Bihar board notes class 11th civics chapter 7
Bihar board notes class 11th civics chapter 7
Bihar board notes class 11th civics chapter 7
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж
•рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рд╕ीрдоाрдПँ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं ?
•рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХो рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै, рдХ्рдпों ?
• рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЕрдкрдиे рдиाрдЧрд░िрдХों рдкрд░ рдХ्рдпा рдоांрдЧ рд░рдЦ рд╕рдХрддा рд╣ै?
• рдЖрдд्рдо рдиिрд░्рдгрдп рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХा рдХ्рдпा рдЖрдзाрд░ рд╣ै?
• рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж (Nationalism)– рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдПрдХ рдРрд╕ी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╡िрдЪाрд░рдХ рдЕрдкрдиे
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдк्рд░рддि рддрди-рдорди рд╕े рд╕рдорд░्рдкिрдд рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рддрдеा рдк्рд░рдЧрддि рдХे рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░
рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХा рдЬрди्рдо 19рд╡ीं рд╕рджी рдоें рд╣ुрдЖ। рд╣рдоाрд░ी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХी рднाрд╡рдиा рд╕े рдУрддрдк्рд░ोрдд рдеा।
• рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा (Nationality)- рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдкрд░्рдпाрдп рдиेрд╢рдирд▓िрдЯी (Nationality)
рд╢рдм्рдж рд▓ैрдЯिрди рднाрд╖ा рдХे рдиेрдЯрд╕ (Natus) рд╢рдм्рдж рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдЖ рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рдЬрди्рдо рдоें рд╣ै
рдЕрддः рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХा рд╕ंрдмंрдз рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдирд╕्рд▓ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдЖрдЬ рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдХोрдИ
рднी рдирд╕्рд▓ рдпा рдк्рд░рдЬाрддि рдкूрд░्рдгрдд: рд╢ुрдж्рдз рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЧрдпी рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдПрдХ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ
рддрдеा рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै।
• рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ (Nation) – рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЬाрддीрдп рдПрдХрддा рдХे рд╕ूрдд्рд░ рдоें рдмंрдзी рд╣ुрдИ рд╡рд╣ рдЬрдирддा рд╣ै рдЬो рдХिрд╕ी рдЕрдЦрдг्рдб
рднौрддिрдХ рдк्рд░рджेрд╢ рдкрд░ рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ो। рдЙрдирдХी рдПрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп, рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕ाрдоाрди्рдп
рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдФрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ рддрдеा рдЙрдЪिрдд рдФрд░ рдЕрдиुрдЪिрдд рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рдзाрд░рдг
рдпा рдЪेрддрдиा рд╣ै।
•рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рддрдеा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдоें рднेрдж (Difference between Nation and Nationality)-
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рддрдеा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдоें рдЕрди्рддрд░ рдХेрд╡рд▓ рд░ोрдЬрдиीрддिрдХ рд╕ंрдЧрдарди рддрдеा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा
рдоें рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдПрдХрддा рддो рд░рд╣рддी рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдХी рдХрдоी рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЬрдм рдПрдХ
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ोрдиे рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓ी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рдХे рд░ूрдк рдоें
рд╕ंрдЧрдаिрдд рдХрд░ рд▓ेрддी рд╣ै рддो рд╡рд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдмрди рдЬाрддी рд╣ै।
• рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХे рддрдд्рдд्рд╡ (Elements of Nationality)-(i) рднौрдЧोрд▓िрдХ рдПрдХрддा, (ii) рдирд╕्рд▓ рдпा
рдк्рд░рдЬाрддि рдХी рдПрдХрддा, (ii) рднाрд╖ा, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рддрдеा рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рдХी рдПрдХрддा, (iv) рдзрд░्рдо рдХी рдПрдХрддा,
(v) рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдПँ, (vi) рд╕ाрдоाрди्рдп рдЗрддिрд╣ाрд╕, (vii) рд╕ाрдоाрди्рдп рд╣िрдд, (viii)
рд╕ाрдоाрди्рдп рд╢ाрд╕рдиा
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдПрдХ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдПрдХрддा рдХी рднाрд╡рдиा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрди рд▓ोрдЧों рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╣ै
рдЬिрдирдХा рдзрд░्рдо, рдк्рд░рдЬाрддि, рджेрд╢, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддрдеा рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЖрд░्рдеिрдХ рддрдеा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╣िрдд
рдПрдХ рд╕рдоाрди рд╣ोрддे рд╣ैं। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХे рдпे рд╕рднी рддрдд्рдд्рд╡ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдирд╣ीं рд╣ैं। рдЕрдд: рдХुрдЫ рддрдд्рдд्рд╡ों рдХे рдоिрд▓рдиे
рд╕े рд╣ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдмрди рдЬाрддी рд╣ै। рдЬрдм рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдЕрдкрдиा рдЕрд▓рдЧ рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рд▓ेрддी рд╣ै рддो
рд╡рд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХрд╣рд▓ाрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै।
• рд░ाрдЬ्рдп (State)- рд░ाрдЬрдиीрддि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕ीрдоा рдоें рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдмाрд╣рд░ी рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХे
рдПрдХ рдЧрдаिрдд рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдзीрди рд╕ंрдЧрдаिрдд рд▓ोрдЧों рдХे рд╕рдоुрджाрдп рдХो рд░ाрдЬ्рдп рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
• рд░ाрдЬ्рдп рдХे рддрдд्рдд्рд╡ (Elements of State)- рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЪाрд░ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ोрддे рд╣ैं-
(i) рдиिрд╢्рдЪिрдд рднू-рднाрдЧ, (ii) рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा, (iii) рд╕рд░рдХाрд░, (iv) рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा।
• рд░ाрдЬ्рдп рддрдеा рд╕рд░рдХाрд░ (State and Government)-рд╕рд░рдХाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдПрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै।
рдпрд╣ рдПрдХ рдПрдЬेрди्рд╕ी рд╣ै рдЬो рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдХрд░рддी рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдоूрд░्рдд рд╕ंрд╕्рдеा рд╣ै рдЬрдмрдХि
рд╕рд░рдХाрд░ рдоूрд░्рдд। рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рдеाрдпी рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рд╕рд░рдХाрд░ рдЕрд╕्рдеाрдпी। рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рддीрди рдЕंрдЧ рд╣ोрддे
рд╣ैं-(i) рд╡िрдзाрдпिрдХा, (ii) рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा рддрдеा (iii) рди्рдпाрдпрдкाрд▓िрдХा। рдХोрдИ рднी рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ рдХे
рдмिрдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं।
• рд░ाрдЬ्рдп рддрдеा рд╕рдоाрдЬ (State and Society)-рдПрдХ рддाрдиाрд╢ाрд╣ рдХे рд▓िрдП рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ
рдоें рдХोрдИ рдЕрди्рддрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдЬрдмрдХि рдЗрди рджोрдиों рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрд░рд╕्рддू рдиे рд░ाрдЬ्рдп рддрдеा рд╕рдоाрдЬ
рдХे рдмीрдЪ рд╡िрднेрдж рдХिрдпा рдеा। рд╕рдоाрдЬ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХा рд╕рдоुрдЪ्рдЪрдп рд╣ोрддा рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рдмाрд╣्рдп
рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХी рдкूрд░्рддि рдХрд░рддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд╕рдоाрдЬ рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХी рдкूрд░्рддि рдХрд░рддा
рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╡िрдзाрди рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ें рдХाрдиूрди рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрдирдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХрд░рдиे
рд╡ाрд▓ों рдХो рд░ाрдЬा рджрдг्рдб рджेрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдЕрдкрдиे рдХाрдпрджे рдХाрдиूрди рд╣ैं। рдЙрд▓्рд▓рдШंрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХो
рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдиिрд╖्рдХाрд╕िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдкूрд░्рд╡рд╡рдд् рд╣ै।
• рд░ाрдЬ्рдп рддрдеा рд╕ंрдШ (State and Association)-рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рд╕ंрдШ рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рдХे
рдкाрд╕ рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд╕ंрдШ рдХे рдкाрд╕ рдирд╣ीं। рд╕ंрдШ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рд╕рдоूрд╣ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рдПрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп
рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдкूрд░्рддि рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╕ंрдШ рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ोрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рд░ाрдЬ्рдп рдХी
рд╕рджрд╕्рдпрддा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдкрд░рди्рддु рд╕ंрдШ рдХी рд╕рджрд╕्рдпрддा рдРрдЪ्рдЫिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣ोрддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु
рд╕ंрдШ рд╕्рдеाрдиीрдп, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдФрд░ рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।
• рд░ाрдЬ्рдп рддрдеा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ (State and Nation)- рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рднी рдЕрди्рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै, рд░ाрдЬ्рдп
рднौрддिрдХ рд╣ै рдЬрдмрдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ। рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдЪाрд░ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ोрддे рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें
рдЕрдиेрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ोрддे рд╣ैं। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдПрдХ рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рдЕрдзिрдХ рдоें рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рддрдеा рдПрдХ
рд╣ी рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдХрдИ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддाрдПं рднी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं।
рдк्рд░рд╢्рди 1. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдмाрдХी рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд╕ंрдмрдж्рдзрддाрдУं рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдоाрдирд╡ рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░ाрдгी рд╣ै। рдРрд╕ा рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдХाрд░рдг рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиा рдЬीрд╡рди рд╕рдоूрд╣
рдоें рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХा рдРрд╕ा рдкрд╣рд▓ा рд╕рдоूрд╣ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдеा рдЬрдм рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиा рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХिрдпा।
рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рд╡рд╣ рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрдШों рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдоें рдЖрдпा। рд╕ंрдШ рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдмाрдж
рдоें рджेрд╢ рдмрдиा। рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЕрдиुрд╢ाрд╕िрдд рдФрд░ рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╕ंрд╕्рдеा рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рд╕ंрдЧрдаिрдд рдПрд╡ं рдЕрдиुрд╢ाрд╕िрдд
рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдХे рдкाрд╕ рдк्рд░рднुрд╕рдд्рддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд् рдиाрдЧрд░िрдХों рдПрд╡ं рд╡िрд╖рдпों рдХे рдКрдкрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдПрдХ рдЙрдЪ्рдЪ
