेंрдЧी рдФрд░ рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХी рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЖрд╢्рдЪрд░्рдпрдЬрдирдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпाँ рдХрд╣ी рдЬाрдПँрдЧी।” рдЖрд░्рдпों рдХी рдордиुрд╕्рдоृрддि рдЖрдЬ рднी рд╣िрди्рджू рдХाрдиूрди рдХी рдЖрдзाрд░рд╢िрд▓ा рд╣ै। рд╡рд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рдЖрд╢्рд░рдо рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा, рд╡िрд╡ाрд╣ рдкрдж्рдзрддि, рдЕрдз्рдпाрдд्рдорд╡ाрдж, рдПрдХेрд╢्рд╡рд░рд╡ाрдж рдЖрджि рдЖрд░्рдпों рдХी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рджेрди рд╣ैं рдЬो рд╣рдоाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╣рдо рдЖрд░्рдп рд╣ैं рдФрд░ рд╣рдоाрд░ी рд░рдЧ-рд░рдЧ рдоें рдЙрд╕рдХी рдЕрдоिрдЯ рдЫाрдк рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 10.
рдЙрдд्рддрд░рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдХे рд▓ोрдЧों рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рдеिрддि-рдЙрдд्рддрд░ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдХे рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рд╕्рдеिрд░рддा рдЖрдпी। рдЙрдирдХा рдЬीрд╡рди рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдЬрдЯिрд▓ рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд╕рдоाрдЬ рдоें 4 рд╡рд░्рдгों-рдм्рд░ाрд╣्рдордг, рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп, рд╡ैрд╢्рдп рддрдеा рд╢ूрдж्рд░ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рд╡рд░्рдЧों рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рд╡ंрд╢ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд░्рдЧों рдХे рд▓िрдП рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдиिрдпрдо рдмрдиाрдпे рдЧрдпे। рд╢्рд░рдо рдХा рд╡िрднाрдЬрди рд╣ो рдЧрдпा। рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдкेрд╢ेрд╡рд░ рдЬाрддिрдпाँ рдмрдирддी рдЧрдИ। рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдХा рд╕्рдеाрди рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣ो рдЧрдпा। рд╢ूрдж्рд░ों рдХो рд╣ेрдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рд╡ैрд╢्рдп рддрдеा рд╢ूрдж्рд░ों рдХा рд╢ोрд╖рдг рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдХेрд╡рд▓ рдм्рд░ाрд╣्рдордг рддрдеा рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ाрдзिрдХाрд░ рджिрдпे рдЧрдпे। рдЬाрддि-рдк्рд░рдеा рдХे рдмंрдзрди рдХрдаोрд░ рд╣ोрддे рдЧрдпे। рдзीрд░े-рдзीрд░े рдХрдИ рдЬाрддिрдпाँ рдмрди рдЧрдИ। рдЫुрдЖрдЫूрдд рдХी рдк्рд░рдеा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рджाрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╣ुрдИ।

рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд╡рд░्рдгाрд╢्рд░рдо рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╣ुрдИ। рдЗрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХो 4 рднाрдЧों рдоें рдмाँрдЯ рджिрдпा рдЧрдпा। рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп, рдЧृрд╣рд╕्рде, рд╡ाрдирдк्рд░рд╕्рде рддрдеा рд╕ंрди्рдпाрд╕ рдЖрд╢्рд░рдо। рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЬीрд╡рди рдХो 100 рд╡рд░्рд╖ों рдХा рдоाрдирдХрд░ рдк्рд░рдердо 25 рд╡рд░्рд╖ рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдмिрддाрдиा рдеा рдЬिрд╕рдоें рдордиुрд╖्рдп рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░ рд╡िрдж्рдпाрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рдеा। рдж्рд╡िрддीрдп 25 рд╡рд░्рд╖ рдоें рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиा рдШрд░ рдмрд╕ाрдХрд░ рд╕ंрддाрдиोрдд्рдкрдд्рддि, рдпрдЬ्рдЮ, рджाрди рдЖрджि рдХрд░рддा рдеा। рддीрд╕рд░े 25 рд╡рд░्рд╖ рдоें рддрдкрд╕्рдпा рдоें рд▓ीрди рд░рд╣рддा рдеा рддрдеा рдЕंрддिрдо рдХे 25 рд╡рд░्рд╖ рд╡िрд░рдХ्рддि рдХा рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рддा рдеा।

