Bihar board class 11th civics notes chapter 8
Bihar board class 11th civics notes chapter 8
Bihar board class 11th civics notes chapter 8
рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा
• рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХ्рдпा рд╣ै?
• рдЬीрд╡рди рдХे рдХिрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ै?
• рдПрдХ рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХ्рдпा рд╣ै?
• рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдордп рдоें рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХ्рдпों рд╣ै?
•рдХ्рдпा рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рднाрд░рдд рдХे рд▓िрдП рдЙрдЪिрдд рд╣ै?
• рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рд╢рдм्рдж рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдХे рд╕ेрдХ्рдпुрд▓рд░िрдЬ्рдо (Secularism) рд╢рдм्рдж рдХा рд╣िрди्рджी
рдкрд░्рдпाрдп рд╣ै।
• рдЬॉрд░्рдЬ рдСрд╕рд▓рд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ “рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рдХा рдЕрд░्рде рдЗрд╕ рд╡िрд╢्рд╡ рдпा рд╡рд░्рддрдоाрди рдЬीрд╡рди рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд
рд╣ै рддрдеा рдЬो рдзाрд░्рдоिрдХ рдпा рдж्рд╡ैрддрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рдмंрдзा рд╣ुрдЖ рди рд╣ो।”
• рднाрд░рдд рдПрдХ рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╣ै।
• рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдиे рдЕрдиेрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдПं рдХी рд╣ैं।
• рднाрд░рддीрдп рдиाрдЧрд░िрдХ ‘рд╕рд░्рд╡рдзрд░्рдо рд╕рдорднाрд╡’ рдФрд░ рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХे рдк्рд░рддि ‘рд╕рдж्рднाрд╡ рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрди’ рдХी
рд╕्рдеिрддि рдХो рдЕрдкрдиे рдорди, рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдФрд░ рд╣ृрджрдп рдоें рд╕рджैрд╡ рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдЬोрдП рд░рдЦрддे рд╣ैं।
• рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдоाрдирд╡ рдзрд░्рдо рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
• рднाрд░рдд рдХा рдХोрдИ рд░ाрдЬрдХीрдп рдзрд░्рдо рдирд╣ीं рд╣ै।
• рдоुрд▓्рд▓ा, рдоौрд▓рд╡िрдпों, рдЗрдоाрдоों, рд╕ाрдзु-рд╕рди्рддों рдж्рд╡ाрд░ा рдзाрд░्рдоिрдХ рдЙрди्рдоाрди рдлैрд▓ाрдиे рдХी рдиीрддि рднी рдкंрде
рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХो рдЖрдШाрдд рдкрд╣ुंрдЪाрддी рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 1. рдиिрдо्рди рдоें рд╕े рдХौрди-рд╕ी рдмाрддें рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рд╡िрдЪाрд░ рд╕े рд╕ंрдЧрдд рд╣ै? рдХाрд░рдг рд╕рд╣िрдд
рдмрддाрдЗрдП।
(рдХ) рдХिрд╕ी рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоूрд╣ рдкрд░ рджूрд╕рд░े рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоूрд╣ рдХा рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рди рд╣ोрдиा।
(рдЦ) рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рдХो рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдзрд░्рдо рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрди्рдпрддा рджेрдиा।
(рдЧ) рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХो рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╕рдоाрди рдЖрд╢्рд░рдп рд╣ोрдиा।
(рдШ) рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдк्рд░ाрд░्рдердиा рд╣ोрдиा।
(рдЩ) рдХिрд╕ी рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдХो рдЕрдкрдиे рдкृрдердХ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрди рдмрдиाрдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि
рд╣ोрдиा।
(рдЪ) рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рдк्рд░рдмंрдзрди рд╕рдоिрддिрдпों рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рдХрд░рдиा।
(рдЫ) рдХिрд╕ी рдоंрджिрд░ рдоें рджрд▓िрддों рдХे рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХे рдиिрд╖ेрдз рдХो рд░ोрдХрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк।
рдЙрдд्рддрд░-рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХрдерди рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╣ैं-
(рдХ) рдПрдХ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоूрд╣ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХी рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрддि- рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдХी рдк्рд░рдердо рдПрд╡ं
рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╢рд░्рдд рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдзрд░्рдо рдХा рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрдиा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдХे рд▓िрдП
рдпрд╣ рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдЕрди्рддрд░ рдпा рдЕंрдд:рдзाрд░्рдоिрдХ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП рдХ्рдпोंрдХि рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा
рд╕рдоाрдирддा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдоें рд╕рдоाрдирддा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा, рднेрджрднाрд╡ рдПрд╡ं рд╢ोрд╖рдг рдХा рдЕрднाрд╡ рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै।
(рдЦ) рдХिрд╕ी рднी рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдХो рдЕрд▓рдЧ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХो рдмрдиाрдиे рдХी
рдЕрдиुрдорддि рджेрдиा-рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХिрд╕ी рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХो рдЦोрд▓рдиे рдкрд░
рдк्рд░рддिрдмрди्рдз рдирд╣ीं рд▓рдЧाрддा рднाрд░рдд рдоें рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдХोрдИ рд╕ंрд╕्рдеा (рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ) рд╕рдоाрдирддा рдХे
рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдкрде рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 2. рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоी рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдоॉрдбрд▓ рдХी рдХुрдЫ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा
рдЖрдкрд╕ рдоें рдШाрд▓рдоेрд▓ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ें рдЕрд▓рдЧ рдХрд░ें рдФрд░ рдПрдХ рдирдИ рд╕ूрдЪी рдмрдиाрдПँ।
рдкрд╢्рдЪिрдоी рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж
(i) рдзрд░्рдо рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे (рдХ) рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдорд░्рдеिрдд рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ुрдзाрд░ों рдХी
рдоाрдорд▓े рдоें рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рди рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдЯрд▓ рдЕрдиुрдорддि
рдиीрддि।
(ii) рд╡िрднिрди्рди рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоूрд╣ों рдХे рдмीрдЪ рд╕рдоाрдирддा (рдЦ) рдПрдХ рдзрд░्рдо рдХे рднिрди्рди рдкंрдеों рдХे рдмीрдЪ
рдПрдХ рдоुрдЦ्рдп рд╕рд░ोрдХाрд░ рд╣ोрдиा।
(iii) рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдкрд░ рдз्рдпाрди рджेрдиा। (рдЧ) рд╕рдоुрджाрдп рдЖрдзाрд░िрдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдкрд░ рдХрдо
(iv) рд╡्рдпрдХ्рддि рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдХेрди्рдж्рд░ीрдп (рдЧ) рд╡्рдпрдХ्рддि рдФрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоुрджाрдпों рджोрдиों рдХे
рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджिрдпा рдЬाрдиा।
рдЙрдд्рддрд░–
рдкрд╢्рдЪिрдо рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж
(i) рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рдХाрд░्рдп рдоें рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдзрд░्рдо (рдХ) рд░ाрдЬ्рдп рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдвंрдЧ рд╕े рдзाрд░्рдоिрдХ рдоाрдорд▓े
рдХा рдХрдаोрд░ рдЕрд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк।
(ii) рд╡िрднिрди्рди рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоूрд╣ों рдХे рдмीрдЪ рд╕рдоाрдирддा (рдЦ)рдЕंрддрд░ рдПрд╡ं рдЕंрдд:рд░्рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоूрд╣ рдоें рд╕рдоाрдирддा
рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
(iii) рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдк्рд░рддि рдЪेрддрдиा। (рдЧ) рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рдФрд░ рдЕрдзिрд╕ंрдЦ्рдпрдХ
(iv) рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЕрдзिрдХाрд░ рдХेрди्рдж्рд░ рд╣ोрддे рд╣ैं। (рдШ) рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдФрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдХे
рдк्рд░рд╢्рди 3. рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं? рдХ्рдпा рдЗрд╕рдХी рдмрд░ाрдмрд░ी рдзाрд░्рдоिрдХ
рд╕рд╣рдирд╢ीрд▓рддा рд╕े рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।
рдЙрдд्рддрд░-рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдзрд░्рдо рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЙрджाрд╕ीрди рд╣ोрдиा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп
рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рд░ुрдЪि рдирд╣ीं рд░рдЦрдиी рдЪाрд╣िрдП। рд░ाрдЬ्рдп рдХो рди рддो рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рдХो рдЖрд╢्рд░рдп
рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рди рд╣ी рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рднेрджрднाрд╡ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП। рд▓ोрдЧों рдХो рдзрд░्рдо рдХे рдоाрдорд▓े
рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЫोрдб़ рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП, рдпрд╣ рд╕ोрдЪрддे рд╣ुрдП рдХि рдпрд╣ рдЙрдирдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдоाрдорд▓ा рд╣ै। рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж
рдХेрд╡рд▓ рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдзрд░्рдо рдХो рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ
рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕рдоाрдирддा рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдкрд░ рднी рдЬोрд░ рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп
рдЕंрдд:рдзाрд░्рдоिрдХ рдк्рд░рднुрддा рдФрд░ рд╢ोрд╖рдг рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХो рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдж्рд╡ाрд░ा рдзрд░्рдо рдХे
рдЕंрджрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдФрд░ рд╕рдоाрдирддा рдХो рднी рдмрдв़ाрд╡ा рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдПрдХ рд╡िрдЪाрд░ рд╣ै। рдЗрд╕рдХी
рдзрд░्рдо рд╕े рд╕рдоाрдирддा рдирд╣ीं рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी рдЬा рд╕рдХрддी। рдпрд╣ рдХेрд╡рд▓ рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рдХा рдкрд╣рд▓ू рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 4. рдХ्рдпा рдЖрдк рдиीрдЪे рджिрдП рдЧрдП рдХрдердиों рд╕े рд╕рд╣рдордд рд╣ै? рдЙрдирдХे рд╕рдорд░्рдерди рдпा рд╡िрд░ोрдз рдХे
рдХाрд░рдг рднी рджीрдЬिрдП।
(рдХ) рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рд╣рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рдкрд╣рдЪाрди рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рдирд╣ीं рджेрддी рд╣ै।
рдЙрдд्рддрд░-рдирд╣ीं, рд╣рдо рдЗрд╕ рдХрдерди рд╕े рд╕рд╣рдордд рдирд╣ीं рд╣ैं рдХि рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдзाрд░्рдоिрдХ рдкрд╣рдЪाрди
рд╕े рдирд╣ीं рд╣ै। рд╣рдо рдЗрд╕рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдирд╣ीं рдХрд░рддे। рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдзाрд░्рдоिрдХ рдкрд╣рдЪाрди рдоें рдХोрдИ рдмाрдзा рдирд╣ीं।
рдбाрд▓рддा। рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдзрд░्рдо рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдиिрдЬी рдоाрдорд▓ा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдзрд░्рдо рдХो рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ
рдоाрдирддा рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдордирдкрд╕ंрдж рдзाрд░्рдоिрдХ рдкрд╣рдЪाрди рдХो рдХाрдпрдо рд░рдЦ рд╕рдХрддा рд╣ै।
(рдЦ) рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХिрд╕ी рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдХे рдЕंрджрд░ рдпा рд╡िрднिрди рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоुрджाрдпों рдХे