рд╢рдХ्рддि рд╣ै। рдЗрди рд╕рднी рд╕рдоूрд╣ों рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХा рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдХा рдЖрдзाрд░ рдЕрди्рдп рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рднिрди्рди
рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдЖрдзाрд░ рд░рдХ्рдд рд╕ंрдмंрдз рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЖрдзाрд░ рд▓ोрдЧों рдХा рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдкрд░ рдЖрд╢्рд░िрдд
рд╣ोрдиा рд╣ै рдФрд░ рд╕ंрдШ рдХा рдЖрдзाрд░ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рд╣ै। рдпे рд╕рднी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоूрд╣ рд▓ोрдЧों
рдХे рд╕рдоूрд╣ рд╣ैं।
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╕ंрдЧрдарди рдХा рдЖрдзाрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рд╣ोрддी рд╣ै рдЬो рд╕рдоाрди рдЬाрддि, рд╕рдоाрди рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд╕рдоाрди
рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рд╕рдоाрди рдиैрддिрдХрддा, рд╕рдоाрди рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рд╕рдоाрди рднूрдЧोрд▓ рдХे рд▓ोрдЧों рдХा рд╕рдоूрд╣ рд╣ोрддा рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा
рджेрд╢рднрдХ्рддि рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рдЬाрдЧृрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд╡िрднिрди्рди рддрдд्рдд्рд╡ों рдХे рд╕рдоाрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдХे
рднाрд╡ी рд╕्рд╡рдк्рди рднी рд╕рдоाрди рд╣ोрддे рд╣ैं।рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЕрди्рдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоूрд╣ों рд╕े рднिрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 2. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдд्рдо-рдиिрд░्рдгрдп рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं? рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпрд╣
рд╡िрдЪाрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдФрд░ рдЙрдирдХो рдоिрд▓ рд░рд╣ी рдЪुрдиौрддी рдоें рдкрд░िрдгрдд рд╣ोрддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдЖрдд्рдо-рдиिрд░्рдгрдп рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рд╕рдоाрдЬ рдХी рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдФрд░ рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै।
рдЖрдд्рдо-рдиिрд░्рдгрдп рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рдк्рд░рдердо рд╡िрд╢्рд╡ рдпुрдж्рдз рдХे рд╕рдордп рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдиे
рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдеा। рдЖрдд्рдо-рдиिрд░्рдгрдп рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ
рд╕рдоूрд╣ рдпा рд╕рдоाрди рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рднूрдЧोрд▓ рдХे рд▓ोрдЧों рдХी рдкрд╕ंрдж рдХे рдХाрдиूрди рдХो рдЪुрдирдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрдиा
рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕рдХा рдпрд╣ рднी рдорддрд▓рдм рд╣ै рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоूрд╣ рдХो рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХाрдиूрди рдХो
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоूрд╣ों рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рднाрд╖ा рд╕ंрдмंрдзी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдФрд░ рднौрдЧोрд▓िрдХ рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдУं рдХो
рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рдХाрдиूрди рдмрдиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो
рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рд░рдЦрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдкрдиे рднाрд╡ी рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं
рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдПрдХ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдкрд╣рдЪाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиे рд╕्рддрд░ рдХे рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рдоुрджाрдп
рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиी рдкрд╣рдЪाрди рдФрд░ рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЕрдзिрдХांрд╢ рдоांрдЧें рд▓ोрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ुрдИ рд╣ैं
рдЬो рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд▓рдо्рдмे рд╕рдордп рд╕े рдПрдХ рд╕ाрде рд░рд╣рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдоाрди рдкрд╣рдЪाрди рдХा
рджृрд╖्рдЯिрдХोрди рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рд╣ै।
рдЗрд╕ рдЕрдзिрдХाрд░ рдиे рдПрдХ рдУрд░ рд▓ोрдЧों рдХे рдЖрдд्рдорд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХो рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдХाрд░्рдпों рдоें рдмрдв़ाрдпा рд╣ै рдФрд░
рдЙрдирдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХो рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХिрдпा рдеा рдкрд░рди्рддु рдЗрд╕ी рд╕рдордп рдЗрд╕ рдЕрдзिрдХाрд░ рдиे рд░ाрдЬ्рдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд▓िрдП
рдЪुрдиौрддिрдпों рдХो рдкेрд╢ рдХी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпां рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ैं।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЗрд╕ рдЕрдзिрдХाрд░ рдиे рдЬрди-рд╡िрд░ोрдзी рд╕्рдеिрддि рдХो рдЙрдд्рдкрди्рди рдХिрдпा рд╣ै। рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े
рдПрдХीрдХрд░рдг рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдоुрд╢्рдХिрд▓ें рдмрдв़ рдЬाрддी рд╣ैं। рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╕ोрд╡िрдпрдд рд░ूрд╕ рдХा рдкрддрди 15 рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд░ाрдЬ्рдпों
рдоें рдЖрдд्рдо рдиिрд░्рдгрдп рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдХे рдХाрд░рдг рд╣ुрдЖ। рдЪूंрдХि рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╕рдоाрдЬ рдмрд╣ुрджрд▓ीрдп рдФрд░
рд╡िрд░ोрдзी рд╣ैं, рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░ाрдЬ्рдп рдЕрд▓्рдк рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдиा рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП
рдЗрд╕ рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा рдХा рдиाрдо рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдПрд▓.рдЯी.рдЯी.рдИ. рдЕрд▓рдЧ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдоांрдЧ рдХрд░
рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рднाрд░рдд рдоें рднी рдЖрддंрдХрд╡ाрджी рдЧुрдЯों рдХी рдпрд╣ी рдоांрдЧ рд╣ै। рдпрд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें
рдЬрдо्рдоू рдХрд╢्рдоीрд░ рдХी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд╕рдоाрдзाрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣िрддों рдФрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп, рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╣िрддों рдХे
рдмीрдЪ рд╕рдордЭौрддा рдФрд░ рд╕рдорд░्рдерди рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 3. рд╣рдо рджेрдЦ рдЪुрдХे рд╣ैं рдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рд▓ोрдЧों рдХो рдЬोрдб़ рднी рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рддोрдб़ рднी рд╕рдХрддा
рд╣ै। рдЙрди्рд╣ें рдоुрдХ्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдоें рдХрдЯुрддा рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рднी рдкैрджा рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдгों
рдХे рд╕ाрде рдЙрдд्рддрд░ рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╡рд╣ рднाрд╡рдиा рд╣ै рдЬो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣िрдд, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣рдд्рдд्рд╡, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рдо्рдоाрди
рдФрд░ рдд्рдпाрдЧ рдХी рднाрд╡рдиा рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиा рд╕े рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдиिрдЬी, рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп, рднाрд╡िрдХ
рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╣िрдд рдХे рдХाрд░्рдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд▓िрдП рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕рдо्рдоाрди рдоें рдХрд░рддा рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рд╕рдоाрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा
рдХे рд▓ोрдЧों рдоें рдЙрдд्рдкрди्рди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдпрд╣ рд╕рдоाрди рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдЬाрддि, рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд░рд╣рди-рд╕рд╣рди рдФрд░
рднूрдЧोрд▓ рдХे рд▓ोрдЧों рдХा рд╕рдоूрд╣ рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдк्рд░рддि рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХी рдЬाрдЧрд░ुрдХрддा рдХा рдкрд░िрдгाрдо
рд╣ै। рд╡рд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдФрд░ рдЧौрд░рд╡ рдХे рдк्рд░рддि рднी рдЪैрддрди्рдп рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЖрдЬ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рджेрд╢рднрдХ्рддि рд╕े рдЬुрдб़ा
рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд् рдЗрд╕рд╕े рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рдд्рдпाрдЧ рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХी рднाрд╡рдиा рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдПрдХ
рд╕ंрд╡ेрдЧाрдд्рдордХ рдФрд░ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╣ै рдЬो рднूрдоि, рдЭंрдбा рдФрд░ рдЧाрдиे рдХो рдЧौрд░рд╡ाрди्рд╡िрдд рдЕрд╡рдзाрд░рдгा
рд╣ै рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднूрдоि рдХो ‘рдоाँ’ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдпрд╣ рдоाрддृрднूрдоि рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै
рдХि рдоांँ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдпрд╣ाँ рд╕рдм рдХुрдЫ рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоाрддृрднूрдоि рд╣ी рджेрд╢ рд╣ै।
рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдРрд╕े рдЕрдиेрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдгों рд╕े рднрд░ा рдкрдб़ा рд╣ै рдЬिрдирд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдФрд░ рдЙрдирдХे
рд▓ोрдЧ рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдФрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рд╡ाрджी рддाрдХрддों рдХे рд╢ोрд╖рдг рд╕े рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоुрдХ्рдд рд╣ुрдП। 19рд╡ीं рдФрд░ 20рд╡ीं
рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдЕрдиेрдХ рдПрд╢िрдпाрдИ рдФрд░ рдЕрдл्рд░ीрдХी рджेрд╢ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ी рдЖрдЬाрдж рд╣ुрдП।
рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдПрдХ рдзрд░्рдо рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдЬрдм рдпрд╣ рдЪрд░рдоोрдд्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рд╣ोрддा рд╣ै, рддो
рдпрд╣ рдоाрдирд╡рддा рдХे рд▓िрдП рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЪрд░рдоोрдд्рдХрд░्рд╖ рдФрд░ рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рд░ूрдк рдХो рдЕрддि
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж (chalinism) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдиेрдХ рджрд░्рд╢рди рд╣ैं рдЬिрдирдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЪрд░рдоोрдд्рдХрд░्рд╖ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХे
рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЬрд░्рдордиी рдоें рдиाрдЬीрд╡ाрджी рдФрд░ рдЗрдЯрд▓ी рдоें рдлांрд╕ीрд╡ाрджी рджрд░्рд╢рди рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ рдЬिрдирд╕े
рдиिрдо्рдирддा рдФрд░ рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪрддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХрдЯुрддा, рдЖрддंрдХрд╡ाрдж рдФрд░ рдпुрдж्рдзों рдХा
рд╕ंрдЦ्рдпा рддेрдЬी рд╕े рдмрдв़рдиे рд▓рдЧी।
рдк्рд░рд╢्рди 4. рд╡ंрд╢, рднाрд╖ा, рдзрд░्рдо рдпा рдирд╕्рд▓ рдоें рд╕े рдХोрдИ рднी рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХे рд▓िрдП рд╕ांрдЭा
рдХाрд░рдг рд╣ोрдиे рдХा рджाрд╡ा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा। рдЯिрдк्рдкрдгी рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдХ рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд╣ैं-
(i) рд╕рдоाрди рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХी рднाрд╡рдиा рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै рдЬрдм рд▓ोрдЧों рдоें рдПрдХ рд╣ोрдХрд░