рдЙрдд्рддрд░ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рджрд╢ा рдоें рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рдЖрдпी, рдмрд╣ुрд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдк्рд░рдеा рдмрдв़ рдЧрдИ। рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдХा рдЬीрд╡рди рдХрд▓рд╣рдкूрд░्рдг рд╣ो рдЧрдпा। рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдХрдИ рдЕрдзिрдХाрд░ рдЫीрди рд▓िрдпे рдЧрдпे। рдЙрди्рд╣ें рдХेрд╡рд▓ рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕ рдХी рдЪीрдЬ рд╕рдордЭी рдЬाрдиे рд▓рдЧी। рдкुрдд्рд░ी рдХा рдЬрди्рдо рдЕрд╢ुрдн рдоाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рдХрди्рдпाрдУं рдХा рдХ्рд░рдп-рд╡िрдХ्рд░рдп рднी рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рд╡ेрд╢्рдпाрд╡ृрддि рдХा рднी рдк्рд░рдЪрд▓рди рд╣ुрдЖ рдлिрд░ рднी рдЙрд╕рдХी рд╕्рдеिрддि рд╕ंрддोрд╖рдЬрдирдХ рдеी। рдоाрддा, рдмрд╣рди, рдкрдд्рдиी рдЖрджि рдХे рд░ूрдкों рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд╕рдо्рдоाрди рдеा। рдиाрд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдкूрд░्рд╡рд╡рдд् рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд░рд╣ी। рдиृрдд्рдп рдПрд╡ं рд╕ंрдЧीрдд рдоें рд╡े рдиिрдкुрдг рд╣ोрддी рдеी рддрдеा рд╡ाрдж-рд╡िрд╡ाрджों рдФрд░ рд╢рд╕्рдд्рд░ाрд░्рдеों рдоें рднाрдЧ рд▓िрдпा рдХрд░рддी рдеी।

рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рднी рд▓ोрдЧ рдкрд╣рд▓े рдХी рддрд░рд╣ рджूрдз, рдШी, рдлрд▓, рд╕рдм्рдЬी, рджाрд▓ рдЖрджि рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рдеे। рдзрдиी рд▓ोрдЧ рдЧेрд╣ूँ рддрдеा рдЧрд░ीрдм рд▓ोрдЧ рдмाрдЬрд░े рдХी рд░ोрдЯी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рдеे। рд╕ोрдорд░рд╕ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рднी рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा рдпрдж्рдпрдкि рдорджिрд░ा рдкाрди рдЕрдЪ्рдЫा рдирд╣ीं рд╕рдордЭा рдЬाрддा рдеा рдлिрд░ рднी рд▓ोрдЧ рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рдеे।

рд╡ेрд╢-рднूрд╖ा рдоें рдЙрдирдХा рд╕्рддрд░ рдКँрдЪा рдЙрдаा। рдЗрд╕ рд╕рдордп рд▓ोрдЧ рд░ेрд╢рдоी рддрдеा рдХेрд╢рд░ рд╕े рд░ंрдЧे рд╡рд╕्рдд्рд░ों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рд╕िрд░ рдкрд░ рдкрдЧрдб़ी рдкрд╣рдирдиे рдХी рдк्рд░рдеा рд╢ुрд░ू рд╣ुрдИ। рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдХिрдиाрд░ेрджाрд░ рд╕ाрдб़िрдпाँ рдкрд╣рдирдиे рд▓рдЧी рддрдеा рдирдпे-рдирдпे рд╕ुंрджрд░ рдФрд░ рд╕ुрдбौрд▓ рдЖрднूрд╖рдгों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд▓рдЧी। рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдиिрдЦाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЖँрдЦों рдоें рдХाрдЬрд▓, рд╡िрднिрди्рди рддрд░рд╣ рдХे рд╕ुрдЧंрдзिрдд рддेрд▓ों рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдордиोрд░ंрдЬрди рдХे рд▓िрдП рдиाрдЯрдХ рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡े рдХुрд╢्рддी, рддрд▓рд╡ाрд░рдмाрдЬी, рд╕ंрдЧीрдд, рдиृрдд्рдп, рдЪौрдкрдб़, рдзूрдд-рдХ्рд░ीрдб़ा рдХा рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдЪाрд░ рд╣ो рдЧрдпा рдеा।

рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕्рдеिрддि – рдЙрдд्рддрд░ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рд▓ोрдЧों рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕्рдеिрддि рдоें рдкрд╣рд▓े рд╕े рдХाрдлी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдП। рдЗрд╕. рдХाрд▓ рдоें рдмрдб़े рдПрд╡ं рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ рдЬिрдирдоें рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рд╣ेрддु рдЖрдкрд╕ी рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╢ुрд░ू рд╣ुрдП। рдпрд╣ рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдХा рдк्рд░рдердо рдпुрдЧ рдеा। рд╡े рдЕрдкрдиा рдк्рд░рднाрд╡ рдФрд░ рдХीрд░्рддि рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд░ाрдЬрд╕ूрдп рддрдеा рдЕрд╢्рд╡рдоेрдШ рдпрдЬ्рдЮ рдХिрдпा рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╕ाрдоंрддрд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрддिрдпों рдХा рднी рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдПрдХ рддрд░рдл рд░ाрдЬрддंрдд्рд░ рддो рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рдк्рд░рдЬाрддांрдд्рд░िрдХ рднाрд╡рдиाрдПँ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рд░рд╣ी рдеी।

рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд░ाрдЬा рдХी рд╢рдХ्рддि рдоें рдХाрдлी рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ। рд╡рд╣ рд░ाрдЬा, рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо, рд╕рдо्рд░ाрдЯ, рдЕрдзिрд░ाрдЬ рдЖрджि рдЙрдкाрдзिрдпाँ рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рд▓рдЧा। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдЗрдЪ्рдЫाрдиुрд╕ाрд░ рд╢ाрд╕рди рдХрд░рддा рдеा рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдкрд░ рдкुрд░ोрд╣िрдд рдХा рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рд╣рддा рдеा। рдпрд╣ рдзрд░्рдо рдХे рдиिрдпрдоों рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рддा рдеा। рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдиिрдпрдоों рддрдеा рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиा рдеा। рдзрд░्рдо рд╡िрд░ुрдж्рдз рдХाрдо рдХрд░рдиे рдкрд░ рдЙрд╕े рдЧрдж्рджी рд╕े рдЙрддाрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЙрд╕ рд╕рдордп рд░ाрдЬा рди्рдпाрдпрдХрд░्рддा, рд╕ेрдиाрдкрддि рддрдеा рдк्рд░рдЬाрдкाрд▓рдХ рд╕рднी рдХुрдЫ рд╣ोрддा рдеा। рд╢ाрд╕рди рд╕ंрдмंрдзी рдоाрдорд▓ों рдоें рдкрд░ाрдорд░्рд╢ рд╣ेрддु рдкूрд░्рд╡ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдХी рддрд░рд╣ рд╕рднा рдФрд░ рд╕рдоिрддि рдиाрдордХ рджो рд╕ंрд╕्рдеाрдПँ рдеी, рдпрдж्рдпрдкि рдЙрд╕рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХрдо рдЧрдпा рдеा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрдЬा рдиिрд░ंрдХुрд╢ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдеा।

рдЙрд╕ рд╕рдордп рдмрдб़े-рдмрдб़े рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд░ाрдЬрдкрджाрдзिрдХाрд░िрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рддрдеा рдЕрдзिрдХाрд░ों рдоें рдХाрдлी рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ। рд╢ाрд╕рди рдк्рд░рдгाрд▓ी рд▓рдЧрднрдЧ рд╕्рдеिрд░ рд╣ो рдЧрдИ рдеी। рдКँрдЪे рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХी ‘рд░рд▓िрди’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा рдЗрдирдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдеे–рдоंрдд्рд░ी (рдкुрд░ोрд╣िрдд), рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ाрдд्рд░ी (рдХोрд╖ाрдз्рдпрдХ्рд╖), рдЧ्рд░ाрдоिрдгी (рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХा рд╕рднाрдкрддि), рд╕ेрдиाрдиी (рд╕ेрдиाрдкрддि), рд╕ूрдд (рд╕ाрд░рдеी) рдЖрджि। рд╕ाрдзाрд░рдг рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдоें рдкाрд▓рдкрддि (рд╕ौ рдЧाँрд╡ों рдХा рдЕрдлрд╕рд░) рд╕्рдердкрддि (рд╕ीрдоांрдд рд╢ाрд╕рдХ) рдЖрджि рдеे। ‘рдЙрдЧ्рд░’ рдПрд╡ं ‘рдЬीрд╡рдЧ्рд░рд╣’ рдиाрдордХ рдкुрд▓िрд╕ рдЕрдзिрдХाрд░ी рднी рд╣ोрддे рдеे।