рдмीрдЪ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд╣ै।
рдЙрдд्рддрд░-рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрд╢рд╡ाрдж рдПрдХ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоूрд╣ рдпा рд╡िрднिрди्рди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоूрд╣ рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХे
рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ै, рд╕рд╣ी рд╣ै।
рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдХा рдХेрд╡рд▓ рдпрд╣ी рдЕрд░्рде рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдзрд░्рдо рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рдПрдХ рджूрд╕рд░े рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ै।
рдмрд▓्рдХि рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рдПрдХ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдоें рдпрд╣ рд╕рдоाрдирддा рдкрд░ рднी рдЬोрд░ рджेрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдмाрдд рд╡िрднिрди
рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоूрд╣ों рдоें рднी рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рднी рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоूрд╣ों рдоें рднेрджрднाрд╡ рдХे рд╕рднी рд░ूрдкों
рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдПрдХ рдРрд╕ा рд░ाрдЬ्рдп рдЬो рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдЙрд╕рдХो рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдФрд░
рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдорд░्рдкिрдд рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдЬो рдХрдо рд╕े рдХрдо рдЧैрд░-рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рд░ोрддों рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЙрд╕рдХे
рдЕंрдд рдоें рд╢ाрддि, рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा, рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рднेрджрднाрд╡ рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП।
(рдЧ) рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдХा рдЬрди्рдо рдкрд╢्рдЪिрдоी рдФрд░ рдИрд╕ाрдИ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдпрд╣
рднाрд░рдд рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдирд╣ीं рд╣ै।
рдЙрдд्рддрд░-рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдкрд╢्рдЪिрдоी рдИрд╕ाрдЗрдпрдд рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рднाрд░рдд рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдирд╣ीं
рд╣ै-рд╕рд╣ी рд╣ै।
рдпрд╣ рд╕рд░्рд╡рдеा рд╕рд╣ी рд╣ै рдХि рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕े рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рдоें рдЕрдорд░ीрдХा рдоें
рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдИ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рдХा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рдкृрдердХрддा рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рдзрд░्рдо рдХे рдоाрдорд▓े рдоें
рди рддो рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХрд░ेрдЧा рдФрд░ рди рд╣ी рдзрд░्рдо рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХрд░ेрдЧा। рджोрдиों рдХा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░
рдоें рдЕрдкрдиी рд╕ीрдоा рд╣ै। рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХिрд╕ी рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा। рдпрд╣ рдХिрд╕ी
рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╕ंрд╕्рдеा, рдЬो рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рд╣ो, рдЙрд╕рдХी рд╡िрдд्рддीрдп рд╕рд╣ाрдпрддा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा।
рдзрд░्рдо рд╕рд░्рд╡рдеा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдоाрдорд▓ा рд╣ै рдФрд░ рдХाрдиूрди рдХी рдпा рд░ाрдЬ्рдп рдиीрддि рдХा рдоाрдорд▓ा рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░
рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдПрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдЕрдкрдиी рдордирдкрд╕ंрдж рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ै। рд╕рдоुрджाрдп
рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдпा рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХा рдеोрдб़ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЗрд╕рдоें рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ै।
рднाрд░рддीрдп рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдкрд╢्рдЪिрдоी рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдХी рд╣ू-рдм-рд╣ू рдЕрдиुрдХृрддि рдирд╣ीं рд╣ै। рдХेрд╡рд▓ рд╕рдоाрди
рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдзрд░्рдо рджोрдиों рдЕрд▓рдЧ рд╣ैं рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЕрдкрдиा рдХोрдИ рдзрд░्рдо рдирд╣ीं рд╣ोрддा
рджोрдиों рдоें рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдЕрд╕рдоाрдирддा рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд╕рднा рдХा рдЖрджрд░ рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ै рдкрд░рди्рддु рднेрджрднाрд╡
рдХрд░рдиे рдХा рдХोрдИ рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕рдорд░्рдердХ рд╣ै рдФрд░
рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рдорджрдж рднी рдХрд░рддा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 5. рднाрд░рддीрдп рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХा рдЬोрд░ рдзрд░्рдо рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдкрд░ рдирд╣ीं рд╡рд░рди् рдЙрд╕рд╕े
рдЕрдзिрдХ рдХिрди्рд╣ी рдФрд░ рдмाрддों рдкрд░ рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрдерди рдХो рд╕рдордЭाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдЕрдиेрдХ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдФрд░ рдЕрдорд░ीрдХी рджेрд╢ों рдХे рд╕рдоाрди рднाрд░рддीрдп рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдзрд░्рдо
рдХे рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ рди рдХेрд╡рд▓ рд╢рд░्рдд рд╣ै рдмрд▓्рдХि рднाрд░рддीрдп рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдХा рд▓рдХ्рд╖рдг
рд╣ै। рдпрд╣ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рдЗрд╕рд╕े рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡िрднिрди्рди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоूрд╣ों рдХे рдмीрдЪ
рднेрджрднाрд╡ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиा рд╣ै। рдпрд╣ рдЕंрддрд░ рдФрд░ рдЕंрддрд░्рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоुрджाрдпों рдоें рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рди्рдпाрдп рдХी।
рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рддा рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рд╢ोрд╖рдг рдХे рдЕрдиेрдХ рдоाрдорд▓े рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдпे рди рдХेрд╡рд▓ рдЕंрддрдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоूрд╣ों
рдоें рд╣ोрддे рд╣ैं рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕ी рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоुрджाрдпों рдоें рднी рд╣ोрддे рд╣ैं। рднाрд░рддीрдп рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдЗрд╕े рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рддा
рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдХा рджूрд╕рд░ा рдкрд╣рд▓ू рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ुрдзाрд░ рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдзाрд░्рдоिрдХ
рдоाрдорд▓ों рдоें рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдкं. рдиेрд╣рд░ू рдиे рд╕्рд╡рдпं рднेрджрднाрд╡ рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╕ंрдмंрдзी рдФрд░ рдЧрд▓рдд
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдмुрд░ाрдЗрдпां рдЬैрд╕े-рджрд╣ेрдЬ рдк्рд░рдеा, рд╕рддी рдк्рд░рдеा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдХाрдиूрди рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдЕрд╣рдо् рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ।
рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд▓िрдП рднी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░्рдп рдХिрдП।
рдиेрд╣рд░ू рдХे рд▓िрдП рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХा рдкूрд░्рдг рд╡िрд░ोрдз рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 6. ‘рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рджूрд░ी рдХ्рдпा рд╣ै? рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╕рд╣िрдд рд╕рдордЭाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХा рднाрд░рддीрдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХा рд╕рдоाрди рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг
рд▓рдХ्рд╖рдг рд╣ै-рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдзрд░्рдо рдХा рдЕрд▓рдЧाрд╡ा рд░ाрдЬ्рдп рдХो рди рддो рд╕ैрдж्рдзाрди्рддिрдХ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рди рдзрд░्рдо рдХी
рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рдиी рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕рд▓िрдП рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рд╡ाрдж рдХा рдпрд╣ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдзाрд░्рдоिрдХ
рдХाрд░्рдпों рдоें рдХोрдИ рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдирд╣ीं рдХрд░ेрдЧा। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдзрд░्рдо рднी рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдХिрд╕ी рдХाрд░्рдп рдоें рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдирд╣ीं рдХрд░ेрдЧा।
рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЕрдкрдиा рдХोрдИ рдиिрдЬी рдзрд░्рдо рдирд╣ीं рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдзрд░्рдо рдХो рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдоाрдорд▓े рдХे рд░ूрдк рдоें рдЫोрдб़
рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдзрд░्рдо рджोрдиों рдХा рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।
1. ‘рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рдХा рдЕंрдд’ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХिрд╕ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै ? [B.M.2009 A]
(рдХ) рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж-14
(рдЦ) рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж-17
(рдЧ) рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж-23
(рдШ) рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж-32
2. ‘рдзрд░्рдо рд╕े рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрднिрди्рди рдХाрд░्рдпों рдоें рд╕ंрдЧрддि рдЖрддी рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рдЙрд╕рдХो рджिрд╢ा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी
рд╣ै।’ рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдпрд╣ рдХрдерди рдХिрд╕ рдорд╣ाрдкुрд░ुрд╖ рдХा рд╣ै ? [B.M.2009A]
(рдХ) рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп
(рдЦ) рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧाँрдзी
(рдЧ) рдбॉреж рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдгрди
(рдШ) рд╡िрдиोрдмा рднाрд╡े
3. рдЗрдирдоें рд╕े рдХोрди рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं рд╣ै-
(рдХ) рдиेрдкाрд▓
(рдЦ) рдЕрдоेрд░िрдХा
(рдЧ) рднाрд░рдд
(рдШ) рдкाрдХिрд╕्рддाрди
рдк्рд░рд╢्рди 1. рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рдЕрдерд╡ा рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рд╕े рдХ्рдпा рдЖрд╢рдп рд╣ै?
( (Define the term secular.)
рдЙрдд्рддрд░-рдкंрде рдпा рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╢рдм्рдж рдХा рдЕрд░्рде (Meaning of the word Secular)-рдзрд░्рдо рдпा
рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╢рдм्рдж рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдХे рд╕ेрдХ्рдпुрд▓рд░ (Secular) рд╢рдм्рдж рдХा рд╣िрди्рджी рдкрд░्рдпाрдп рд╣ै।
рд╕ेрдХ्рдпुрд▓рд░ рд╢рдм्рдж рд▓ैрдЯिрди рднाрд╖ा рдХे рд╕рд░рдХुрд▓рдо (Surculam) рд╢рдм्рдж рд╕े рдмрдиा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ोрддा
рд╣ै- ‘рд╕ंрд╕ाрд░ рдпा рдпुрдЧ’।
рдк्рд░рд╢्рди 2. рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рд▓िрдЦिрдП।
( (Definie the Secular state.)