рд░рд╣рдиे рдХी рднाрд╡рдиा рд╣ो рдФрд░ рд╡े рдПрдХ рд╕ाрде рддрднी рд░рд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдЬрдм рдЙрдирдоें рдЖрдкрд╕ рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ो। рдЬрдм
рдЯीрдо рдоें рд╕ाрдоूрд╣िрдХрддा рдХी рднाрд╡рдиा рд╣ोрддी рд╣ै рддрдм рдЙрдирдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдФрд░ рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдПँ рд╕рдоाрди рд╣ोрддी рд╣ैं।
(ii) рд╕рдоाрди рдЗрддिрд╣ाрд╕-рдЬрдм рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ुрдЦ-рджुःрдЦ, рд╡िрдЬрдп-рдкрд░ाрдЬрдп, рд▓ाрдн-рд╣ाрдиि, рдпुрдж्рдз-рд╢ांрддि,
рдЕрд╣िंрд╕ा-рд╣िंрд╕ा рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕рдоाрди рд╣ोрддा рд╣ै, рддрдм рдПрдХрддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж
рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЬрдм рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡рдпं рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рдЙрдирдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрджी
рднाрд╡рдиा рдмрдв़рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै। рд╡े рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕ाрдХ्рд╖्рдпों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП
рдХрд░рддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рдХा рдПрдХ рд╕рдн्рдпрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓рдо्рдмा рдФрд░ рдЧौрд░рд╡рдкूрд░्рдг рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╣ै рдЬो рднाрд░рдд рдХा рджेрд╢
рдХे рд░ूрдк рдоें рдЖрдзाрд░ рд╣ै рдФрд░ рднाрд░рдд рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХो рдмрдв़ाрдиे рдХा рд╕ाрдзрди рд╣ै। рдкं. рдЬрд╡ाрд╣рд░ рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू
рдиे рдЕрдкрдиी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдкुрд╕्рддрдХ ‘рднाрд░рдд рдПрдХ рдЦोрдЬ’ (Discovery of India) рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕рдн्рдпрддा рдХा
рдЧौрд░рд╡рдкूрд░्рдг рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै।
(iii) рд╕рдоाрди рднू-рднाрдЧ-рд╕рдоाрди рднू-рднाрдЧ рдПрдХ рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░рдХ рд╣ै рдЬो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХो
рдмрдв़ाрд╡ा рджेрддा рд╣ै। рднू-рднाрдЧ рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдХी рднूрдоि рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рд╕ंрд╡ेрдЧी рдФрд░ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╣ोрддा
рд╣ै рдЬो рд▓ोрдЧों рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рдЬोрдб़े рд░рдЦрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиा рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХा рд╡िрдХाрд╕
рдХрд░рддा рд╣ै।
(iv) рд╕рдоाрди рднाрд╡ी рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдПँ- рд╕рдоाрди рднाрд╡ी рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдПं рд▓ोрдЧों рдоें рдПрдХрддा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं
рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХी рднाрд╡рдиा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддी рд╣ैं। рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рд╕рдоाрди рд╕्рд╡рдк्рди рдФрд░ рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ,
рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдПँ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рд▓ोрдЧों рдХो рдПрдХ рд░рдЦрддी рд╣ैं। рд╕рдоाрди рднाрд╡ी рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдПँ
рджेрд╢ рдХे рдХाрд░्рдп рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХे рдХाрд░्рдп рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдпे рдиाрдЧрд░िрдХ рдХे рдЧुрдгों рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рддी
рд╣ैं рдФрд░ рдЗрдЪ्рдЫा рд╢рдХ्рддि рдХो рдордЬрдмूрдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдкी.рдПрд▓.рдУ।
(v) рд╕рдоाрди рд╕ंрд╕्рдХृрддि-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рд▓ाрдиे рдФрд░ рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░рдХ рд╕рдоाрди
рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╣ै। рд╕рдоाрди рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рд╕рдоाрди рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं, рдд्рдпोрд╣ाрд░ों, рдЗрддिрд╣ाрд╕, рднूрдЧोрд▓, рднाрд╖ा рдЖрджि рд╢ाрдоिрд▓
рд╣ैं рдЬो рд╕ाрдоाрди्рдп рд╣िрддों рдФрд░ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрддी рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 5. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрджी рднाрд╡рдиाрдУं рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд░рдХों рдкрд░ рд╕ोрджाрд╣рд░рдг рд░ोрд╢рдиी рдбाрд▓िрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдПрдХ рд╕рд░рдХाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै рдЬो рд╕рдоाрдирддा, рдмрд╣ुрд▓рд╡ाрдж, рдЙрджाрд░рд╡ाрдж рдФрд░ рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा
рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рдПрдХ рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рднाрд╡рдиा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдЬрдм рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж
рдкрд░ाрдХाрд╖्рдаा рдкрд░ рдкрд╣ुंрдЪ рдЬाрддा рд╣ै рддो рдпрд╣ рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рддрдм рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдЦрддрд░рдиाрдХ
рдФрд░ рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЪрд░рдоोрдд्рдХрд░्рд╖ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдЕрдиैрдЪ्рдЫिрдХ рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЪрд░рдоोрдд्рдХрд░्рд╖ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрджी рд╡्рдпрдХ्рддि
рджूрд╕рд░े рд▓ोрдЧों рдХे рдзрд░्рдо рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рднाрд╖ा рдЖрджि рдХो рд╣ाрдиि рдкрд╣ुंрдЪाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рдЕрд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдХी
рднाрд╡рдиा рдмреЭрддी рд╣ै।
рдкрд░ाрдХाрд╖्рдаा рдХी рджेрд╢рднрдХ्рддि рдПрдХ рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рднाрд╡рдиा рд╣ै рдФрд░ рдХिрд╕ी рднी рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдЕрдиैрдЪ्рдЫिрдХ
рдФрд░ рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рджूрд╕рд░े рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдзрд░्рдо, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХे рд▓ोрдЧों рдоें рдЕрд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдХी
рднाрд╡рдиा рдмрдв़рддी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдРрд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдЬो рдЪрд░рдоोрдд्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдФрд░ рдЬो рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╣ो, рд░ोрдХрдиे рдХा
рдЙрдкाрдп рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдХ рд╣ैं рдЬो рдЕрддि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХो рд╕ीрдоिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं-
(i) рд▓ोрдХрддंрдд्рд░рддा-рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╕рдоाрдирддा, рди्рдпाрдп, рд╕рд╣рдирд╢ीрд▓рддा рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдоूрд▓्рдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा
рд╣ै рдЬो рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЙрдЧ्рд░рд╡ाрдж рдкрд░ рд░ोрдХ рд▓рдЧाрддा рд╣ै। рдк्рд░рдЬाрддंрдд्рд░ рдоें рдЙрдЧ्рд░рд╡ाрдж рдХा рдХोрдИ рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं
рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдПрдХ рдмрдб़ा рдХाрд░рдХ рд╣ै рдЬो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХो рд╕ीрдоिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
(ii) рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ा-рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдПрдХ рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░рдХ рд╣ै рдЬो рдЕрдиैрдЪ्рдЫिрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдкрд░
рд░ोрдХ рд▓рдЧाрддा рд╣ै। рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рд╡िрднिрди्рди рдзрд░्рдо, рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд▓ोрдЧों рдХो рд╢ांрддि рдХा рдкाрда
рд╕िрдЦाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рд╣-рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдкрд░ рднी рдЬोрд░ рджेрддा рд╣ै।
(iii) рдмрд╣ुрд▓рд╡ाрдж-рдмрд╣ुрд▓рд╡ाрдж рд╡рд╣ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╣ै рдЬो рд╡िрд░ोрдзी рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЬोрдб़рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि
рд╕े рднी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХो рд╕ीрдоिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
(iv) рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрд╡ाрдж-рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рднी рдЕрддि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХो рд░ोрдХрддा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 7. рдЖрдкрдХी рд░ाрдп рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХी рд╕ीрдоाрдПं рдХ्рдпा рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдк्рд░рд╢ाрд╕рдХीрдп рд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рджृрд╖्рдЯि рдХा рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпाँ рдФрд░
рд╕рдоुрджाрдп рд╣ों рдЬिрд╕рдоें рд╕рднी рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╡ рдЧौрд░рд╡ाрди्рд╡िрдд рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░ें। рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░
рдХी рд╕ीрдоाрдПंँ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рддрдп рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХो рдоाрдирд╡рддा рдкрд░ рд╣ाрд╡ी рдирд╣ीं
рд╣ोрдиे рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╕рдоूрд╣ों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рджेрдиे рдоें рдХाрдлी рд╕рддрд░्рдХрддा рдмрд░рддी рдЬाрддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЗрди рд╕рдоूрд╣ों рдХो
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдпрд╣ рджेрдЦ рд▓ें рдХि рд╡े рд╕рдоूрд╣ рдЕрд╕рд╣िрд╖्рдгु рддो рдирд╣ीं рд╣ैं। рд╡े рдЕрдоाрдирд╡ीрдп
рдирд╣ीं рд╣ैं рдФрд░ рд╡े рд╕рдоूрд╣ рджूрд╕рд░े рд╕рдоूрд╣ों рдХे рд╕ाрде рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХा рдЕрдкрдиा рдПрдХ рдЕрддीрдд
рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рднрд╡िрд╖्рдп рдХो рд╕рдоेрдЯे рд╣ोрддा рд╣ै। рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдЙрд╕рдХे рднौрдЧोрд▓िрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ
рдЖрджрд░्рд╢, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдкрд╣рдЪाрди рд╕े рдЬुрдб़ी рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╕рдоूрд╣ों рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЕрдкрдиा рд╢ाрд╕рди рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХрд░рдиे
рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдХो рддрдп рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдд्рдо-рдиिрд░्рдгрдп рдХा рдЕрдзिрдХाрд░
рдРрд╕े рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдУрд░ рд▓े рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдХ्рд╖рдорддा рдоें рдХाрдлी рдЫोрдЯे
рд╣ों рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рдЙрдирдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдФрд░ рдмрдв़ рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╣рдоें рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдФрд░ рд╡िрднिрди्рди
рд░ुрдкों рдХे рд╕ाрде рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП।
1. рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░-
(рдХ) рднाрд░рдд рдоें рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै।
(рдЦ) рднाрд░рдд рдоें рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рд╣ी рдЙрдкрд▓рд╡्рдп рд╣ै।
(рдЧ) рд╡िрджेрд╢िрдпों рдХो рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै।
(рдШ) рдЗрдирдоें рд╕े рдХिрд╕ी рдХो рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ै। рдЙрдд्рддрд░-(рдЦ)
2. рдЙрдЧ्рд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХिрд╕рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░рддा рд╣ै? [B.M.2009A]
(рдХ) рд╕ैрдиिрдХрд╡ाрдж
(рдЦ) рд╡िрд╢्рд╡рд╢ांрддि
(рдЧ) рдЕрд╣िंрд╕ा
(рдШ) рдЖрддंрдХрд╡ाрдж
рдк्рд░рд╢्рди 1. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХे рдмाрд░े рдоें рдмрддाрдЗрдП рдХि рдХ्рдпा рд╡े рд░ाрдЬ्рдп рд╣ैं? рдпрджि рд╣ां рддो рдХैрд╕े рдФрд░
рдирд╣ीं рддो рдХैрд╕े?