рди्рдпाрдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд░ाрдЬा рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдкрджाрдзिрдХाрд░ी рдеा। рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдоाрдорд▓ों рдХी рд╕ुрдирд╡ाрдИ рдЕрдзीрдирд╕्рде рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХрд░рддे рдеे। рдЬрдЯिрд▓ рдоाрдорд▓ों рдХा рдиिрд░्рдгрдп рд░ाрдЬा рдХрд░рддा рдеा рдЬो рдЕंрддिрдо рдПрд╡ं рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╣ोрддा рдеा। рд░ाрдЬрдж्рд░ोрд╣ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрдгрджंрдб рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдеी। рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдХो рдк्рд░ाрдгрджंрдб рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬाрддा рдеा।

рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рдеिрддि – рдЙрдд्рддрд░ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рдзрд░्рдо рдХे рдоूрд▓ рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдпा। рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди рдЬрдЯिрд▓ рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрди्рдж्рд░ рддрдеा рд╡рд░ुрдг рджेрд╡рддा рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХрдо рд╣ो рдЧрдпा рддрдеा рд╡िрд╖्рдгु рдФрд░ рд░ुрдж्рд░ рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдмрдв़ рдЧрдпा। рдзрд░्рдо рдХा рд░ूрдк рдпाрдЬ्рдЮिрдХ рд╣ो рдЧрдпा। рдпрдЬ्рдЮों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ рдЬिрдирдоें рд░ाрдЬрд╕ुрдп рдпрдЬ्рдЮ рддрдеा рдЕрд╢्рд╡рдоेрдШ рдпрдЬ्рдЮ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдеे। рдпрдЬ्рдЮ рдЗрддрдиे рдЦрд░्рдЪीрд▓े рдмрдиा рджिрдпे рдЧрдпे рдХि рд╡рд╣ рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрдорд░्рде рд╕े рдкрд░े рдХी рдЪीрдЬ рд╣ो рдЧрдИ। рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдиे рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рдоुрдХ्рддि рд╣ेрддु рдпрдЬ्рдЮ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдХрд░ाрд░ рджिрдпा рдеा। рдЕрддः рдпрдЬ्рдЮ рд╕рдмों рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдеा।

рдзрд░्рдо рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХाрдлी рдмрдв़ рдЧрдпा рдЙрди्рд╣ें рднू-рд╕ूрд░, рднू-рджрдЗрд╡ рдЖрджि рдиाрдоों рд╕े рдкुрдХाрд░ा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рдЙрдирдХे рдмिрдиा рдпрдЬ्рдЮ рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рдеा। рдпрдЬ्рдЮों рдоें рдкрд╢ुрдмрд▓ि рднी рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ुрдЖ। рдРрд╕ा рд╕рдордЭा рдЬाрддा рдеा рдХि рдкрд╢ुрдмрд▓ि рд╕े рдкूрд░्рд╡рдЬ рддрдеा рджेрд╡рддा рджोрдиों рдЦुрд╢ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдзрд░्рдо рдоें рдмाрд╣्рдпाрдбрдо्рдмрд░ों рддрдеा рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд▓рдЧा рдХि рдпрдЬ्рдЮों рддрдеा рдоंрдд्рд░ों рд╕े рди рдХेрд╡рд▓ рджेрд╡рддाрдУं рдХो рд╡рд╢ рдоें рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдЙрди्рд╣ें рд╕рдоाрдк्рдд рднी рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рддрдк рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХाрдлी рдмрдв़ рдЧрдпा। рддрдк рдХो рдм्рд░рд╣्рдо рд╕्рд╡ीрдХाрд░ा рдЧрдпा। рдРрд╕ा рд╕рдордЭा рдЬाрддा рдеा рдХि рддрдк рдХे рдмिрдиा рдЬ्рдЮाрди рдирд╣ीं рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдЗрд╕ी рдХाрд▓ рдоें рд▓ोрдЧों рдиे рдЕрдкрдиी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рд▓िрдП рдЧрд╣рди рдордирди рдХрд░рдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा। рдлрд▓рддः рдЖрд░рдг्рдпрдХों, рдЙрдкрдиिрд╖рджों, рджрд░्рд╢рдирд╢ाрд╕्рдд्рд░ों рдХी рд░рдЪрдиा рд╣ुрдИ। рдкुрдирд░्рдЬрди्рдо рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рдЕрдиुрдоोрджрди рдЗрд╕ी рдХाрд▓ рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा।

рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि-рдЙрдд्рддрд░ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рдЖрд░्рдпों рдХा рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдФрд░ рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд╣ुрдЖ ‘ рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ рдЬीрд╡рди рдЕрдзिрдХ рд╕рдоुрди्рдирдд рд╣ुрдЖ। рдХृрд╖ि, рд╡्рдпाрдкाрд░, рдЙрдж्рдпोрдЧ-рдзंрдзे рдЖрджि рд╕рднी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ।

рдХृрд╖ि рдоें рдЙрд╕ рд╕рдордп рдмрдб़े-рдмрдб़े рд╣рд▓ों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рдЦाрдж, рд╕िंрдЪाрдИ рддрдеा рдлрд╕рд▓ рдмोрдиे рдоें рдЕрджрд▓ा-рдмрджрд▓ी рдж्рд╡ाрд░ा рдкैрджाрд╡ाрд░ рдмрдв़ाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा। рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХी рджрд▓рд╣рди, рдХрдкाрд╕ рддрдеा рд╕िंрдЪाрдИ рдХे рдк्рд░рдмंрдз рд╕े рдЬрдоीрди рдЙрдкрдЬाрдК рд╣ुрдИ рддрдеा рдПрдХ рд╕ाрд▓ рдоें рддीрди рдлрд╕рд▓ें рдкैрджाрдХрд░ рдЙрдд्рдкाрджрди рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХी рдЧрдИ।

рдХृрд╖ि рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдкрд╢ुрдкाрд▓рди рднी рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдкाрд╕ рдЧाрдп, рдмैрд▓, рднेрдб़, рдмрдХрд░ी рдЖрджि рдХाрдлी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд░рд╣рддे рдеे। рдЧाрдп рдХो рд╢्рд░рдж्рдзा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦा рдЬाрддा рдеा। рдкрд╢ुрдУं рдХे рд▓िрдП рдЪाрд░ाрдЧाрд╣ рд╣ोрддे рдеे। рджूрдз, рдШी рдХी рдХрдоी рдирд╣ीं рдеी। рд▓ोрдЧ рд╣ाрдеी рднी рдкाрд▓рдиे рд▓рдЧे рдеे।

рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЙрдж्рдпोрдЧ – рдзंрдзों рдХा рднी рдХाрдлी рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рдеा। рдзाрддु рд╕ंрдмंрдзी рдЬ्рдЮाрди рдХी рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ। рдЕрддः рдирдпे-рдирдпे рдкेрд╢ों рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ, рдЬैрд╕े-рдЬौрд╣рд░ी, рдирдЯ, рдЧाрдпрдХ, рд╡ैрдж्рдп, рдЬ्рдпोрддिрд╖ी, рдзोрдмी, рд╕ुрдиाрд░, рдЬुрд▓ाрд╣े рдЖрджि। рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдЪрдЯाрдИ, рдЯोрдХрд░ी рдЖрджि рдмрдиाрдиे рддрдеा рдХрдкрдб़े рд╕ीрдиे рдХा рдХाрдо рдХрд░рддी рдеी। рд╢ीрд╢े рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдмрдЯрдЦрд░े рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдЪрд░рдЦों рддрдеा рдХрд░рдШों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдмрдб़े рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा।

рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рдХाрдлी рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ। рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХा рдЕрд▓рдЧ рдЖрдиुрд╡ंрд╢िрдХ рд╡рд░्рдЧ рдмрди рдк्рд░рдеा рднрд▓ी-рднाँрддि рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЧрдпी। рдЬрд▓ рддрдеा рд╕्рдерд▓ рдоाрд░्рдЧों рд╕े рд╡िрджेрд╢ों рд╕े рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рд╕ंрдкрд░्рдХ рдмрдв़ा। рд╡рд╕्рдд्рд░, рдХрдо्рдмрд▓, рдмрдХрд░ी рдХी рдЦाрд▓ рдЖрджि рдоुрдЦ्рдп рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рд╡рд╕्рддुрдпें рдеी। рдиिрд╖्рдХ, рд╢рддрдоाрди рддрдеा рдХृрд╖्рдгрдд рдиाрдордХ рд╕िрдХ्рдХों рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ। рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╕ंрдШों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ।