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдПрдЪ. рдмी. рдХाрдорде рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ “рдПрдХ рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рди рддो рдИрд╢्рд╡рд░ рд░рд╣िрдд рд░ाрдЬ्рдп
рд╣ै,рди рд╣ो рд╡рд╣ рдЕрдзрд░्рдоी рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдзрд░्рдо-рд╡िрд░ोрдзी рд╣ै। рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╣ोрдиे рдХा рдпрд╣ рдЕрд░्рде рд╣ै
рдХि рдЗрд╕рдоें рдИрд╢्рд╡рд░ рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।”
(ii) рдЬाрд░्рдЬ рдСрд╕рд▓рд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░-“рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рдХा рдЕрд░्рде рдЗрд╕ рд╡िрд╢्рд╡ рдпा рд╡рд░्рддрдоाрди рдЬीрд╡рди рд╕े
рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдЬीрд╡рди рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै рддрдеा рдЬो рдзाрд░्рдоिрдХ рдпा рдж्рд╡ैрддрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рдмंрдзा рд╣ुрдЖ рди рд╣ो।”
рдк्рд░рд╢्рди 3. рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХा рдоूрд▓ рдЖрдзाрд░ рдХ्рдпा рд╣ै?
(What is main base of Secularism?)
рдЙрдд्рддрд░-рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдоूрд▓ рдЖрдзाрд░ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं –
(i) рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдЕрдкрдиा рдХोрдИ рдзрд░्рдо рдирд╣ीं рд╣ोрддा। (ii) рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा।
(iii) рдзाрд░्рдоिрдХ рдХрдЯ्рдЯрд░рддा рдХो рдиिрд░ुрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиा, (iv) рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХाрд░ рдХा рд╡िрд░ोрдз (v) рд╕рднी рдиाрдЧрд░िрдХों
рдХो рд╕рдоाрди рдЕрдзिрдХाрд░ (vi) рд╢ाрд╕рди рдж्рд╡ाрд░ा рдзाрд░्рдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдиिрд╖ेрдз (vii) рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдЕрди्рдп рдзрд░्рдоों
рдоें рджрдЦрд▓ рджेрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं (viii) рдиैрддिрдХрддा рдХे рдиिрдпрдоों рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддा।
рдк्рд░рд╢्рди 4. рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╢ाрд╕рди рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХा рдЖрдзाрд░ рдХ्рдпा рд╣ोрддा рд╣ै?
(What is the base of the governement in a Secular state ?)
рдЙрдд्рддрд░-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдзрд░्рдо рд╕े рдкृрдердХрддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд░ूрдк рд╕े
рднौрддिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдордиुрд╖्рдпों рдХे рдиैрддिрдХ рдПрд╡ं рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╣िрддों рдХी рд╕ाрдзрдиा рдирд╣ीं рд╣ो
рд╕рдХрддी। рдк्рд░ो. рдкुрди्рддाрдо्рдмेрдХрд░ рдиे рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдоें рдХрд╣ा рд╣ै “рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рдпा рдиैрддिрдХрддा рдХे рд▓िрдП
рдХोрдИ рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдЧांрдзीрд╡ाрджी рд░ाрдЬ्рдп рд╣ो рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдХрддा…….. рди рддो рд╡рд╣ рдк्рд░ाрдЪीрди
рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рдкрд░ рдФрд░ рди рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рдкрд░ рдЪрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै।”
рдк्рд░рд╢्рди 5. “рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рд╡िрд╢्рд╡ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрджрд░्рд╢ рдкूрд░्рддि рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ै” рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
(Explain the secularism is helpful in making a idealistic globally state.)
рдЙрдд्рддрд░-рд╡िрд╢्рд╡ рд░ाрдЬ्рдп рдПрдХ рдЕрдд्рдпाрдзिрдХ рдЙрджाрд░ рдФрд░ рднрд╡्рдп рдЖрджрд░्рд╢ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╣ी
рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдоाрдирд╡ीрдп рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдФрд░ рд╕рдоाрдирддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे
рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░ेрдо, рджрдпा, рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा, рд╕рд╣рдпोрдЧ рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕рдж्рднाрд╡рдиा рдХे рдЧुрдгों рдкрд░ рдЬोрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕
рдмाрдд рдХा рднी рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдзрд░्рдо, рдЬाрддि рдФрд░ рдЕрди्рдп рднेрджों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдП
рдмिрдиा рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдмंрдзुрдд्рд╡ рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдХो рдЕрдкрдиा рд▓ें। рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдХी рдЙрджाрд░ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╣ै рдХि
рдоाрдирд╡-рдоाрдирд╡ рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЬांрддि, рдзрд░्рдо, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдФрд░ рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рднेрдж рдХो рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдирд╣ीं
рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╡िрд╢्рд╡ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рднी рдпрд╣ी рдХрд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рд╡िрд╢्рд╡
рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдХी рдкूрд░्рддि рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 6. рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдзрд░्рдоों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рд╣िрд╖्рдгु рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै?
(A Secular state is tolerate towards all ihe religions. How ?)
рдЙрдд्рддрд░-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд╕рднी рдзрд░्рдо рдЖрдзाрд░рднूрдд рд░ूрдк рдоें
рдПрдХ рд╣ैं। рдЕрдд: рдзрд░्рдо рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рдк्рд░рддि рдЕрд╕рд╣рдирд╢ीрд▓рддा рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдиा
рдЪाрд╣िрдП। рд╣рдо рдЪाрд╣े рдХिрд╕ी рднी рдзрд░्рдо рдХे рдЕрдиुрдпाрдпी рд╣ों, рд╣рдоाрд░े рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╕ोрдЪा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि
рдПрдХрдоाрдд्рд░ рд╣рдоाрд░ा рдзрд░्рдо рд╣ी рд╕рдд्рдп рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рддा рд╣ै। рд╣рдоाрд░े рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрди्рдп рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХा рд╕рдо्рдоाрди рдХिрдпा
рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП।
(Short Answer Type Questions)
рдк्рд░рд╢्рди 1. рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдкрд░िрднाрд╖ाрдПंँ рд▓िрдЦिрдП।
(Write the definitions of a secular state.)
рдЙрдд्рддрд░-рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдХुрдЫ рдкрд░िрднाрд╖ाрдПंँ рдиिрдо्рдиांрдХिрдд рд╣ैं-
(i) рдЬॉрд░्рдЬ рдСрд╕рд▓рд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें “рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рдХा рдЕрд░्рде рдЗрд╕ рд╡िрд╢्рд╡ рдпा рд╡рд░्рддрдоाрди рдЬीрд╡рди рд╕े
рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै рддрдеा рдЬो рдзाрд░्рдоिрдХ рдпा рдж्рд╡ैрддрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рдмंрдзा рд╣ुрдЖ рди рд╣ो।”
рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдПрдХ рдРрд╕े рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ, рд▓ौрдХिрдХ
рдФрд░ рдРрдЪ्рдЫिрдХ рд╣ै рддрдеा рдЬिрд╕рдХा рдЕрдкрдиा рдХोрдИ рдзрд░्рдо рдирд╣ीं। рдРрд╕ा рд░ाрдЬ्рдп рдзрд░्рдо рдХे рдиाрдо рдкрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि-рд╡्рдпрдХ्рддि
рдХे рдордз्рдп рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рднेрдж-рднाрд╡ рдирд╣ीं рдХрд░рддा। рдпрд╣ рд░ाрдЬ्рдп рдзрд░्рдо рдХो рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдФрд░
рдЖрди्рддрд░िрдХ рд╡рд╕्рддु рдоाрдирддे рд╣ुрдП рдзрд░्рдо рдХो рд░ाрдЬрдиीрддि рд╕े рдкृрдердХ рд░рдЦрдиे рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд░рдЦрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा
рд░ाрдЬ्рдп рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рд╡िрд╢ेрд╖ рдХा рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддा, рдмрд▓्рдХि рдпрд╣ рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХो рд╕рдоाрди рдоाрдиे рд╣ुрдП
рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдХा рдкोрд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै।
(ii) рдПрдЪ.рдмी.рдХाрдорде рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдПрдХ рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рди рддो рдИрд╢्рд╡рд░ рд░рд╣िрдд рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै, рди рд╣ी
рд╡рд╣ рдЕрдзрд░्рдоी рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдзрд░्рдо-рд╡िрд░ोрдзी। рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╣ोрдиे рдХा рдпрд╣ рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рдИрд╢्рд╡рд░
рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।”
(iii) рдбोрдиाрд▓्рдб рд╕्рдоिрде рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп, рд╡рд╣ рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд-рд╡िрд╖рдпрдХ,
рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдПрд╡ं рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рд╣рддी рд╣ै, рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╕рдордп рдзрд░्рдо
рдХो рдмीрдЪ рдоें рдирд╣ीं рд▓ाрддा; рдЬो рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдирд╣ीं рд╣ै рдФрд░ рди рдХिрд╕ी
рдзрд░्рдо рдХी рдЙрди्рдирддि рдХा рдк्рд░рдпрд▓ рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХрд░рддा рд╣ै।”
(iv) рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХाрди्рдд рдоैрдд्рд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें,”рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рдоेрд░ा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдРрд╕ा рд░ाрдЬ्рдп
рдзрд░्рдо рдпा рдЬाрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдХोрдИ рднेрдж-рднाрд╡ рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде
рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдУрд░ рд╕े рдХिрд╕ी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдзрд░्рдо рдХो рдоाрди्рдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी।”
рдк्рд░рд╢्рди 2. рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдоाрдирд╡-рдзрд░्рдо рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП।
(The secular state is based on humanism. clarify.)
рдЙрдд्рддрд░-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी
рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рд╕рдо्рдкाрджрди рднी рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХिрди्рддु рдзрд░्рдо рд╕े рдкृрдердХрддा рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп
рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рднौрддिрдХ рдпा рдЕрдиाрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╣ो। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд░ाрдЬ्рдп
рдХो рдЕрдзрд░्рдоी, рд╡िрдзрд░्рдоी, рдзрд░्рдо-рд╡िрд░ोрдзी, рдЕрдиाрдЪाрд░ी рдпा рдЕрдзाрд░्рдоिрдХ рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг
рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдзрд░्рдо рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рди рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд░ाрдЬ्рдп рд╕рдд्рдп, рдЕрд╣िंрд╕ा,
рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡-рдмрди्рдзुрдд्рд╡ рдЖрджि рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХे рдк्рд░рддि рдЖрд╕्рдеा рд░рдЦрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдзрд░्рдо рдФрд░
рдиैрддिрдХрддा рд╕े рдШрдиिрд╖्рда рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ोрддा рд╣ै। рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдзрд░्рдо рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा,
рд╡рд░рди् рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХा рд╕ाрд░ рдоाрдирд╡-рдзрд░्рдо рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 3. рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдкंрде-рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдХौрди-рд╕े рдЖрджрд░्рд╢ рдкाрдП рдЬाрддे рд╣ैं?