(Are the following stage ? Why?)
(рдХ) рднाрд░рдд, (рдЦ) рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░, (рдЧ) рдмिрд╣ाрд░, (рдШ) рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдоेрд░िрдХा।
рдЙрдд्рддрд░– (рдХ) рд╣ॉ. рднाрд░рдд рдПрдХ рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рд╕рдо्рдк्рд░рднु рд╣ै।
(рдЦ) рдирд╣ीं, рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдПрдХ рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рддो рд╕рдо्рдк्рд░рднु рд░ाрдЬ्рдпों рдХा рд╕ंрдШ рд╣ै।
(рдЧ) рдмिрд╣ाрд░ рднी рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрдШ рдХी рдПрдХ рдЗрдХाрдИ рд╣ै।
(рдШ) рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдоेрд░िрдХा рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рд╕рдо्рдк्рд░рднु рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 2. рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдХोрдИ рджो рддрдд्рдд्рд╡ рд▓िрдЦिрдП।
(Describe any two elements of a State.)
рдЕрдерд╡ा, рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЪाрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рдХौрди рд╕े рд╣ैं?
(What are the 4 elements of a state ?).
рдЙрдд्рддрд░-рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ोрддे рд╣ैं-
(i) рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा, (ii) рдиिрд╢्рдЪिрдд рдк्рд░рджेрд╢, (iii) рд╕рд░рдХाрд░, (iv) рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा।
рдк्рд░рд╢्рди 3. рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЕрди्рддрд░ рдХे рдХिрди्рд╣ीं рджो рдмिрди्рджुрдУं рдХो рдмрддाрдЗрдП।
(Give two points of the difference between stae and society.)
рдЙрдд्рддрд░-рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмीрдЪ рдЕрди्рддрд░-
(i) рд░ाрдЬ्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдХेрд╡рд▓ рдмाрд╣्рдп рдЖрдЪрд░рдг рдХो рдиिрдпрди्рдд्рд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд╕рдоाрдЬ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे
рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХो рдиिрдпрди्рдд्рд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
(ii) рд░ाрдЬ्рдп рдПрдХ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╕ंрдЧрдарди рд╣ै рдЬрдмрдХि рд╕рдоाрдЬ рдРрдЪ्рдЫिрдХ рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕рджрд╕्рдпрддा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп
рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╕рджрд╕्рдп рдЬीрд╡рдирдкрд░्рдпрди्рдд рд░рд╣рддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕рджрд╕्рдп рдмрдирдиा
рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 4. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЕрд░्рде рдмрддाрдЗрдП।
(Give the meaning of the nation-state.)
рдЙрдд्рддрд░-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд░ाрдЬ्рдп рдПрдХ рдРрд╕ा рд░ाрдЬ्рдп рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рд╕े рдмрдиा рд╣ै। рдЬрдм рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕ाрдоाрди्рдп рдзрд░्рдо
рд╕ाрдоाрди्рдп рднाрд╖ा рдЕрдерд╡ा рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡िрд░ाрд╕рдд рдоें рдмंрдзा рд╣ोрддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрджि рд╡े рдПрдХ
рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдзाрд░рдг рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं рддो рд╡े рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рдПрд╢िрдпा,
рдЕрдл्рд░ीрдХा рд╡ рд▓ैрдЯिрди рдЕрдорд░ीрдХा рдоें рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрджी рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЬाрд░ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоुрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рдиों рдХे
рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдП।
рдк्рд░рд╢्рди 5. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХे рджो рддрдд्рдд्рд╡ों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХीрдЬिрдП। [B.M.2009A]
(Explain the two elements of nationality.)
рдЙрдд्рддрд░-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХे рджो рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддрдд्рдд्рд╡ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-
(i) рднौрдЧोрд▓िрдХ рдПрдХрддा-рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиी рдоाрддृрднूрдоि рдХे рдк्рд░рддि рдЬुрдб़ा рд░рд╣рддा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╡рд╣ рдЬрди्рдо
рд▓ेрддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рднूрдЦрдг्рдб рдкрд░ рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡рд╣ рд░рд╣рддा рд╣ै рдЙрдирдХो рдЕрдкрдиी рдоाрддृрднूрдоि рд╕े
рд▓рдЧाрд╡ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрдЬрд░ाрдпрд▓ рдмрдирдиे рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдпрд╣ूрджी рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдоें рдмिрдЦрд░े рд╣ुрдП рдеे, рдХिрди्рддु рдЙрдирдХे рдорди
рдоें рдЗрдЬрд░ाрдЗрд▓ рдХे рдк्рд░рддि рд╣ी рд▓рдЧाрд╡ рдеा।
(ii) рдк्рд░рдЬाрддीрдп рд╢ुрдж्рдзрддा- рдПрдХ рд╣ी рдк्рд░рдЬाрддि рдХे рд▓ोрдЧ рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХो рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддे рд╣ैं рдкрд░рди्рддु
рдЖрдЬрдХрд▓ рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдПрд╡ं рдЕрди्рддрд░्рдЬाрддीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрд╢ुрдж्рдз рдк्рд░рдЬाрддि рдХा рдоिрд▓рдиा рдЖрд╕ाрди рдирд╣ीं рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 6. рдЖрд░्рдеिрдХ рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рдиिрд░्рднрд░рддा рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै?
(What do you mean by economic inter-dependent ?)
рдЙрдд्рддрд░-рдЖрд░्рдеिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЖрдЬ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рдиिрд░्рднрд░рддा рдмрдв़ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं
рдХी рдмрдв़рддी рд╣ुрдИ рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рдиिрд░्рднрд░рддा рдиे рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рдоुрджाрдп рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдЧрдо्рднीрд░ рдЪुрдиौрддिрдпाँ рдкैрджा рдХी
рд╣ै। рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЕрдзिрдХ рднाрдЧों рдоें рдмрдв़рддी рдЧрд░ीрдмी, рдЕрдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдоाрдирд╡ рд╕ंрд╕ाрдзрди, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рдЦрддрд░ों рдХे
рдк्рд░рддि рдмрдв़рддी рдЬाрдЧрд░ुрдХрддा рддрдеा рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдЬैрд╕े рдоाрдорд▓े рдЗрд╕рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рдЖрдЬ
рд╡िрд╢्рд╡ рдЖрд░्рдеिрдХ рд░ूрдк рдоें рдПрдХрдЬुрдЯ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рд╕ुрджृрдв рднूрдоंрдбрд▓ीрдп рдоंрдЪ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдм рд╕рдордп
рдЖ рдЧрдпा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 7. рднाрд░рдд рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрдХीрдХрд░рдг рдиे рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХिрдпा?
(How did the economic integration influenced the nationalism.)
рдЙрдд्рддрд░-рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрдХीрдХрд░рдг рдХे рдХाрд░рдг рдЧांрд╡ों рдХा рдПрдХाрди्рдд рдЬीрд╡рди рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЧрдпा рддрдеा рдЧ्рд░ाрдоीрдг
рд▓ोрдЧ рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЖрдиे рд▓рдЧे। рд╢рд╣рд░ों рдоें рдХрдЪ्рдЪा рдоाрд▓ рдЖрдиे рд▓рдЧा। рдЧाँрд╡ рдХे рд╢िрд▓्рдкрдХाрд░ рддрдеा рдЕрди्рдп рд▓ोрдЧ
рдордЬрджूрд░ी рдПрд╡ं рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЖрдиे рд▓рдЧे। рд╢рд╣рд░ों рдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдЧांрд╡ों рдоें рдкрд╣ुंँрдЪрдиे
рд▓рдЧी। рдЗрд╕рд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рдоिрд▓ा।
рдк्рд░рд╢्рди 1. рд░ाрдЬ्рдп рддрдеा рд╕ंрдШ рдоें рдХोрдИ рддीрди рдЕंрддрд░ рдмрддाрдЗрдП।
(Explain any three points of difference between state and association.)
рдЙрдд्рддрд░-рд╕ंрдШ рд╡рд╣ рд╕ंрдЧрдарди рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдордиुрд╖्рдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि
рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рд╕ंрдШ рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЕंрддрд░ рдкाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं-
(i) рд╕рджрд╕्рдпрддा рдХा рднेрдж (Membership)- рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕рджрд╕्рдпрддा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП
рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬрди्рдо рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдоृрдд्рдпु рддрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╕рджрд╕्рдп рд╣ोрддा рд╣ै рдХिрди्рддु
рд╕ंрдШ рдХी рд╕рджрд╕्рдпрддा рдРрдЪ्рдЫिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдПрдХ рд╕рдордп рдоें рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╣ी рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╕рджрд╕्рдп
рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд╡рд╣ рдПрдХ рд╕рдордп рдкрд░ рдЕрдиेрдХ рд╕ंрдШों рдХा рд╕рджрд╕्рдп рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।
(ii) рдк्рд░рджेрд╢ рдХा рднेрдж (Territor)-рд░ाрдЬ्рдп рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд░ूрдк рдоें рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╕ंрдШ рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХा
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдкूрд░्рдгрддрдпा рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ोрддा рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рд╕ंрдШ рдХा рдХोрдИ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рд░ेрдб-рдХ्рд░ाрд╕ рд╕ोрд╕ाрдпрдЯी
рдПрдХ рдРрд╕ा рд╕ंрдШ рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣ै। рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЕрдд्рдпрди्рдд рд╕ीрдоिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡ाрд▓े рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे
рд╕ंрдШ рднी рд╣ोрддे рд╣ैं।
(iii) рдЕрд╡рдзि рдХा рднेрдж (Tenure)-рд░ाрдЬ्рдп рдПрдХ рд╕्рдеाрдпी рд╕ंрдШ рд╣ोрддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд╕ंрдШ рдЕрдзिрдХांрд╢рддः
рдЕрд▓्рдкрдХाрд▓ीрди рд╣ोрддे рд╣ैं।
рдк्рд░рд╢्рди 2. рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╕рдордЭाрдЗрдП।
(Explain the difference between state and society.)