рдк्рд░рд╢्рди 11.
рд╡ैрджिрдХ рдзрд░्рдо рдХी рдк्рд░рдордЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡ैрджिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдЪाрд░ рд╡ेрдж рдЛрдЧ्рд╡ेрдж, рдпрдЬुрд░्рд╡ेрдж, рд╕ाрдорд╡ेрдж рддрдеा рдЕрдерд░्рд╡рд╡ेрдж рдЬिрд╕ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рдоें рд▓िрдЦे (рдпा рд░рдЪे) рдЧрдП рдеे рд╡рд╣ рд╡ैрджिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдЙрд╕ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕े рдХुрдЫ рдХрдаिрди рдПрд╡ं рднिрди्рди рдеी рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣рдо рдЖрдЬрдХрд▓ рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡рд╕्рддुрдд: рд╡ेрджों рдХो рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рдЬ्рдЮाрди рдХे рддुрд▓्рдп рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा рддрдеा рдпрд╣ рд╢ुрд░ू рдоें рдоौрдЦिрдХ рд░ूрдк рдоें рд╣ी рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдкрд░िрд╡ाрд░ों рд╕े рдЬुрдб़े рд▓ोрдЧों рддрдеा рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдкрд░िрд╡ाрд░рдЬрдиों рдХो рд╣ी рдкрдв़ाрдпा-рд╕ुрдиाрдпा рдЬाрддा рдеा। рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдХाрд▓ рдоें рд░ाрдоाрдпрдг рддрдеा рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХी рд░рдЪрдиा рдХे рд▓िрдП рдЬिрди рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╡рд╣ рд╡ैрджिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕рд░рд▓ рдеी। рдЗрд╕рд▓िрдП, рд╡рд╣ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рд▓ोрдЧों рдоें рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ुрдИ рдеी।

рдЖрд░्рдпों рдиे рд╕ूрд░्рдп, рдЕрдЧ्рдиि, рд╡ाрдпु, рдЬрд▓ рдЖрджि рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдХो рдЕрдкрдиे рдорди рдоें рдЙрди्рд╣ें рджैрд╣िрдХ (рд╢рд░ीрд░) рд░ूрдк рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рдк्рд░ाрдгिрдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрдиा। рдЙрдирдоें рдоाрдирд╡ рдПрд╡ं рдЕрдЪ्рдЫे (рд▓ाрднрджाрдпрдХ) рдЕрдгुрдУं рдХे рдЧुрдг рдЖрд░ोрдкिрдд рдХिрдпे। рдЛрдЧ्рд╡ेрдж рдоें рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рддाрдкी рджेрд╡рддा рдЗрди्рдж्рд░ рдХो рдоाрдиा рдЧрдпा। рдЙрд╕े рд╡рд░्рд╖ा рдФрд░ рдпुрдж्рдз рдХे рджेрд╡рддाрдУं рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा। рджूрд╕рд░ा рджेрд╡рддा рдЕрдЧ्рдиि рдХो рдоाрдиा рдЧрдпा। рдЕрдЧ्рдиि рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдФрд░ рджेрд╡рддाрдУं рдХा рдордз्рдпрд╕्рде рдоाрдиा рдЧрдпा। рдЕрдЧ्рдиि рдоें рджी рдЧрдИ рдЖрд╣ुрддिрдпाँ рдзुंрдЖ рдмрдирдХрд░ рдЖрдХाрд╢ рдоें рдЬाрдХрд░ рджेрд╡рддाрдУं рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдЬाрддी рд╣ैं, рдРрд╕ी рдЖрд░्рдпों рдХी рдоाрди्рдпрддा рдеी। рддीрд╕рд░ा рджेрд╡рддा рд╡рд░ुрдг рд╣ै, рдЬो рдЬрд▓ рдФрд░ рд╕рдоुрдж्рд░ рдХा рджेрд╡рддा рд╣ै। рдЙрд╕े рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрддुрд▓рди рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।

рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ोрдо, рдоाрд░ुрди, рдЕрджिрддि, рдКрд╖ा рдЖрджि рдЕрди्рдп рджेрд╡ी-рджेрд╡рддा рд╣ैं। рджेрд╡िрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рджेрд╡рддाрдУं рд╕े рдХрдо рд╣ै। рдЙрдкाрд╕рдиा рд╡िрдзि рд╣ै-рд╕्рддुрддि, рдкाрдд, рдпрдеाрд╣ुрддि, рд╕рдорд╡ेрдд рд╕्рд╡рд░ों рдоें рдЧाрди рдЖрджि।

Previous Post Next Post