(What ideals of secularism is to be given in Indian constitution ?)
рдЙрдд्рддрд░-рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдЖрджрд░्рд╢-рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдпा рдкंрде-рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा
рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЪाрд░ рдЖрджрд░्рд╢ рджृрд╖्рдЯिрдЧрдд рд╣ोрддे рд╣ैं-
(i) рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдкрдиे рдХो рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рдирд╣ीं рдХрд░ेрдЧा, рди рд╣ी рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рд╡िрд╢ेрд╖ рдХे
рдЕрдзीрди рд░рд╣ेрдЧा।
(ii) рд░ाрдЬ्рдп рдЬрдм рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдзाрд░्рдоिрдХ рдоाрди्рдпрддा, рдЖрдЪрд░рдг рдПрд╡ं рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╕рдо्рдмрди्рдзी
рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░ेрдЧा, рддो рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡िрд╢ेрд╖ рдХो рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд (Preferential) рд╕ुрд╡िрдзा рдирд╣ीं
рджेрдЧा।
(iii) рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡िрд╢ेрд╖ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдзрд░्рдо рдЕрдерд╡ा рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрдЪाрд░ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХोрдИ
рднेрджрднाрд╡ рдирд╣ीं рдХрд░ेрдЧा।
(iv) рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрдзीрди рдХिрд╕ी рдкрдж рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рд╕рднी рдХे рдзрд░्рдоाрд╡рд▓рдо्рдмिрдпों рдХो рд╕рдоाрди рдЕрд╡рд╕рд░
рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोंрдЧे।
рдк्рд░рд╢्рди 4. рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдХोрдИ рддीрди рдоूрд▓ рдЖрдзाрд░ рд▓िрдЦिрдП।
(Write three tenets of seculartism.)
рдЙрдд्рддрд░-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдоूрд▓ рдЖрдзाрд░-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд╕рд╣ी рд░ूрдк рдоें рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП
рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै। рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПंँ
рдиिрдо्рди рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं-
(i) рдзрд░्рдо рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдХाрд░्рдп рди рд╣ोрдХрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдХाрд░्рдп рд╣ै-рдк्рд░ाрдЪीрди рдФрд░
рдордз्рдп рдпुрдЧ рдоें рдзрд░्рдо рдХो рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдХाрд░्рдп рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा рдФрд░ рд░ाрдЬा рддрдеा рдк्рд░рдЬा
рд╕рднी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрдЬा рдХे рдиेрддृрдд्рд╡ рдоें рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдХी рдкूрдЬा рдХी рдЬाрддी рдеी рд▓ेрдХिрди рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди
рдХे рджो рдЕंрдЧ (рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рдЖрдбрдо्рдмрд░) рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЙрдирдоें рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХो рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг
рдоाрдирддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдоाрди्рдпрддा рд╣ै рдХि рдзрд░्рдо рдЖрди्рддрд░िрдХ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХी рд╡рд╕्рддु рд╣ै। рдЕрддः рдзрд░्рдо рдХो рд╕рдоाрдЬ рдХा
рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдХाрд░्рдп рди рдоाрдиा рдЬाрдХрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдХाрд░्рдп рдоाрдиा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों
рдХो рдЕрдкрдиी рдЗрдЪ्рдЫाрдиुрд╕ाрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рдиे рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП।
(ii) рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЕрдкрдиा рдХोрдИ рдзрд░्рдо рдирд╣ीं рд╣ोрддा-рдзрд░्рдо рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ
рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд░ाрдЬ्рдп рд╣ोрддे рд╣ैं- рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдзрд░्рдоाрдЪाрд░्рдп рд░ाрдЬ्рдпा рдзрд░्рдоाрдЪाрд░्рдп
рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЕрдкрдиा рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдзрд░्рдо рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рдзрд░्рдо рдХी рд╡ृрдж्рдзि рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖्
рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдзрд░्рдоाрдЪाрд░्рдп рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै рд▓ेрдХिрди
рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЕрдкрдиा рдХोрдИ рдзрд░्рдо рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдпрд╣ рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХो рд╕рдоाрди рд╕рдордЭрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे
рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рдмрдв़ाрдиे рдпा рдХрдо рдХрд░рдиे рдХो рдХोрдИ рдк्рд░рдпрдд्рди рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрддा।
(iii) рдзрд░्рдо рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рди рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдЕрдШाрд░्рдоिрдХ рдирд╣ीं-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХिрд╕ी
рдзрд░्рдо рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा
рд╕рдо्рдкाрджрди рднी рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХिрди्рддु рдзрд░्рдо рд╕े рдкृрдердХрддा рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖
рд░ाрдЬ्рдп рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рднौрддिрдХ рдпा рдЕрдиाрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╣ो। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдЕрдзрд░्рдоी, рд╡िрдзрд░्рдоी,
рдзрд░्рдорд╡िрд░ोрдзी, рдЕрдиाрдЪाрд░ी рдпा рдЕрдзाрд░्рдоिрдХ рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖
рдзрд░्рдо рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рди рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд░ाрдЬ्рдп рд╕рдд्рдп, рдЕрд╣िंрд╕ा, рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡-рдмрди्рдпुрдд्рд╡ рдЖрджि
рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХे рдк्рд░рддि рдЖрд╕्рдеा рд░рдЦрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдзрд░्рдо рдПрд╡ं рдиैрддिрдХрддा рд╕े рдШрдиिрд╖्рда рд╕рдо्рдмрди्рдз
рд╣ोрддा рд╣ै। рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдзрд░्рдо рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рд╡рд░рди् рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХा рд╕ाрд░
‘рдоाрдирд╡ рдзрд░्рдо’ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 5. рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдХोрдИ рддीрди рдмिрди्рджु рд▓िрдЦिрдП।
(Write three points of criticis of secularism.)
рдЙрдд्рддрд░-(i) рд╢ाрд╕рди-рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХा рдЖрдзाрд░ рднौрддिрдХ-рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп,
рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдзрд░्рдо рд╕े рдкृрдердХрддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд░ूрдк рд╕े рднौрддिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै, рдФрд░
рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдордиुрд╖्рдпों рдХे рдиैрддिрдХ рдПрд╡ं рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╣िрддों рдХी рд╕ाрдзрдиा рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी। рдк्рд░ो. рдкुрди्рддाрдо्рдмेрдХрд░
рдиे рдЗрд╕ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдХрд╣ा рд╣ै, “рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо-рдпा рдиैрддिрдХрддा рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा।
рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдЧांрдзीрд╡ाрджी рд░ाрдЬ्рдп рд╣ो рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдХрддा …рди рддो рд╡рд╣ рдк्рд░ाрдЪीрди рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं
рдкрд░ рдФрд░ рди рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рдкрд░ рдЪрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै।”
(ii) рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЫिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ो рдЬाрдиा рд╕рдо्рднрд╡-рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХा рдХрдерди рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдПрдХ
рдзрд░्рдо рд╡िрд╢ेрд╖ рдХो рдоाрди्рдпрддा рджेрдиे рд╕े рдзाрд░्рдоिрдХ рдПрдХрддा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдПрдХ рдРрд╕ी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрдХрддा рд╕्рдеाрдкिрдд
рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै, рдЬो рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै। рдХिрди्рддु рдзрд░्рдо рд╕े рдкृрдердХ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖
рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рдПрдХрддा рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рдПрдХрддा рдХे рдЕрднाрд╡
рдоें рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЫिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ो рдЬाрдиे рдХी рдЖрд╢ंрдХा рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдПрдХ рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖
рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╡िрднिрди्рди рдзрд░्рдоो рдХे рдЬो рдЕрдиुрдпाрдпी рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдзाрд░्рдоिрдХ рднेрджों рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдиिрд░рди्рддрд░
рд▓рдб़ाрдИ-рдЭрдЧрдб़े рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдПрдХрддा рдХो рдирд╖्рдЯ рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं।
(iii) рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा-рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рд░ाрдЬ्рдп рдЬрдирд╣िрдд рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ
рдХрд▓्рдпाрдг рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдг рдХी рдпрд╣ рднाрд╡рдиा рдиैрддिрдХ рдЖрджрд╢ों рдФрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ
рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдзрд░्рдо рдФрд░ рдиैрддिрдХрддा
рдХे рдк्рд░рддि рдЙрджाрд╕ीрди рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдХрднी рд╕рдЪ्рдЪा рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा
рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдг рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдХा рдкрддрди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рдЙрди
рд╕्рд╡ाрд░्рдердкूрд░्рдг рддрдд्рдд्рд╡ों рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рдоिрд▓рддा рд╣ै, рдЬो рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдг рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ोрддे рд╣ैं।
рдк्рд░рд╢्рди 6 рдкंрдз рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рддीрди рддрд░्рдХ рджीрдЬिрдП।
(Give three arguments in favour of the secularism.)