рдЙрдд्рддрд░-(i) рд░ाрдЬ्рдп рд╕рдоाрдЬ рдХा рдПрдХ рднाрдЧ рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХा рдЬाрд▓
рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рд░ाрдЬ्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рдПрдХ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕ंрдЧрдарди рд╣ै।
(ii) рд╕рдоाрдЬ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрдЪрд░рдг рдХो рдиिрдпрди्рдд्рд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд░ाрдЬ्рдп
рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдХेрд╡рд▓ рдмाрд╣рд░ी рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХो рд╣ी рдиिрдпрди्рдд्рд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
(iii) рд░ाрдЬ्рдп рдПрдХ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╕ंрдЧрдарди рд╣ै рдЬрдмрдХि рд╕рдоाрдЬ рдРрдЪ्рдЫिрдХ рд╣ै।
(iv) рд░ाрдЬ्рдп рдПрдХ рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╕ंрдЧрдарди рд╣ै рдЬрдмрдХि рд╕рдоाрдЬ рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕ीрдоाрдУं
рдмंँрдзा рд╣ुрдЖ рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рд╡рд╣ рд╕्рдеाрдиीрдп, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддрдеा рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।
(v) рд░ाрдЬ्рдп рдПрдХ рдХृрдд्рд░िрдо рд╕ंрдЧрдарди рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рд╕рдоाрдЬ рдХी рдк्рд░рдХृрддि рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ोрддी рд╣ै।
(vi) рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╡िрдзाрди рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ें рдХाрдиूрди рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдХाрдиूрди рдХे рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдкрд░
рд░ाрдЬ्рдп рджрдг्рдб рджेрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЕрдкрдиे рдХाрдпрджे рдХाрдиूрди рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬिрдирдХे рдЙрд▓्рд▓рдШंрди рдкрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдиिрд░्рд╡ाрд╕рди
рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рддрдм рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 3. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рддрдд्рдд्рд╡ों рдХी рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП।
(Write short note on the main elements of Nationalism.)
рдЙрдд्рддрд░-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХे рддीрди рдоुрдЦ्рдп рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ैं-
(i) рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा, (ii) рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдЕрдЦрдг्рдбрддा, (iii) рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╕рдоाрдирддा।
(i) рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा (Sovereignty)-рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рдЖрдзुрдиिрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд░ाрдЬ्рдп рдкूрд░्рдг рд░ूрдк
рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ैं। рд╕рдо्рдк्рд░рднु рд░ाрдЬ्рдп рд╣ी рдкрд░рд╕्рдкрд░ рджूрд╕рд░े рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд╕ाрде рд╕рди्рдзि рдмрдиाрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд░рдЦрддे рд╣ैं।
рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा рд╡िрд╣ीрди рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЗрдХाрдИ рдХो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ंрдзि рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рд╡े рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп
рд╕ंрдЧрдардиों рдХा рд╕рджрд╕्рдп рднी рдирд╣ीं рдмрди рд╕рдХрддे।
(ii) рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдЕрдЦрдг्рдбрддा-(Territorial Integrity)-рд╕рдо्рдк्рд░рднु рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдЕрдкрдиे рднू-рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे
рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдЕрд╕ीрдоिрдд рд╕рдд्рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░ рдХोрдИ рдмाрд╣рд░ी рдиिрдпрди्рдд्рд░рдг рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा
рд╡िрд╣ीрди рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЗрдХाрдИ рдХा рдЕрди्рдп рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдХोрдИ рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХी рдпрд╣ рд╡िрд╢ेрд╖рддा
рдк्рд░рдердо рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдХा рддाрд░्рдХिрдХ рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХी рд░рдХ्рд╖ा рд╣рд░ рджрд╢ा рдоें рд╣ोрдиी рд╣ी рдЪाрд╣िрдП।
(iii) рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╕рдоाрдирддा (Legal Equality)-рд╕рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп
рдмिрд░ाрджрд░ी рдХे рд╕рдоाрди рд╕рджрд╕्рдп рд╣ैं рдЪाрд╣े рдЙрдирдХे рдЖрдХाрд░, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा, рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрди, рджैрдиिрдХ рдХ्рд╖рдорддा рдЖрджि
рдХिрддрдиे рднी рдЕрд╕рдоाрди рд╣ों। рдпрд╣ां рдпрд╣ рдмाрдд рд╕्рдорд░рдгीрдп рд╣ै рдХि рд╕рднी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╕рдоाрдирддा рдХा рдпрд╣
рд╕िрд╕рдж्рдзाрди्рдд рд▓рдЧрднрдЧ рдЙрд╕ी рд╕рдордп рдЕрдкрдиाрдпा рдЧрдпा рдЬрдм рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рдЧाрди рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдпा। 18рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे
рдЕрдиेрдХ рд▓ेрдЦрдХों рдиे рднी рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд╕рдоाрдирддा рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХिрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 4. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै? рдЗрдирдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рддрдд्рдд्рд╡ों рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди
рдХीрдЬिрдП।
(What do you mean by Nation State? Discuss the helping elements of its
develpment.)
рдЙрдд्рддрд░-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╢рддाрдм्рджिрдпों рддрдХ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдпों рдиे рдХ्рд╖ेрдд्рд░
рд░ाрдЬ्рдпों рдХा рд╕्рдеाрди рд▓े рд▓िрдпा рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕ंрдШрд░्рд╖ рддрдеा рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдмंँрдзे рд░рд╣рддे рд╣ैं।
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп рдк्рд░рдгाрд▓ी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдХा рдПрдХ рдРрд╕ा рдирдоूрдиा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЬрдирддा рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕ंрдк्рд░рднु
рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЙрд╕рдоें рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा
рд╣ै, рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдХा рдирд╣ीं। рдЙрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рдЬो рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рд░ाрдЬ्рдп
рдХी рдкрд░िрд╕ीрдоा рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХрд░рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп рдмрдирдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░े।
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╡िрдХाрд╕-рдЖрдзुрдиिрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЗंрдЧ्рд▓ैрдг्рдб, рдл्рд░ांрд╕ рд╡ рдЕрдорд░ीрдХा рдЖрджि рдоें
рд╣ुрдИ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдХ्рд░ांрддिрдпों рдХी рд╡िрдЬрдп рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╕ाрдоंрддрд╢ाрд╣ी рдХा рд╕्рдеाрди рд▓िрдпा, рдирдП рдкूंрдЬीрд╡ाрджी рд╡рд░्рдЧ рдХे
рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕ंрдЧрдарди рд╣ैं। рдмीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдПрд╢िрдпा, рдЕрдл्рд░ीрдХा рд╡ рд▓ैрдЯिрди рдЕрдорд░ीрдХा рдоें рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрджी
рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЬाрд░ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоुрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рдиों рдХे рдкрд░िрдгाрд╕्рд╡рд░ूрдк рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдП।
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдп рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддрдд्рдд्рд╡ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं-
(i) рд░ोрдорди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╡ рдкрд╡िрдд्рд░ рд░ोрдорди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╡िрдЦрдг्рдбрди рддрдеा рд╕ाрдоंрддрд╡ाрдж рдХा рдЕрди्рдд ।
(ii) рднूрдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा, рдк्рд░рднुрд╕рдд्рддा рд╡ рдХाрдиूрди рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рд░ाрдЬ्рдпों рдХा рдЙрджрдп।
(iii) рдоेрдХिрдпाрд╡ेрд▓ी, рдмोрджां, рдЧ्рд░ोрд╢िрдпрд╢, рд╣ाрдм्рд╕, рдЕрд▓्рдпूрд╢िрдпрд╕ рддрдеा рдЕрди्рдп рд╡िрдЪाрд░рдХों рдХा рд╕ैрдж्рдзाрди्рддिрдХ
рд╡ рдмौрдж्рдзिрдХ рдпोрдЧрджाрди।
рдк्рд░рд╢्рди 5. рдРрд╕े рдХिрди्рд╣ीं рдкाँрдЪ рдХाрд░рдХों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рдд рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХो
рд╡िрджेрд╢ी рдЖрдзिрдкрдд्рдп рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЪुрдиौрддी рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХिрдпा? [B.M.2009A]
(Explain any five factors which influenced the challenges against foreign
rule.)
рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдкांँрдЪ рдХाрд░рдХ-
(i) рд╡िрджेрд╢ी рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рдХे рдкрд░िрдгाрдо-рднाрд░рдд рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХे рдЙрджрдп рдоें рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рд╡िрджेрд╢ी рдк्рд░рднुрдд्рд╡
рдиे рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा। рд╕्рд╡рдпं рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╢ाрд╕рди рдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддрдпों рдиे рднाрд░рддीрдп рдЬрдирддा рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиा рд╡िрдХрд╕िрдд
рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рджी।
(ii) рджेрд╢ рдХा рдк्рд░рд╢ाрд╕рдХीрдп рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрдХीрдХрд░рдг-19 рд╡ीं рдФрд░ 20 рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рднाрд░рдд
рдХा рдПрдХीрдХрд░рдг рд╣ो рдЪुрдХा рдеा рдФрд░ рд╡рд╣ рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░ рдЪुрдХा рдеा। рдЗрд╕рд▓िрдП рднाрд░рддीрдп рдЬрдирддा
рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиाрдУं рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рд╣ुрдЖ।
(iii) рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╡िрдЪाрд░ рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा-рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░
рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмреЬी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рднाрд░рддीрдпों рдиे рдПрдХ рдЖрдзुрдиिрдХ рдмुрдж्рдзिрд╕ंрдЧрдд,
рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖, рдЬрдирддांрдд्рд░िрдХ рддрдеा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрджी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЕрдкрдиाрдпा।
(iv) рдк्рд░ेрд╕ рддрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднूрдоिрдХा-рд╡рд╣ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ाрдзрди рдк्рд░ेрд╕ рдеा рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрджी
рднाрд░рддीрдпों рдиे рджेрд╢-рднрдХ्рддी рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдХा, рдЖрдзुрдиिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ-рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рдХा
рдк्рд░рдЪाрд░ рдХिрдпा рддрдеा рдПрдХ рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рдЪेрддрдиा рдЬрдЧाрдИ।
(v) рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ुрдзाрд░ рдЖрди्рджोрд▓рди-19рд╡ीं. рд╢рддाрдм्рджी рдоें рднाрд░рдд рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡
рдзाрд░्рдоिрдХ рдХुрд░ीрддिрдпों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЬो рдЕрдиेрдХ рд╕ुрдзाрд░ рдЖंрджोрд▓рди рдЪрд▓ाрдпे рдеे, рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рддीрдп рдЬрдирддा рдоें
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХी рднाрд╡рдиा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рдоें рдмрдб़ा рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा। рдЗрди рдЖрди्рджोрд▓рдиों рдиे рд▓ोрдЧों рдХो рд╡िрджेрд╢ी
рд╢ाрд╕рди рдХे рдХुрдк्рд░рднाрд╡ों рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдП рдЬा рд░рд╣े рдЖрд░्рдеिрдХ рд╢ोрд╖рдг рд╕े рднी рдЕрд╡рдЧрдд рдХрд░ाрдпा।
рджीрд░्рдШ рдЙрдд्рддрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╢्рди
(Long Answer Type Questions)
рдк्рд░рд╢्рди 1. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдкрд░ рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦिрдП :-
(рдХ) рд░ाрд╖्рдЯ्рд░
(рдЦ) рд░ाрдЬ्рдп
(рдЧ) рд╕ंрдШ
(рдШ) рд╕рд░рдХाрд░
(Write short note on
(i) Nations,
(ii) State,
(iii) Association,
(iv) Government.
рдЙрдд्рддрд░-(рдХ) рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ (Nation)-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рддрдеा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдЬिрдирдХो рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें Nation рддрдеा
Nationality рдХрд╣рддे рд╣ैं рд▓ैрдЯिрди рднाрд╖ा рдХे рдПрдХ рд╣ी рд╕ाрдоाрди्рдп рд╢рдм्рдж ‘рдиेрдЯ्рд╕’ (Natus) рд╕े рдиिрдХрд▓े рд╣ैं
рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде ‘рдЬрди्рдо’ рдЕрдерд╡ा ‘рдЬाрддि’ рд╣ै। рдЧाрд░्рдирд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕рдЬाрддीрдп
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдХे рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рддрдеा рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЖрдкрд╕ी рд╡िрдЪाрд░ों рдХे
рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рд╣ेрддु рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ुрдЖ рд╣ै।”
рд░ाрдордЬे рдоूрд░ (Ramsey Muir) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╢рд░ीрд░ рдХी рднांँрддि рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें
рд╣рд░ рдЕंрдЧ рд╕ौрд╣ाрд░्рдж्рд░рдкूрд░्рдг рдвंрдЧ рд╕े рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ाрде рдЬुрдб़े рд╣ोрддे рд╣ैं рддрдеा рд╢рд░ीрд░ рдХो рдордЬрдмूрдд рдмрдиाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ी
рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рднी рдпрджि рдЖрдкрд╕ी рд╕ौрд╣ाрд░्рдж рддрдеा рд╕рд╣рднाрдЧिрддा рдХा рдд्рдпाрдЧ рдХрд░ рджें рддो
рдЙрд╕рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЬाрдПрдЧा।”
рдмрд░्рдЧेрд╕ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЬाрддीрдп рдПрдХрддा рдХे рд╕ूрдд्рд░ рдоें рдмрдзी рд╣ुрдИ рд╡рд╣ рдЬрдирддा рд╣ै рдЬो рдХिрд╕ी рдЕрдЦрдг्рдб
рднौрддिрдХ рдк्рд░рджेрд╢ рдкрд░ рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ो”।
рдЬिрдорд░्рди рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै, “рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдРрд╕े рд▓ोрдЧों рдХा рд╕рдоूрд╣ рд╣ै рдЬो рдШрдиिрд╖्рдарддा, рдЕрднिрди्рдирддा рдФрд░ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा
рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ैं рдФрд░ рдПрдХ рдоाрддृрднूрдоि рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ैं।”
(рдЦ) рд░ाрдЬ्рдп (State)-рдбॉ. рдЧाрд░्рдирд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рд░ाрдЬ्рдп рдПрдХ рдеोрдб़े рдпा рдЕрдзिрдХ рд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ाрд▓े
рд╕ंрдЧрдарди рдХा рдиाрдо рд╣ै рдЬो рдХि рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдХे рдиिрд╢्рдЪिрдд рднाрдЧ рдоें рд░рд╣рддा рд╣ो, рд╡рд╣ рдмाрд╣рд░ी рдиिрдпрди्рдд्рд░рдг
рд╕े рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рдпा рд▓рдЧрднрдЧ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ो рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдПрдХ рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╕рд░рдХाрд░ рд╣ो рдЬिрд╕рдХी рдЖрдЬ्рдЮा рдХा
рдкाрд▓рди рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЬрдирддा рд╕्рд╡рднाрд╡ рд╕े рдХрд░рддी рд╣ो।”
рдЧिрд▓рдХ्рд░ाрдЗрд╕्рдЯ рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै, “рд░ाрдЬ्рдп рдЙрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдПрдХ
рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдзीрди рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕рд░рдХाрд░ рдЖрди्рддрд░िрдХ рдоाрдорд▓ों рдоें рдЕрдкрдиी рдЬрдирддा рдХी рдк्рд░рднुрд╕рдд्рддा
рдХो рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдмाрд╣рд░ी рдоाрдорд▓ों рдоें рдЕрди्рдп рд╕рд░рдХाрд░ों рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ोрддी рд╣ै।”
рдордиुрд╖्рдп рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░ाрдгी рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╣ी рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕ीрдоा рдоें
рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХे рдаिрдд рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдзीрди рд╕ंрдЧрдаिрдд рд▓ोрдЧों рдХे рд╕рдоुрджाрдп рдХो рд░ाрдЬ्рдп рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
(рдЧ) рд╕ंрдШ (Association)-рдоेрдХाрдЗрд╡рд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ंрдШ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдпा рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рдРрд╕े рд╕рдоूрд╣
рдХो рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рдПрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рд▓рдпाрд▓ा рдЧрдаिрдд рд╣ै। рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд░рдЦрдиे
рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рдПрдХ рджुрд╕рд░े рдХे рд╕рдоीрдк рдЖрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕рдоूрд╣ рдмрдиाрдХрд░ рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрдХрд░ рдЗрди рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों
рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрдж्рдпрдкि рд░ाрдЬ्рдп рднी рдоाрдирд╡ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рдЧрдаिрдд
рдПрдХ рд╕ंрдЧрдарди рд╣ोрддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдЪाрд░ рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ोрддे рд╣ैं: рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा, рднू-рднाрдЧ, рд╕рд░рдХाрд░ рдФрд░ рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा
рдЬрдмрдХि рд╕ंрдШ рдХो рдиिрд╢्рдЪिрдд рднू-рднाрдЧ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рдЗрд╕рдХी рд╕рджрд╕्рдпрддा рдРрдЪ्рдЫिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै।
рд░ाрдЬ्рдп рдХी рддрд░рд╣ рд╕ंрдШ рд╕рдо्рдк्рд░рднु рдирд╣ीं рд╣ोрддे।
(рдШ) рд╕рд░рдХाрд░ (Government)-рдмрд╣ुрдд рд╕े рд▓ोрдЧ рд░ाрдЬ्рдп рддрдеा рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдПрдХ рд╣ी рдЕрд░्рде рдоे
рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рд▓ुрдИ рдЪौрджрд╣рд╡ां (рдл्рд░ांрд╕ рдХा рд╕рдо्рд░ाрдЯ) рдХрд╣ा рдХрд░рддा рдеा, “рдоैं рд╣ी рд░ाрдЬ्рдп рд╣ूँ।” рдкрд░рди्рддु рд╕рд░рдХाрд░
рддो рд░ाрдЬा рдХा рдПрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ै। рд╕рд░рдХाрд░ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдиीрддिрдпों рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рддрдеा рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ
рд╣िрддों рдХो рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдПрдХ рдПрдЬेрди्рд╕ी рдЕрдерд╡ा рддंрдд्рд░ рд╣ै। рд╕рд░рдХाрд░ рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд░ाрдЬ्рдп рд╕рдд्рддा рдХी рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖
рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╕рд░рдХाрд░ें рдмрджрд▓рддी рд░рд╣рддी рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рдеाрдпी рддौрд░ рдкрд░ рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै। рд╕рд░рдХाрд░
рдХे рддीрди рдЕंрдЧ рд╣ोрддे рд╣ैं: (i) рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा, (ii) рд╡िрдзाрдпिрдХा, (iii) рди्рдпाрдпрдкाрд▓िрдХा।
рдк्рд░рд╢्рди 2. рд░ाрдЬ्рдп рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं? рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рддрдд्рдд्рд╡ों рдХी рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
(What is state. Explain the main elements of a state.)