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдПं рдоिрде्рдпा рдзाрд░рдгा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ैं-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖
рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЬो рд╡िрднिрди्рди рдмाрддें рдХрд╣ी рдЬाрддी рд╣ैं, рд╡े рд╕рднी рдЗрд╕ рдоिрде्рдпा рдзाрд░рдгा рдкрд░
рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ैं рдХि рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдзрд░्рдо-рд╡िрд░ोрдзी рд░ाрдЬ्рдп рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рд╡рд╕्рддुрд╕्рдеिрддि рдЗрд╕рдХे рдиिрддाрди्рдд
рд╡िрдкрд░ीрдд рд╣ै। рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдзрд░्рдо-рд╡िрд░ोрдзी рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╡рд░рди् рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХे рд╕ाрд░ ‘рдоाрдирд╡ рдзрд░्рдо’
рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдпाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд░ाрдЬ्рдп рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд░ाрдЬ्рдп, рдЙрд╕рдХे рдХाрдиूрди рдФрд░ рд╕рдд्рддा,
рд╕рдм рдХुрдЫ рдиैрддिрдХрддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рди्рдпाрдпрдоूрд░्рддि рд░ाрдоाрд╕्рд╡ाрдоी рдХे рд╢рдм्рджों рдоें “рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп
рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдХाрдиूрди рдиैрддिрдХ рдЖрдЪाрд░-рд╡िрдЪाрд░ рдоें рдкृрдердХ рд╣ो।”
(ii) рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдПрдХрддा рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╣ी рд╕рдо्рднрд╡-рдПрдХ рд░ाрдЬ्рдп рдЬिрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд
рд╡िрд╡िрдз рдзрд░्рдоों рдХे рдЕрдиुрдпाрдпी рд░рд╣рддे рд╣ैं, рдпрджि рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдзрд░्рдо рдХो рд░ाрдЬ्рдп рдзрд░्рдо рдХे рдЕрдиुрдпाрдпी рд░ाрдЬ्рдп
рдХे рдк्рд░рддि рдЙрджाрд╕ीрдирддा рдХा рднाрд╡ рдЕрдкрдиा рд▓ेрддे рд╣ैं рдФрд░ рдмрд╣ुрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рддрдеा рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рд╡рд░्рдЧ рдоें рд╕рджैрд╡ рд╣ी
рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХी рд╕्рдеिрддि рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдкंрдЪ рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХे рдЕрдиुрдпाрдпिрдпों
рдХो рд╕рдоाрди рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рддрдеा рд╕рдоाрдирддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдпрд╣ рдк्рд░ाрддрднाрд╡ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдПрдХрддा
рдХे рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдоें рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рд╕ाрдХ्рд╖ी рд╣ै рдХि рдЕрдХрдмрд░
рдХी рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдиे рдоुрдЧрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдПрдХрддा рдФрд░ рд╕ुрджृрдв़рддा рдк्рд░рджाрди рдХी, рд▓ेрдХिрди рдФрд░ंрдЧрдЬेрдм рдХी
рдзाрд░्рдоिрдХ рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рдХी рдиीрддि рдиे рдоुрдЧрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдЫिрди्рди-рднिрди्рди рдХрд░ рджिрдпा। рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा
рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХा рднी рдпрд╣ी рд╡िрдЪाрд░ рдеा рдХि рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рд╣ी рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдПрдХрддा рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦ рд╕рдХрддी
рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рдд рдХे рд▓िрдП рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдХो рдЕрдкрдиाрдпा।
(iii) рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдХी рдкूрд░рдХ-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░
рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдХा рднी рдкूрд░рдХ рд╣ै। рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рдоूрд▓ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХी рдзाрд░рдгा
рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै рдФрд░ рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдЗрди рджोрдиों рд╣ी рдЖрджрд░्рд╢ों рдХो рдЙрдЪिрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЬाрддा
рд╣ै। рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХो рд╕рдоाрди рд╕рдордЭрддा рд╣ै рдФрд░ рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХी рдзाрд░рдгा рдзाрд░्рдоिрдХ
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдкрд░ рднी рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдкंрде
рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдоूрд▓ рд░ूрдк рд╕े рд▓ोрдХрддрди्рдд्рд░ाрдд्рдордХ рд╣ी рд╣ै।
рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрдХृрдд рд╣ोрдХрд░ рддाрдиाрд╢ाрд╣ी рдХा рд░ूрдк рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рд▓ेрддा
рд╣ै, рдХिрди्рддु рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЖрд╢ंрдХा рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдзрд░्рдоाрдЪाрд░्рдп рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╣ी
рдЕрдзिрдХ рд╣ै। рдзрд░्рдоाрдЪाрд░्рдп рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╢ाрд╕рди рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рдИрд╢्рд╡рд░ рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдмрддрд▓ाрдХрд░ рдЬрдирддा рдкрд░ рдордирдоाрдиे
рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рднूрддрдХाрд▓ рдоें рдЗрди рдзрд░्рдоाрдЪाрд░्рдп рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдзрд░्рдо рдХे рдиाрдо рдкрд░ рджूрд╕рд░े рдзрд░्рдоों рдХे рдЕрдиुрдпाрдпिрдпों
рдкрд░ рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХिрдП рдЧрдП, рдЙрдирдХी рдХрд▓्рдкрдиा рд╣ी рднрдпाрд╡рд╣ рд╣ै। рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рддो
рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХाрд░рд╡ाрдж рдХी рдзाрд░рдгा рдХा рд╡िрд░ोрдзी рд╣ोрдиे рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рддрдеा рд╕рдоाрдирддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд
рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдзिрдиाрдпрд╡ाрдж рдХा рд╡िрд░ोрдзी рдФрд░ рдк्рд░рдЬाрддрди्рдд्рд░ाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдкूрд░рдХ рд╣ै।
(Long Answer Type Questions)
рдк्рд░рд╢्рди 1. рдкंрде рдпा рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं? рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдоूрд▓ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों
рдХा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХीрдЬिрдП।
(What do you mean by secularism? Examine the fundamental principles of
secularism.)
рдЙрдд्рддрд░-рдкंрде рдпा рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╢рдм्рдж рдХा рдЕрд░्рде (Meaning of the word Secular)-рдзрд░्рдо рдпा
рдкंрде-рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╢рдм्рдж ‘рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдХे ‘рд╕ेрдХ्рдпुрд▓рд░’ (Secular) рд╢рдм्рдж рдХा рд╣िрди्рджी рдкрд░्рдпाрдп рд╣ै। рд╕ेрдХ्рдпुрд▓рд░
(Seculare) рд╢рдм्рдж, рд▓ैрдЯिрди рднाрд╖ा рдХे ‘рд╕рд░рдХुрд▓рдо’ (Surculam) рд╢рдм्рдж рд╕े рдмрдиा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде
рд╣ोрддा рд╣ै- рд╕ंрд╕ाрд░ рдЕрдерд╡ा рдпुрдЧ।
рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рдХुрдЫ рдкрд░िрднाрд╖ाрдПं рдиिрдо्рдиांрдХिрдд рд╣ैं-
(i) рдЬाрд░्рдЬ рдСрд╕рд▓рд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें “рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рдХा рдЕрд░्рде рдЗрд╕ рд╡िрд╢्рд╡ рдпा рд╡рд░्рддрдоाрди рдЬीрд╡рди рд╕े
рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै рддрдеा рдЬो рдзाрд░्рдоिрдХ рдпा рдж्рд╡ैрддрд╡ाрджी рд╕े рдмंрдзा рд╣ुрдЖ рди рд╣ो।”
рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдПрдХ рдРрд╕े рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ, рд▓ौрдХिрдХ
рдФрд░ рдРрдЪ्рдЫिрдХ рд╣ै рддрдеा рдЬिрд╕рдХा рдЕрдкрдиा рдХोрдИ рдзрд░्рдо рдирд╣ीं। рдРрд╕ा рд░ाрдЬ्рдп рдзрд░्рдо рдХे рдиाрдо рдкрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि-рд╡्рдпрдХ्рддि
рдХे рдордз्рдп рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рднेрдж-рднाрд╡ рдирд╣ीं рдХрд░рддा। рдпрд╣ рд░ाрдЬ्рдп рдзрд░्рдо рдХो рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдФрд░
рдЖрди्рддрд░िрдХ рд╡рд╕्рддु рдоाрдирддे рд╣ुрдП рдзрд░्рдо рдХो рд░ाрдЬрдиीрддि рд╕े рдкृрдердХ рд░рдЦрдиे рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд░рдЦрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा
рд░ाрдЬ्рдп рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рд╡िрд╢ेрд╖ рдХा рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддा, рдмрд▓्рдХि рдпрд╣ рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХो рд╕рдоाрди рдоाрдирддे рд╣ुрдП
рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдХा рдкोрд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै।
(ii) рдПрдЪ.рдмी.рдХाрдордп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдПрдХ рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рди рддो рдИрд╢्рд╡рд░ рд░рд╣िрдд рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै, рди рд╣ी
рд╡рд╣ рдЕрдзрд░्рдоी рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдзрд░्рдо-рд╡िрд░ोрдзी। рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╣ोрдиे рдХा рдпрд╣ рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рдИрд╢्рд╡рд░
рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।”
(iii) рдбोрдиाрд▓्рдб рд╕्рдоिрде рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп, рд╡рд╣ рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд
рдзрд░्рдо-рд╡िрд╖рдпрдХ, рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдПрд╡ं рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рд╣рддी рд╣ै, рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░
рдХрд░рддे рд╕рдордп рдзрд░्рдо рдХो рдмीрдЪ рдоें рдирд╣ीं рд▓ाрддा, рдЬो рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдирд╣ीं рд╣ै
рдФрд░ рди рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рдХी рдЙрди्рдирддि рдХा рдк्рд░рдпрд▓ рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рдХे рдоाрдорд▓े
рдоें рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХрд░рддा рд╣ै।”
(iv) рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХाрди्рдд рдоिрд╢्рд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рдоेрд░ा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдРрд╕ा
рд░ाрдЬ्рдп рдзрд░्рдо рдпा рдЬाрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдХोрдИ рднेрдж-рднाрд╡ рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा
рдЕрд░्рде рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдУрд░ рд╕े рдХिрд╕ी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдзрд░्рдо рдХो рдоाрди्рдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी।”
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдкрд░िрднाрд╖ाрдУं рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдПрдХ рдРрд╕े рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рд╣ै
рдЬिрд╕рдХा рдХोрдИ рдЕрдкрдиा рдзрд░्рдо рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдФрд░ рдЬो рдзрд░्рдо рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рдХोрдИ рднेрдж-рднाрд╡ рдирд╣ीं
рдХрд░рддा। рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рдПрдХ рдзрд░्рдо-рд╡िрд░ोрдзी, рдЕрдзाрд░्рдоिрдХ рдпा.рдИрд╢्рд╡рд░ рд░рд╣िрдд рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рдРрд╕े
рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рд╣ै рдЬो рдзाрд░्рдоिрдХ рдоाрдорд▓ों рдоें рдкूрд░्рдгрддрдпा рддрдЯрд╕्рде рд░рд╣рддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдзрд░्рдо рдХो рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд
рд╡рд╕्рддु рдоाрдирддा рд╣ै।
рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдоूрд▓ рдЖрдзाрд░- рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд╕рд╣ी рд░ूрдк рдоें рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдкंрде
рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ोрдЧा। рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПंँ
рдиिрдо्рди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं-
(i) рдзрд░्рдо рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдХाрд░्рдп рди рд╣ोрдХрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдХाрд░्рдп рд╣ै-рдк्рд░ाрдЪीрди рдФрд░
рдордз्рдп рдпुрдЧ рдоें рдзрд░्рдо рдХो рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдХाрд░्рдп рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा рдФрд░ рд░ाрдЬा рддрдеा рдк्рд░рдЬा
рд╕рднी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрдЬा рдХे рдиेрддृрдд्рд╡ рдоें рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдХी рдкूрдЬा рдХी рдЬाрддी рдеी рд▓ेрдХिрди рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди
рдХे рджो рдЕंрдЧ (рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рдЖрдбрдо्рдмрд░) рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЙрдирдоें рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХो рд╣ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг
рдоाрдирдиा рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдоाрди्рдпрддा рд╣ै рдХि рдзрд░्рдо рдЖрди्рддрд░िрдХ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХी рд╡рд╕्рддु рд╣ै, рдЕрддः рдзрд░्рдо рдХो рд╕рдоाрдЬ рдХा
рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдХाрд░्рдп рди рдоाрдиा рдЬाрдХрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдХाрд░्рдп рдоाрдиा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों
рдХो рдЕрдкрдиी рдЗрдЪ्рдЫाрдиुрд╕ाрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рдиे рдХी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП।
(ii) рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЕрдкрдиा рдХोрдИ рдзрд░्рдо рдирд╣ीं рд╣ोрддा-рдзрд░्рдо рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ
рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд░ाрдЬ्рдп рд╣ोрддे рд╣ैं :- рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдзрд░्рдоाрдЪाрд░्рдп рд░ाрдЬ्рдпा рдзрд░्рдоाрдЪाрд░्рдп
рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЕрдкрдиा рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдзрд░्рдо рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рдзрд░्рдо рдХी рд╡ृрдж्рдзि рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖
рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдзрд░्рдоाрдЪाрд░्рдп рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै।
рд▓ेрдХिрди рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЕрдкрдиा рдХोрдИ рдзрд░्рдо рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдпрд╣ рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХो рд╕рдоाрди рд╕рдордЭрддा рд╣ै
рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рдмрдв़ाрдиे рдпा рдХрдо рдХрд░рдиे рдХा рдХोрдИ рдк्рд░рдпрд▓ рдирд╣ीं рдХिрдпा
рдЬाрддा।
(iii) рдзрд░्рдо рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рди рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдЕрдзाрд░्рдоिрдХ рдирд╣ीं-рдкंрдЪ рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХिрд╕ी
рдзрд░्рдо рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा
рд╕рдо्рдкाрджрди рднी рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХिрди्рддु рдзрд░्рдо рд╕े рдкृрдердХрддा рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖
рд░ाрдЬ्рдп рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рднौрддिрдХ рдпा рдЕрдиाрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╣ो। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд░ाрдЬ्рдп рд╕рдд्рдп, рдЕрд╣िंрд╕ा, рдк्рд░ेрдо рдФрд░
рд╡िрд╢्рд╡-рдмрди्рдзुрдд्рд╡ рдЖрджि рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХे рдк्рд░рддि рдЖрд╕्рдеा рд░рдЦрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдзрд░्рдо рдПрд╡ं рдиैрддिрдХрддा
рд╕े рдШрдиिрд╖्рда рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ोрддा рд╣ै। рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдзрд░्рдо рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рд╡рд░рди् рд╕рднी
рдзрд░्рдоों рдХे рд╕ाрд░ ‘рдоाрдирд╡ рдзрд░्рдо’ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
(iv) рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рддा рд╣ै рдХि
рд╕рднी рдзрд░्рдо рдЖрдзाрд░рднूрдд рд░ूрдкे рдоें рдПрдХ рд╣ैं। рдЕрддः рдзрд░्рдо рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдк्рд░рддि рдЕрд╕рд╣рдирд╢ीрд▓рддा
рдХा рдмрд░्рддाрд╡ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╣рдо рдЪाрд╣े рдХिрд╕ी рднी рдзрд░्рдо рдХे рдЕрдиुрдпाрдпी рд╣ों, рд╣рдоाрд░े рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рдирд╣ीं
рд╕ोрдЪा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдПрдХрдоाрдд्рд░ рд╣рдоाрд░ा рдзрд░्рдо рд╣ी рд╕рдд्рдп рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рддा рд╣ै। рд╣рдоाрд░े рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрди्рдп
рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХा рд╕рдо्рдоाрди рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП।
(v) рдзाрд░्рдоिрдХ рдХрдЯ्рдЯрд░рддा (Bigotry) рдХो рдиिрд░ुрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиा-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдзाрд░्рдоिрдХ
рдЙрджाрд░рд╡ाрдж рдХा рдк्рд░рд╢ंрд╕рдХ рдФрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рдХрдЯ्рдЯрд░рддा рдХा рд╡िрд░ोрдзी рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдПрдХрддा рдФрд░
рд╢рдХ्рддि рдХे рд╣िрдд рдоें рдРрд╕ी рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рдзाрд░्рдоिрдХ рдХрдЯ्рдЯрд░рддा
рдФрд░ рдХрдардоुрд▓्рд▓ाрдкрди рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рдХрдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ैं।
(vi) рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХाрд░ рдХा рд╡िрд░ोрдз-рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХाрд░ рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕рдо्рдкूрд░्рдг
рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдиिрдпрдд्рд░рдг рд░рдЦे рд▓ेрдХिрди рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдоाрди्рдпрддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдзрд░्рдо рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЖрди्рддрд░िрдХ
рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЬीрд╡рди рдХी рд╡рд╕्рддु рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рд▓िрдП рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕ рд╕рдордп рддрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि
рдХे рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП, рдЬрдм рддрдХ рдХि рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди
рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╣िрдд рдоें рдмाрдзрдХ рди рд╣ो। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд
рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╡ рдХाрд░्рдпрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕рд░्рд╡рд╡्рдпाрдкी рди рд╣ोрдХрд░ рдк्рд░рддिрдмрди्рдзिрдд рдФрд░ рд╕ीрдоिрдд рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।
(vii) рд╕рднी рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рд╕рдоाрди рдЕрдзिрдХाрд░-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдкрдиे рд╕рднी рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो
рдХिрд╕ी рднी рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╕ाрде рдмिрдиा рдХोрдИ рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рдХिрдП рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा
рд╣ै। рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕ेрд╡ाрдУं рдпा рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрди्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдзрд░्рдо, рдЬाрддि, рд╡рд░्рдЧ рдпा рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХोрдИ
рднेрджрднाрд╡ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрддा।
(viii) рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдоौрд▓िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд▓ोрдХрддрдиाрдд्рдордХ-рд▓ोрдХрддрди्рдд्рд░ рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдоूрд▓ рд░ूрдк
рд╕ें рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдХी рдзाрд░рдгा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै рдФрд░ рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдЗрди рджोрдиों рд╣ी
рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдЙрдЪिрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХो рд╕рдоाрди рд╕рдордЭрддा
рд╣ै।
(ix) рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдг-рдзрд░्рдо рдХे рджो рдкрдХ्рд╖ рд╣ोрддे рд╣ैं:-
рд▓ौрдХिрдХ рдФрд░ рдкाрд░рд▓ौрдХिрдХा рдкрдХ्рд╖ рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рд╕ेрд╡ा, рдкूрдЬा рдЖрд░ाрдзрдиा рдХрд░ рдЖрдЧे рдЖрдиे рд╡ाрд▓े
рдЬीрд╡рди рдХो рд╕ुрдзाрд░рдиा рдФрд░ рд▓ौрдХिрдХ рдкрдХ्рд╖ рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХी рд╕ेрд╡ा рдХрд░ рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиे рдФрд░
рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдЗрд╕ी рдЬीрд╡рди рдХो рд╕ुрдзाрд░рдиा। рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдзрд░्рдо рдХे рд▓ौрдХिрдХ рд░ूрдк рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕
рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЕрдкрдиे рд╕рднी рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдХрд▓्рдпाрдг рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै।
(x) рд╢ाрд╕рди рдж्рд╡ाрд░ा рдзाрд░्рдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдиिрд╖ेрдз-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рд╡рдпं рдзाрд░्рдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рджाрди
рдирд╣ीं рдХрд░рддा рдФрд░ рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рдЙрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдРрд╕ी рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХो рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рд╣ाрдпрддा рднी рдк्рд░рджाрди рдирд╣ीं рдХी
рдЬाрддी, рдЬिрдирдХे рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдиिрд╢्рдЪिрдд рдФрд░ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд╣ोрддा рд╣ै।
(xi) рдиैрддिрдХрддा рдХे рдиिрдпрдоों рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддा-рдкंрдЪ рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा
рдХे рдиिрд╖ेрдз рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рдирд╣ीं рд▓िрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдиैрддिрдХрддा рдХे рдиिрдпрдоों рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं
рдХрд░рддा। рдиैрддिрдХрддा рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЖрдзाрд░ рд╣ै рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд
рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдХрд▓्рдпाрдг рд╣ेрддु рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╡िрднिрди्рди рд╣िрддों рдФрд░
рдзाрд░्рдоिрдХ рдорддों рдХे рдмीрдЪ рд╕рд╣рдпोрдЧ рдЙрдирдоें рдиिрд╣िрдд рд╕ाрдоाрди्рдп рдиैрддिрдХ рднाрд╡рдиा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ोрддा
рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдПрдХ рд╕рдЪ्рдЪा рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдиैрддिрдХрддा рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддा рдФрд░ рди рд╣ी рдЙрд╕рдХे
рдж्рд╡ाрд░ा рдРрд╕ा рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП।
(vii) рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдЕрди्рдп рдзрдоों рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╕рднी рдиाрдЧрд░िрдХों
рдХो рдЕрдкрдиी рдЗрдЪ्рдЫाрдиुрд╕ाрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рдиे рдХा рддो рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै, рдХिрди्рддु рдЙрди्рд╣ें рдЕрди्рдп рдзрд░्рдоों
рдХे рд╡िрд░ोрдз рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдРрд╕ा рдХोрдИ рднी рдХाрд░्рдп рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े
рдЕрди्рдп рдзрд░्рдоों рдХे рдЕрдиुрдпाрдпिрдпों рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рднाрд╡рдиा рдХो рдЖрдШाрдд рдкрд╣ुंँрдЪे।
(xiii) рдХोрдИ рднी рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдХाрдиूрдиों рд╕े рдоुрдХ्рдд рдирд╣ीं- рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд
рдХोрдИ рднी рдзрд░्рдо рдпा рдЙрд╕ рдзрд░्рдо рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдкुрд░ोрд╣िрдд рд╡рд░्рдЧ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдХाрдиूрдиों рд╕े рдоुрдХ्рдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдпрджि
рдзрд░्рдо рдпा рдЙрд╕рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд, рдЙрд╕рдХे рдЕрдиुрдпाрдпिрдпों рдпा рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд▓िрдП рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рд╣ैं, рддो
рд░ाрдЬ्рдп рдХाрдиूрди рдж्рд╡ाрд░ा рдРрд╕े рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рд╡ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдХी рдордиाрд╣ी рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 2. рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХी рдзाрд░рдгा рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП।
(Chiticism the concept of secularism.)