рдЙрдд्рддрд░-рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕ीрдоा рдоें рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдмाрд╣рд░ी рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХे рдЧрдаिрдд рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдзीрди рд╕ंрдЧрдаिрдд
рд▓ोрдЧों рдХे рд╕рдоुрджाрдп рдХो рд░ाрдЬ्рдп рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдоाрдирд╡ рд╕्рд╡рднाрд╡ рд╕े рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░ाрдгी рд╣ै। рд▓ाрд╕्рдХी рдиे
рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдПрдХ рднूрдоिрдЧрдд рд╕рдоाрдЬ рд╣ै рдЬो рд╢ाрд╕рдХ рдФрд░ рд╢ाрд╕िрддों рдоें рдмंँрдЯा рд░рд╣рддा рд╣ै।рдЕрд░рд╕्рддु рдиे
рдХрд╣ा рдеा рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЬрди्рдо рдЬीрд╡рди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рд╣ुрдЖ рд╣ै рдФрд░ рдЖрдЬ рднी
рдЖрджрд░्рд╢ рдЬीрд╡рди рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЧाрд░्рдирд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рд░ाрдЬ्рдп
рдмрд╣ुрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рдРрд╕ा рд╕рдоुрджाрдп рд╣ै, рдЬो рдХिрд╕ी рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдиिрд╢्рдЪिрдд рднाрдЧ рдоें рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े
рд░рд╣рддा рд╣ो, рдмाрд╣рд░ी рд╢рдХ्рддि рдХे рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╕े рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдпा рдЖрд╢िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╣ी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ो рдФрд░ рдЬिрд╕рдоें
рдРрд╕ी рд╕рд░рдХाрд░ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ो, рдЬिрд╕рдХे рдЖрджेрд╢ рдХा рдкाрд▓рди рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕рдоुрджाрдп рдж्рд╡ाрд░ा-рд╕्рд╡рднाрд╡рддः
рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।”
рд░ाрдЬ्рдп рдХे рддрдд्рдд्рд╡-рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЪाрд░ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ोрддे рд╣ैं-
(i) рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा (Popuiation)-рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рд╣рдо
рдХिрд╕ी рдиिрд░्рдЬрди рдк्рд░рджेрд╢ рдХो рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं рдХрд╣ рд╕рдХрддे। рдХिрд╕ी рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХिрддрдиी рд╣ो рдпрд╣ рдирд╣ीं рдХрд╣ा
рдЬा рд╕рдХрддा। рдк्рд▓ूрдЯो рдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा 5000 рддрдеा рд░ूрд╕ो рдиे 10,000 рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХी рдеी, рдкрд░рди्рддु
рдЖрдЬрдХрд▓ рд╡िрд╢ाрд▓ рд░ाрдЬ्рдп рд╣ैं рдЬिрдирдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХрд░ोрдб़ों рдоें рд╣ै। рднाрд░рдд рдФрд░ рдЪीрди рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдПрдХ
рдЕрд░рдм рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рд╣ै। рдЕрд░рд╕्рддू рдХा рдпрд╣ рдХрдерди рдеा рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдЗрддрдиी рд╣ो рдЬिрд╕рд╕े рдХि
рд╡рд╣ рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░ рд░рд╣ рд╕рдХे। рдЖрдЬ рднाрд░рдд рдХी рдЕрдиेрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдХी рдЕрдзिрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╣ै।
(ii) рднू-рднाрдЧ (Territory)-рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЕрдкрдиा рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рднू-рднाрдЧ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕
рдиिрд╢्рдЪिрдд рднू-рднाрдЧ рд╕े рдк्рд░ेрдо рдХрд░рдиे рдХे рдХाрд░рдг рджेрд╢рднрдХ्рддि рдХा рдЙрджрдп рд╣ोрддा рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрди्рджोрд▓рди рдХे рд╕рдордп
рдЕрдиेрдХ рд╡ीрд░ों рдиे рдЕрдкрдиी рдоाрддृрднूрдоि рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХा рдмрд▓िрджाрди рджिрдпा рд╣ै। рдиिрд╢्рдЪिрдд рднू-рднाрдЧ рд░ाрдЬ्рдп
рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдПрдХрддा рдФрд░ рдЕрдЦंрдбрддा рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рджूрд╕рд░े
рд░ाрдЬ्рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдкों рдХो рд░ोрдХा рдЬा рд╕рдХे। рдиिрд╢्рдЪिрдд рднू-рднाрдЧ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рднूрдоि, рдЬрд▓
рддрдеा рд╡ाрдпु рддीрдиों рд╣ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЖрддे рд╣ैं। рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдЕрдкрдиे рднू-рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рд╕рдоुрдж्рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рддрдеा рдЖрдХाрд╢ рдЖрджि।
рд╕рднी рдкрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рдХा рднू-рднाрдЧ рд░ूрд╕ рдХे рд╕рдоाрди рд╡ाрд▓ा рд╕ेрдЯ рдорд░ीрдиा рдЬिрддрдиा рдЫोрдЯा рднी
рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।
(iii) рд╕рд░рдХाрд░ (Government)- рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рддрдд्рдд्рд╡ рд╕рд░рдХाрд░ рднी рд╣ै। рдЬрдирддा рдЬрдм
рддрдХ рд╕рдоुрдЪिрдд рдвंрдЧ рд╕े рд╕ंрдЧрдаिрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी рддो рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं рдмрди рд╕рдХрддा। рд╕рд░рдХाрд░ рдПрдХ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рднू-рднाрдЧ
рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХी рддрд░рдл рднी рдз्рдпाрди рджेрддी рд╣ै। рд╕рд░рдХाрд░ें рдиीрддि рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдФрд░
рдЙрдирдХो рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ैं। рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрддि рдоें рдЧृрд╣ рдпुрдж्рдз рд╣ोрдиे рдХी рд╕्рдеिрддि
рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╡िрднिрди्рди рд░ूрдк рд╣ोрддे рд╣ैं। рд▓ोрдХрддंрдд्рд░, рдХрд▓ीрди рддंрдд्рд░ рддрдеा рдЕрдзिрдиाрдпрдХ рддंрдд्рд░
рдХी рд╕рд░рдХाрд░ें рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЖрд▓ाрд╡ा рд╕ंрд╕рджाрдд्рдордХ рддрдеा рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ाрдд्рдордХ рд╕рд░рдХाрд░ें рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं।
(iv) рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा (Sovereignty)-рд╕рди्рдк्рд░рднुрддा рднी рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдПрдХ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рддрдеा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг
рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ै। рдХिрд╕ी рдиिрд╢्рдЪिрдд рднू-рднाрдЧ рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХो рдПрдХ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдзीрди рдиिрдпंрдд्рд░िрдд
рд╣ो рдЬाрдиे рдоाрдд्рд░ рд╕े рд╣ी рдЙрд╕े рд░ाрдЬ्рдп рдХा рджрд░्рдЬा рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ो рдЬाрддा рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा рдХा рд╣ोрдиा
рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╣ोрддी рд╣ै :- (i) рдПрдХ рдЖрди्рддрд░िрдХ рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा рдФрд░ (ii) рдмाрд╣्рдп
рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा।
рдЖрди्рддрд░िрдХ рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЕрдкрдиी рд╕ीрдоा рдХे рднीрддрд░ рдПрдХाрдзिрдХाрд░। рдЗрд╕рдоें рдХिрд╕ी
рджूрд╕рд░े рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдЙрд╕рдХी рдЗрд╕ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдоें рдХिрд╕ी рдмाрд╣рд░ी рд╕рдд्рддा рдХा рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдирд╣ीं
рд╣ोрддा। 1947 рдИреж рд╕े рдкूрд░्рд╡ рднाрд░рдд рдоें рдЕрди्рдп рд╕рднी рддрдд्рдд्рд╡ рдоौрдЬूрдж рдеे рдХिрди्рддु рдЙрд╕े рд░ाрдЬ्рдп рдХा рджрд░्рдЬा рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं
рдеा рдХ्рдпोंрдХि рддрдм рддрдХ рднाрд░рдд рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा рд╕рдо्рдоाрди рдирд╣ीं рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 3. рд░ाрдЬ्рдп рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХ्рдпा рдЕрди्рддрд░ рд╣ै ? рджोрдиों рдХिрди рдмिрди्рджुрдУं рдкрд░ рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░
рдХрд░рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдХрднी-рдХрднी рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдн्рд░рдоिрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рджोрдиों
рдХो рдПрдХ рд╕рдордЭрдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рджोрдиों рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╣ै। рдЕрд░рд╕्рддू рдиे рд░ाрдЬ्рдп рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмीрдЪ рднेрдж
рдХिрдпा рдеा, рдХिрди्рддु рдПрдХ рддाрдиाрд╢ाрд╣ рдХे рд▓िрдП рджोрдиों рдоें рд╕े рдХोрдИ рднेрдж рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рднौрдЧोрд▓िрдХ рджृрд╖्рдЯि рдоें рджोрдиों
(рд░ाрдЬ्рдп рддрдеा рд╕рдоाрдЬ) рдк्рд░ाрдпः рдПрдХ рд╣ी рднू-рднाрдЧ рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдХिрди्рддु рджोрдиों рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि, рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдФрд░
рдХाрд░्рдп рдк्рд░рдгाрд▓ी рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЕंрддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै-
(i) рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХा рднेрдж (Origin)-рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдкाрдпे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХो рд╕ाрдоूрд╣िрдХ
рд░ूрдк рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдпे рд╕ंрдмंрдз рд╕ंрдЧрдаिрдд рдЕрдерд╡ा рдЕрд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдиिрд░्рдоाрдг
рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рдк्рд░ाрдЪीрди рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп
рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдПрдХ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╣ी рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै।
(ii) рдк्рд░рджेрд╢ рдХा рдЕрди्рддрд░ (Territory) -рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдиिрд╢्рдЪिрдд рдк्рд░рджेрд╢ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдирд╣ीं рд╣ोрддा
рдкрд░рди्рддु рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмिрдиा рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рдкрд░рди्рддु рд╕рдоाрдЬ
рдХे рд▓िрдП рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдпा рдк्рд░рджेрд╢ рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рд╕्рдеाрдиीрдп рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░
рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднी।
(iii) рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХा рднेрдж (Aims)-рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рдоाрдЬ рд╡्рдпाрдкрдХ рд▓рдХ्рд╖्рдпों рд╡ाрд▓ा рддрдеा рд░ाрдЬ्рдп
рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рд╕ंрдХुрдЪिрдд рд▓рдХ्рд╖्рдпों рд╡ाрд▓ा рд╕ंрдЧрдарди рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдПрдХ рдорд╣ाрди рдХिрди्рддु рдПрдХ рд╣ी рд▓рдХ्рд╖्рдп
рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ै, рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдЕрдиेрдХ рд▓рдХ्рд╖्рдпों рдХे рд▓िрдП рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдХुрдЫ рдорд╣ाрди рддрдеा рдХुрдЫ
рд╕ाрдзाрд░рдг рд╣ोрддे рд╣ैं।
(iv) рд╕рдо्рдк्рд░рднुрддा рдХा рднेрдж (Sovereignty)-рд░ाрдЬ्рдп рдПрдХ рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рд╕рдо्рдкрди्рди рд╕ंрд╕्рдеा рд╣ै рдЬрдмрдХि
рд╕рдоाрдЬ рдХेрд╡рд▓ рдиैрддिрдХ рдмрд▓ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рдЕрдкрдиे рдЖрджेрд╢ों рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░ा рд╕рдХрддा рд╣ै।
(v) рдХाрд░्рдпрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рднेрдж (Scope)-рдХाрд░्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рд░ाрдЬ्рдп рд╕рдоाрдЬ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें
рдмрд╣ुрдд рд╕ीрдоिрдд рд╣ै। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрдиेрдХ рдРрд╕े рдкрд╣рд▓ू рд╣ैं рдЬिрдирдХा рди рддो рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рдХोрдИ рд╕рдо्рдмрди्рдз
рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдЬिрдирдоें рд░ाрдЬ्рдп рд╕рдлрд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдХेрд╡рд▓ рдмाрд╣рд░ी
рдХाрд░्рдпों рд╕े рд╣ी рд╕рдо्рдмрди्рдз рд░рдЦрддा рд╣ै рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рди рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ, рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि, рд╕ेрд╡ा рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдЬैрд╕ рдЧुрдгों
рд╕े рдЙрд╕рдХा рдХोрдИ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдХिрди्рддु рд╕рдоाрдЬ рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдкрд╣рд▓ू (рдЖрди्рддрд░िрдХ рдПрд╡ं
рдмाрд╣рд░ी рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░) рд╕े рд╕ंрдмंрдз рд░рдЦрддा рд╣ै।
рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░рддा (Inter dependence of State and
Society)-рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рднेрдж рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдЖрди्рддрд░िрдХ рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░рддा рд╣ोрддी
рд╣ै। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд╣ी рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдХाрдиूрдиों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рд░ाрдЬрдХीрдп рдиिрдпрдоों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрдЪрд░рдг рдХो рдиिрдпрдоिрдд рд░рдЦрдиा рд╕рдо्рднрд╡
рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ैं। рдмाрд░्рдХрд░ рдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि рдпрджि рдРрд╕ा рди рд╣ोрддा
рддो рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрддी рдеी।
рдк्рд░рд╢्рди 4. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рджीрдЬिрдП। рдЗрд╕рдХे рдоुрдЦ्рдп рддрдд्рдд्рд╡ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
(Define nation. What are its main elecments.)