рдЙрдд्рддрд░-рдк्рд░ाрдЪीрди рдФрд░ рдордз्рдп рдпुрдЧ рдоें рдзрд░्рдо рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рдХा рдЧрдардмрди्рдзрди рдеा, рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे
рдЧрдардмрди्рдзрди рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдзрд░्рдо рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рджोрдиों рдХा рд╣ी рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡िрдХृрдд рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕
рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдзрд░्рдоाрдЪाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ुрдИ рдФрд░ рдзрд░्рдо рдпा рд░ाрдЬрдиीрддि рдХे рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдкрд░
рдЖрдзाрд░िрдд рдкрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ рдХिрди्рддु рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдпा рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा
рдХो рднी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-
(i) рд╢ाрд╕рди-рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХा рдЖрдзाрд░ рднौрддिрдХ-рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп, рд░ाрдЬ्рдп
рдХी рдзрд░्рдо рд╕े рдкृрдердХрддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд░ूрдк рд╕े рднौрддिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд
рдордиुрд╖्рдпों рдХे рдиैрддिрдХ рдПрд╡ं рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╣िрддों рдХी рд╕ाрдзрдиा рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी। рдк्рд░ोреж рдкुрди्рддाрдо्рдмेрдХрд░ рдиे рдЗрд╕
рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдХрд╣ा рд╣ै, “рдЗрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рдпा рдиैрддिрдХрддा рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдкंрде
рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдЧांँрдзीрд╡ाрджी рд░ाрдЬ्рдп рд╣ो рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдХрддा…….. рди рддो рд╡рд╣ рдк्рд░ाрдЪीрди рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं
рдкрд░ рдФрд░ рди рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рдкрд░ рдЪрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै।”
(ii) рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЫिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ो рдЬाрдиा рд╕рдо्рднрд╡-рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХा рдХрдерди рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдПрдХ
рдзрд░्рдо рд╡िрд╢ेрд╖ рдХो рдоाрди्рдпрддा рджेрдиे рд╕े рдзाрд░्рдоिрдХ рдПрдХрддा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдПрдХ рдРрд╕ी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрдХрддा рд╕्рдеाрдкिрдд
рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै, рдЬो рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рдПрдХрддा рдирд╣ीं рд░рд╣рдиे рджेрддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ
рдПрдХрддा рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЫिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ो рдЬाрдиे рдХी рдЖрд╢ंрдХा рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХे
рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдПрдХ рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╡िрднिрди्рди рдзрд░्рдоों рдХे рдЬो рдЕрдиुрдпाрдпी рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдзाрд░्рдоिрдХ рднेрджों
рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░рд╕्рд╕рд░ рдПрд╡ं рдиिрд░рди्рддрд░ рд▓рдб़ाрдИ-рдЭрдЧрдб़े рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдПрдХрддा рдХो рдирд╖्рдЯ рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं।
(iii) рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी-рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рд░ाрдЬ्рдп рдЬрдирд╣िрдд рдФрд░
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХрд▓्рдпाрдг рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдг рдХी рдпрд╣ рднाрд╡рдиा рдиैрддिрдХ рдЖрджрд░्рд╢ों рдФрд░
рдзाрд░्рдоिрдХ рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдзрд░्рдо рдФрд░
рдиैрддिрдХрддा рдХे рдк्рд░рддि рдЙрджाрд╕ीрди рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдХрднी рд╕рдЪ्рдЪा рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं
рд╣ो рд╕рдХрддा। рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдг рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдХा рдкрддрди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░
рдЗрд╕рдоें рдЙрди рд╕्рд╡ाрд░्рдердкूрд░्рдг рддрдд्рдд्рд╡ों рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рдоिрд▓рддा рд╣ै, рдЬो рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдг рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ोрддे рд╣ैं।
(iv) рд╕рд░рд▓рддा рд╕े рд╡िрдХृрдд рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै-рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХा рдпрд╣ рднी рдХрдерди рд╣ै рдХि рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖
рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╢ाрд╕рди рдХा рдХोрдИ рдиैрддिрдХ рдЖрдзाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рд╡िрдХृрдд
рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рддाрдиाрд╢ाрд╣ी рдХा рд░ूрдк рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рддрдеा рдиैрддिрдХ рднाрд╡рдиाрдУं
рдХा рдкोрд╖рдг рди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдЖрд╢ंрдХा рд░рд╣рддी рд╣ै рдХि рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╢ाрд╕рди-рд╢рдХ्рддि рд╣рдеिрдпा
рдХрд░ рддाрдиाрд╢ाрд╣ी рдХो рд╕्рдеाрдкрдиा рди рдХрд░ рд▓े рдЬैрд╕ा рдХि рдоुрд╕ोрд▓िрдиी рдиे 1922 рдИреж рдоें рдФрд░ рд╣िрдЯрд▓рд░ рдиे 1933
рдИреж рдоें рдХिрдпा।
(1) рдзाрд░्рдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рди рд╣ोрдиे рдХे рджुрд╖्рдкрд░िрдгाрдо-рд░ाрдо्рдпा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╢िрдХ्рд╖рдг
рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдоें рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХो рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдирд╣ीं рджी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ
рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдкूрд░्рдг рднौрддिрдХрддा рдХे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдкрд▓рдХрд░ рдпрдИ рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░
рдиैрддिрдХ-рдЕрдиैрддिрдХ рдоाрд░्рдЧ рд╕े рднौрддिрдХ рд╕ाрдзрдиों рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ी рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХा рдПрдХрдоाрдд्рд░ рд▓рдХ्рд╖्рдп
рдмрдиा рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рджेрд╢ рдХी рдпुрд╡ा рдкीрдв़ी рдиैрддिрдХ рдФрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рдЖрдЪрд░рдг рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░
рдХा рдХрд▓ुрд╖िрдд рдоाрд░्рдЧ рдЕрдкрдиा рд▓ेрддी рд╣ै рдЙрд╕ рджेрд╢ рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рдЕрди्рдзрдХाрд░рдордп рд╣ी рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
(vi) рдмрд╣ुрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡рд░्рдЧ рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдХो рдЖрдкाрдд-рдПрдХ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрди्рддрдЧрд░्рдд рдзрд░्рдо рдХी
рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЬो рд╡рд░्рдЧ рдмрд╣ुрдордд рдоें рд╣ै, рд╕рджैрд╡ рд╣ी рдпрд╣ рдЪाрд╣рддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕े рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг
рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдзрд░्рдо рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмрд╣ुрдордд рд╡рд░्рдЧ рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеिрддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиे рдпा рдзрд░्рдоाрдЪाрд░्рдп
рд░ाрдЬ्рдп рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЗрд╕ рдмрд╣ुрдордд рд╡рд░्рдЧ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдзрд░्рдо рдоिрд╢्рд░िрдд рджेрд╢рднрдХ्рддि рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЕрдкрдиाрдпा
рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рдпे рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдХрд▓्рдпाрдг рдХो рдЕрдкрдиा рд╡िрд╢ेрд╖ рдХрд░्рддрд╡्рдп рд╕рдордЭрддे рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖
рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдЬрдм рдпрд╣ुрдордд рдФрд░ рдЕрд▓्рдкрдордд рд╡рд░्рдЧ рдХो рд╕рдоाрди рд╕्рдеिрддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै рддो рдпрд╣ुрдордд рд╡рд░्рдЧ рдХो рдЕрд▓्рдкрдордд
рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиी рднाрд╡рдиाрдУं рдФрд░ рд╣िрддों рдкрд░ рдЕंрдХुрд╢ рд░рдЦрдиा рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдмрд╣ुрдордд рд╡рд░्рдЧ рдХी рднाрд╡рдиाрдУं
рдкрд░ рдЖрдШाрдд рдкрд╣ुंँрдЪрддा рд╣ै рдФрд░ рдпे рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдЙрд╕ рд╢्рд░рдпा-рднрдХ्рддि рдХा рдкрд░िрдЪрдп рдирд╣ीं рджे рдкाрддे, рдЬिрд╕рдХा
рдкрд░िрдЪрдп рдпे рджे рд╕рдХрддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 3. рднाрд░рдд рдоें рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХी рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП।
(Discuss in detail the secularism in India.)
рдЕрдерд╡ा, рднाрд░рддीрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рдзрд░्рдо-рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
(Explain the secular character of Indian Democracy.)
рдЕрдерд╡ा, рднाрд░рдд рдоें рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдкрд░ рдПрдХ рдиिрдмрди्рдп рд▓िрдЦिрдП।
(Write an essay on secularism in India.)
рдЙрдд्рддрд░-рднाрд░рдд рдоें рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा-рднाрд░рдд рдоें рд╕рджैрд╡ рд╕े рд╣ी рдзрд░्рдо рдХा рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╡िрд╢ेрд╖
рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд░рд╣ा рд╣ै рдХिрди्рддु рдХाрд▓ांрддрд░ рдоें рдзрд░्рдо рдХे рд╕ंрдХुрдЪिрдд рд░ूрдк рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рд╣ो рдЧрдпा, рдЙрд╕рдХे рдЖрдбрдо्рдмрд░рдордп
рд░ूрдк рдХो рд╣ी рд╕рдм рдХुрдЫ рд╕рдордЭ рд▓िрдпा рдЧрдпा рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рднाрд░рдд рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ
рдк्рд░рдЧрддि рдХो рдЧрд╣рд░ा рдЖрдШाрдд рдкрд╣ुंрдЪा। рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдзрд░्рдо рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдЗрддрдиे рдЕрдзिрдХ рд░ूрдкाрди्рддрд░ рдк्рд░рдЪрд▓िрдд
рд╣ो рдЧрдП рдХि рдЗрд╕рд╕े рд╕рдоाрдЬ рд╡िрднिрди्рди рдЯुрдХрдб़ों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рд╣ो рдЧрдпा рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдПрдХрддा рдХो рднीрд╖рдг рдЖрдШाрдд
рдкрд╣ुंँрдЪा। рд╕рджिрдпों рддрдХ рдкрд░рддрди्рдд्рд░рддा рдЗрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдкрд░िрдгाрдо рд╣ुрдЖ рдзाрд░्рдоिрдХ рдордд-рдорддाрди्рддрд░ों
рдХे рдЗрди рджुрд╖्рдкрд░िрдгाрдоों рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдиिрд░्рдоाрддाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдЖрджрд░्рд╢
рдХो рдЕрдкрдиाрдпा рдЧрдпा рд▓ेрдХिрди рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕рднा рдХे рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рджрд╕्рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рдмाрдд рдиिрддाрди्рдд рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░
рджी рдЧрдпी рдХि рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХा рдЖрд╢рдп рдзрд░्рдо-рд╡िрд░ोрдз рд╕े рдирд╣ीं рд╣ै рдФрд░ рднाрд░рдд рд░ाрдЬ्рдп рдПрдХ рдзрд░्рдо-рд╡िрд░ोрдзी
рд░ाрдЬ्рдп рди рд╣ोрдХрд░ рдиैрддिрдХрддा, рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдзрд░्рдо рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдПрдХ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдзाрд░्рдоिрдХ рд░ाрдЬ्рдп
рд╣ोрдЧा। рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдиिрдо्рди
рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдПंँ рдХी рдЧрдпी рд╣ैं-
(i) рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рдХा рдЕрди्рдд-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХा рдЙрджाрд░ рдЖрджрд░्рд╢ рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддा рд╣ै рдХि
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рднी рдЬाрддि рдпा рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХोрдИ рднेрджрднाрд╡ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП।
рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдзाрд░ा 17 рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рдХा рдЙрди्рдоूрд▓рди рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░
рдзрд░्рдо рдХी рдЖрдб़ рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдордиुрд╖्рдп, рдордиुрд╖्рдп рдкрд░ рдЬो рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд░рд╣े, рдЙрд╕े рдЗрд╕
рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
(ii) рдзрд░्рдо рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднेрджрднाрд╡ рдирд╣ीं-рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдпрд╣ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рджिрд▓ाрдпा
рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдзрд░्рдо рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдХोрдИ рднेрджрднाрд╡ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдзाрд░ा
15 (ii) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдзрд░्рдо рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрд╕ी рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрди рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢
рд╕े рдирд╣ीं рд░ोрдХा рдЬाрдПрдЧा। рдзाрд░ा 16 (i) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдкрджों рдкрд░ рдиिрдпुрдХ्рддिрдпाँ рдХрд░рдиे рдоें рдзрд░्рдо рдХे
рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХोрдИ рднेрджрднाрд╡ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा।
(iii) рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा-рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдиाрдЧрд░िрдХ рдХो рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा
рдк्рд░рджाрди рдХी рдЧрдпी рд╣ै рдФрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдзाрд░ा 25 рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдиाрдЧрд░िрдХ рдХो рдпрд╣ рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░
рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдХिрд╕ рднी рдзрд░्рдо рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЖрдЪрд░рдг рдХрд░े। рдЗрд╕рдХा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп
рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рднी рдиाрдЧрд░िрдХ рдХो рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо рд╡िрд╢ेрд╖ рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдиे рдпा рди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдмाрдз्рдп
рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा।
(iv) рдпाрд░्рдоिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдФрд░ рдзрд░्рдо-рдк्рд░рдЪाрд░ рдХी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा-рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдзрд░्рдо
рдХो рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рднी рдк्рд░рджाрди рдХी рдЧрдпी рд╣ै। рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдзाрд░ा 26 рдоें рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ
рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдХो рдзाрд░्рдоिрдХ рддрдеा рдкрд░ोрдкрдХाрд░ी рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд╕्рдеाрдПं рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЪрд▓ाрдиे
рдзाрд░्рдоिрдХ рдоाрдорд▓ों рдХा рдк्рд░рдмंрдз рдХрд░рдиे, рдЪрд▓ рддрдеा рдЕрдЪрд▓ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд░рдЦрдиे рдФрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдФрд░ рдРрд╕ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि
рдХो рдХाрдиूрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдк्рд░рдмंрдз рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ै। рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рдЪाрд░
рдФрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рджी рдЧрдпी рд╣ै рдХिрди्рддु рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд▓ोрдн, рд▓ाрд▓рдЪ рдФрд░ рдЕрди्рдп
рд╕ाрдзрдиों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
(v) рдзाрд░्рдоिрдХ рдХाрд░्рдпों рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рд╡्рдпрдп рдХрд░-рдоुрдХ्рдд-рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдЕрдкрдиे
рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рди рдХेрд╡рд▓ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдФрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдк्рд░рджाрди
рдХрд░рддा рд╣ै, рд╡рд░рди् рдЗрд╕ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╕рд╡िрдзाрди рдХे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 27 рдоें рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдХि “рдзाрд░्рдоिрдХ рдпा рдкрд░ोрдкрдХाрд░ी
рдХाрд░्рдпों рдХे рд▓िрдП рдЦрд░्рдЪ рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдкрд░ рдХोрдИ рдХрд░ рдирд╣ीं рд▓рдЧाрдпा рдЬाрдПрдЧा”। рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЗрд╕
рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдпрд╣ рдиिрддाрди्рдд рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рд░ाрдЬ्рдп рдПрдХ рдзрд░्рдорд╡िрд░ोрдзी рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं, рд╡рд░рди् рд╡िрд╢ुрдж्рдз рдзрд░्рдо
рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै।
(vi) рдзाрд░्рдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдиिрд╖ेрдз-рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдзाрд░ा
28 рдоें рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рд╕рд░рдХाрд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ंрд╕्рдеा рдоें рдХोрдИ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдирд╣ीं рджी рдЬा рд╕рдХрддी
рддрдеा рдЧैрд░-рд╕рд░рдХाрд░ी, рдХिрди्рддु рд╕рд░рдХाрд░ рд╕े рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рд╣ाрдпрддा рдпा рдоाрди्рдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдоें рдХिрд╕ी
рдХो рдзाрд░्рдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдпा рдЙрдкाрд╕рдиा рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдиे рдХो рдмाрдз्рдп рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा।
рдЗрди рд╕рднी рдЙрдкрдмрди्рдзों рд╕े рдпрд╣ рдиिрддाрди्рдд рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдПрдХ рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै, рдзрд░्рдо-рд╡िрд░ोрдзी
рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं। рдЗрд╕ рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЙрдЪ्рдЪ рдзाрд░्рдоिрдХ рдкрджाрдзिрдХाрд░ी рдкрдж рдЧ्рд░рд╣рдг рдХे рд╕рдордп рдИрд╢्рд╡рд░
рдХे рдиाрдо рдкрд░ рд╢рдкрде рд▓े рд╕рдХрддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдкрджाрдзिрдХाрд░ी. рдзाрд░्рдоिрдХ рдЙрдкाрд╕рдиा рдЖрджि рдоें
рднाрдЧ рд▓े рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдзाрд░्рдоिрдХ рдФрд░ рдкрд░ोрдкрдХाрд░ी рдХाрд░्рдпों рдХे рд▓िрдП рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдп рдкрд░ рдХрд░-рдоुрдХ्рддि
рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЧрдпी рд╣ै рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдоें рдиैрддिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрд░рдиे рдкрд░ рднी рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा
рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдФрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдПрд╡ं рд▓ोрдХрдХрд▓्рдпाрдг рдХे рдЖрджрд░्рд╢
рдХो рджृрд╖्рдЯि рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдХे рд▓िрдП рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХा рдпрд╣ рдЖрджрд░्рд╢ рд╣ी
рдиिрддाрди्рдд рдФрдЪिрдд्рдпрдкूрд░्рдг рд╣ै।
рднाрд░рдд рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╕्рдеिрддि рдпрд╣ рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рджेрд╢ ‘рд╡िрд╡िрдзрддा рдоें рдПрдХрддा’ рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рдЙрджाрд╣рд░рдг
рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рд╣рдоाрд░े рд╕рд╡िрдзाрди-рдиिрд░्рдоाрддा ‘рд╕рд░्рд╡рдзрд░्рдо рд╕рдорднाрд╡’ рдХे рдк्рд░рддि рдиिрд╖्рдаा рд░рдЦрддे рдеे। рдЕрдд: рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा
рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдХो рдЕрдкрдиाрдпा рдЧрдпा рд▓ेрдХिрди рдПрдХ рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдкूрд░्рдг рдЕंрд╢ों
рдоें ‘рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╕рдоाрдЬ’ (Secular Society) рдоें рд╣ी рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдЬीрд╡рди
рдХा рдЪिрди्рддाрдЬрдирдХ рддрде्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╣рдо рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рддрдХ рднी рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो
рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХे рд╣ैं। рдЕрднी рд╣ाрд▓ рд╣ी рдХे рд╡рд░्рд╖ों рдоें рддो рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдзрд░्рдо рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рднेрджों
рдиे рдЕрдзिрдХ рддीрд╡्рд░ рд░ूрдк рдзाрд░рдг рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдХेрд╡рд▓ рдпрд╣ी рд╣ै рдХि рднाрд░рддीрдп
рдиाрдЧрд░िрдХ ‘рд╕рд░्рд╡рдзрд░्рдо рд╕рдорднाрд╡’ рдФрд░ ‘рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдж्рднाрд╡ рдПрд╡ं рд╕рдо्рдоाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдЕрдкрдиे
рдорди, рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдФрд░ рд╣ृрджрдп рдоें рд╕рджैрд╡ рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдЬो рд▓ें।
рди рдХेрд╡рд▓ рднाрд░рдд, рд╡рд░рди् рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЕрди्рдп рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд░ाрдЬ्рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рднी рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдоाрд░्рдЧ рдХो
рдЕрдкрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдкाрдХिрд╕्рддाрди, рд▓ीрдмिрдпा, рдпुрдЧाрдг्рдбा, рд╕рдирджी рдЕрд░рдп, рдмंрдЧрд▓ाрджेрд╢ рдФрд░
рдордз्рдп-рдкूрд░्рд╡ рдХे рдЕрди्рдп рдХुрдЫ рд░ाрдЬ्рдп рд╣ी рдзрд░्рдоाрдЪाрд░्рдп рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं। рд╡рд░्рддрдоाрди рдпुрдЧ рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХा
рд╣ी рдпुрдЧ рд╣ै рддрдеा рдЕрдм рддो рд░ूрд╕ рдФрд░ рдкूрд░्рд╡ी рдпूрд░ोрдк рдХे рдЕрди्рдп рд░ाрдЬ्рдпों рдиे рднी ‘рдзрд░्рдо-рд╡िрд░ोрдз’ рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा
рдд्рдпाрдЧ рдХрд░ рдпрдеाрд░्рде рд░ूрдк рдоें рдкंрде рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдЕрдкрдиा рд▓िрдпा рд╣ै।