рдЙрдд्рддрд░-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ (Nation) рд╢рдм्рдж рдХी рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рддि рд▓ैрдЯिрди рднाрд╖ा рдХे ‘рдиेрдЯ्рд╕’ (Natus) рд╢рдм्рдж рд╕े рд╣ुрдИ
рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ोрддा рд╣ै ‘рдкैрджा рд╣ुрдЖ’। рдЗрд╕рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЙрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рд╕े рдмрдиा рд╣ै рдЬो
рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдЬाрддि рдоें рдкैрджा рд╣ुрдП рд▓ोрдЧों рд╕े рдмрдиा рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдЖрдЬ рдХे рдпुрдЧ рдоें рдк्рд░рдЬाрддिрдпों рдХे
рдк्рд░рд╡ाрд╕ीрдХрд░рдг рддрдеा рдЕрди्рддрд░्рдЬाрддीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ों рдХे рдХाрд░рдг рдХोрдИ рд╡िрд╢ुрдж्рдз рдк्рд░рдЬाрддि рдирд╣ीं рдмрдЪी рд╣ै।
рд░ाрдордЬे рдоूрд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╢рд░ीрд░ рдХी рднांрддि рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╣рд░ рдЕंрдЧ рд╕ौрд╣ाрд░्рдж्рд░рдкूрд░्рдг
рдвंрдЧ рд╕े рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ाрде рдЬुрдб़े рд╣ोрддे рд╣ैं рддрдеा рд╢рд░ीрд░ рдХो рдордЬрдмूрдд рдмрдиाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рд░рд╣рдиे
рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рднी рдпрджि рдЖрдкрд╕ी рд╕ौрд╣ाрд░्рдж рддрдеा рд╕рд╣рднाрдЧिрддा рдХा рдд्рдпाрдЧ рдХрд░ рджें рддो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕рдоाрдк्рдд
рд╣ो рдЬाрдПрдЧा।”
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдмрд░्рдЧेрд╕ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЬाрддीрдп рдПрдХрддा
рдХे рд╕ूрдд्рд░ рдоें рдмंрдзी рд╣ुрдИ рд╡рд╣ рдЬрдирддा рд╣ै рдЬो рдХिрд╕ी рдЕрдЦрдг्рдб рднौрддिрдХ рдк्рд░рджेрд╢ рдкрд░ рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ो।” рдЬाрддीрдп
рдПрдХрддा рд╕े рдЙрдирдХा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдРрд╕ी рдЖрдмाрджी рд╕े рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдПрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕ाрдоाрди्рдп
рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдФрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ рддрдеा рдЙрдЪिрдд рдФрд░ рдЕрдиुрдЪिрдд рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рдЪेрддрдиा рд╣ो।
рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдРрд╕े рд▓ोрдЧों рдХा рд╕рдоूрд╣ рд╣ै рдЬो рдШрдиिрд╖्рдарддा, рдЕрднिрди्рдирддा рдФрд░ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕ंрдЧрдаिрдд
рд╣ैं рдФрд░ рдПрдХ рдоाрддृрднूрдоि рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ैं। рд╣ेрдЬ (Hayes) рдиे рдХрд╣ा рд╣ै, “рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрдХрддा
рддрдеा рд╕рдд्рддाрдзाрд░ी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдмрди рдЬाрддी рд╣ै।”
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдоुрдЦ्рдп рддрдд्рдд्рд╡-
(i) рдк्рд░рдЬाрддीрдп рд╢ुрдж्рдзрддा (Racial Purity)- рдк्рд░рдЬाрддीрдп рд╢ुрдж्рдзрддा рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рдПрдХ рд╣ी
рд╕рдоुрджाрдп рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХी рд╢ुрдж्рдзрддा рд╣ो। рдЖрдЬрдХрд▓ рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдПрд╡ं рдЕрди्рддрд░्рдЬाрддीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ों рдХे рдХाрд░рдг рдХрд╣ीं рднी
рдк्рд░рдЬाрддीрдп рд╢ुрдж्рдзрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рдЖрд╕ाрди рдирд╣ीं рд╣ै।
(ii) рднाрд╖ा рд╕рдоुрджाрдп (Linguistic Association)-рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдХिрд╕ी рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдиाрдЧрд░िрдХों
рдХी рдПрдХ рдЖрдо рднाрд╖ा рд╣ोрддी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕ी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡े рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рддрдеा рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдкрд░рд╕्рдкрд░
рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं।
(iii) рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕ंрд▓рдЧ्рдирддा (Geographical Attachment)-рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиी
рдоाрддृрднूрдоि рд╕े рдЬुрдб़ा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЗрдЬрд░ाрдЗрд▓ рдмрдирдиे рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдпрд╣ूрджी рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рд╕े рдмिрдЦрд░े рд╣ुрдП рдеे, рдХिрди्рддु рдЙрдирдХे
рдорди рдоें рдЗрдЬрд░ाрдЗрд▓ рдХे рдк्рд░рддि рд╣ी рд▓рдЧाрд╡ рдеा।
(iv) рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоुрджाрдп (Religious Association)-рдкрд╣рд▓े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ
рднाрд╡рдиाрдУं рдХी рдоुрдЦ्рдп рднूрдоिрдХा рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी рдеी। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ोрдЯेрд╕्рдЯेंрдЯ рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рдиे рдкрд░ рдм्рд░िрдЯेрди
рддрдеा рд╕्рдкेрди рдХे рдмीрдЪ рдпुрдж्рдз рдЫिрдб़ рдЧрдпा рдеा, рдкрд░рди्рддु рдЖрдЬрдХрд▓ рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдмोрд▓рдмाрд▓ा
рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдПрдХ рд╣ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рдХрдИ-рдХрдИ рдзрд░्рдо рдХो рдоाрдирдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рд░рд╣рддे рд╣ैं। рд╡े рдПрдХ рд╕рд╢рдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा
рд╕े рдмंрдзे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рдоें рдзрд░्рдоों рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╡िрд╡िрдзрддा рдоें рдПрдХрддा рдкाрдпी рдЬाрддी рд╣ै।
(v) рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдПँ (Political Ambitious)-рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ
рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдПँ рднी рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। 1971 рдИреж. рдХे рдкेрд░िрд╕ рд╢ाрди्рддि рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдоें рдЗрд╕ी рдЖрдзाрд░
рдкрд░ Self Determination рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा।
(vi) рдЖрд░्рдеिрдХ рд╣िрддों рдХी рд╕рдорд░ूрдкрддा (Economic Interest)-рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдЕрди्рдп
рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рдЖрд░्рдеिрдХ рд╣िрддों рдХो рд╕рдорд░ूрдкрддा। рдоिрд▓ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдХिрд╕ी рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी
рдкрд╣рдЪाрди рдЙрд╕рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдкूрд░्рд╡ाрдкрд░рддा, рдЕрдкрдиा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рддрдеा рдХिрд╕ी рдк्рд░ाрдЪीрди рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдШрдЯрдиा
рдкрд░ рдПрдХ рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рддрдеा рдЗрд╕рд╕े рдЬुрдб़ी рд╕्рдоृрддिрдпों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддी рд╣ै।”
рдк्рд░рд╢्рди 5. рддीрд╕рд░ी рджुрдиिрдпा рдХे рджेрд╢ों рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдХा рдЙрджрдп рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ुрдЖ?
(How did the nationalism rise in third world countries?)
рдЙрдд्рддрд░-рдмीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдПрд╢िрдпा рд╡ рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдХे рдкрддрди рдХे рдмाрдж рднाрд░рдд, рдЪीрди,
рдмрд░्рдоा, рдоिрд╕्рд░, рдиाрдЗрдЬीрд░िрдпा, рдШाрдиा, рдлिрдЬी, рд╡िрдпрддрдиाрдо, рдЗрдг्рдбोрдиेрд╢िрдпा, рд▓ीрдмिрдпा, рд╕ीрд░िрдпा рддрдеा рдЕрди्рдп рд░ाрдЬ्рдп
рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдП। рдХрдИ рдоाрдорд▓ों рдоें рдЗрди рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд░рдЪрдиा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоुрдХ्рддि рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк
рд╣ुрдИ। рдЗрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ों рдХो рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдк्рд░рднुрддा рд▓рдо्рдмे рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдХे рдмाрдж рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдоिрд▓ी।
рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рд╡ाрджी рджेрд╢ों рдиे рдЗрди рд░ाрдЬ्рдпों рдХा рдЦूрдм рд╢ोрд╖рдг рдХрд░ рдЕрдкрдиे рдХो рдЕрдоीрд░ рдмрдиा рд▓िрдпा। 19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी
рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдж्рдз рд╡ рдмीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рджौрд░ाрди рдЗрди рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ों рдоें рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╢рд╣рд░ी рд╡рд░्рдЧ рдХे рдиेрддृрдд्рд╡ рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп
рдоुрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рди рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рд╣ुрдЖ рддрдеा рдпे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ुрдП рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рдо्рдк्рд░рднु рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░े।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдж्рд╡िрддीрдп рд╡िрд╢्рд╡рдпुрдж्рдз рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдоें рдЕрдиेрдХ рдирдП рд░ाрдЬ्рдп рджिрдЦाрдИ рдкрдб़े। рд╡рд░्рддрдоाрди
рдоें рдЗрди рдирд╡рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рддीрд╕рд░ी рджुрдиिрдпा рдХे рджेрд╢ों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпे рдЕрдорд░ीрдХी
рдЕрдерд╡ा рд╕ोрд╡िрдпрдд рдЧुрдЯ рдоें рд╕े рдХिрд╕ी рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдирд╣ीं рд╣ुрдП। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╡िрджेрд╢ рдиीрддि рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг
рдХिрдпा। рдЗрди рджेрд╢ों рдХो рдЕрд╡िрдХрд╕िрдд рдЕрдерд╡ा рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓ рджेрд╢ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।