Bihar board notes class 11th Geography chapter 6

Bihar board notes class 11th Geography chapter 6


рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ
(GEOMORPHIC PROCESS)
рдкाрда्рдп-рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдЙрдд्рддрд░
1. рдмрд╣ुрд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рдк्рд░рд╢्рди :
(i) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди рд╕ी рдПрдХ рдЕрдиुрдХ्рд░рдоिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै? .
(рдХ) рдиिрдХ्рд╖ेрдкрдг
(рдЦ) рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦिрдпрддा
(рдЧ) рдкрдЯрд▓ рд╡िрд░ूрдкрди
(рдШ) рдЕрдкрд░рджрди
рдЙрдд्рддрд░– (рдШ)
(ii) рдЬрд▓рдпोрдЬрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдкрджाрд░्рдеों рдоें рд╕े рдХिрд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддी рд╣ै?
(рдХ) рдЧ्рд░ेрдиाрдЗрдЯ
(рдЦ) рдХ्рд╡ाрд░्рдЯ्рдЬ
(рдЧ) рдХ्рд▓े
(рдШ) рд▓рд╡рдг
рдЙрдд्рддрд░-(рдШ)
(iii) рдорд▓рдмा рдЕрд╡рдзाрд╡ рдХो рдХिрд╕ рд╢्рд░ेрдгी рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै?
(рдХ) рднूрд╕्рдЦрд▓рди
(рдЦ) рддीрд╡्рд░ рдк्рд░рд╡ाрд╣ी рд╡ृрд╣рдд् рд╕ंрдЪрд▓рди
(рдЧ) рдоंрджी рдк्рд░рд╡ाрд╣ी рд╡ृрд╣рдд् рд╕ंрдЪрд▓рди
(рдШ) рдЕрд╡рддрд▓рди/рдзрд╕рдХрди
рдЙрдд्рддрд░-(рдЦ)
(iv) рднू-рдЖрдХाрд░ рдХी рдШाрдЯी рдмрдирддी рд╣ै।
(рдХ) рдмाрдв़ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें
(рдЦ) рдЪूрдиा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें
(рдЧ) рдк्рд░ौрдв़ рдирджी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें
(рдШ) рд╣िрдоाрдиी рдирджी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें
рдЙрдд्рддрд░-(рдЧ)
2. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд▓рдЧрднрдЧ 30 рд╢рдм्рджों рдоें рджीрдЬिрдП-.
(i) рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдЬैрд╡ рд╡िрд╡िрдзрддा рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд╣ै। рдХैрд╕े?
рдЙрдд्рддрд░-рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХो рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдЯुрдХрдб़ों рдоें рддोрдб़рдиे рдПрд╡ं рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдХाрд░्рдп рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддी рд╣ैं рдмрд▓्рдХि рд╡े рдЕрдкрд░рджрди рдПрд╡ं рд╡ृрд╣рдд рд╕ंрдЪрд▓рди рдХे рд▓िрдП рднी рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд╣ैं। рдЬैрд╡ рдоाрдд्рд░ा рдПрд╡ं рдЬैрд╡ рд╡िрд╡िрдзрддा рдк्рд░рдоुрдЦрддः рд╡рди (рд╡рдирд╕्рдкрддि) рдХी рдЙрдкрдЬ рд╣ै рддрдеा рд╡рди рдЕрдкрдХ्рд╖рдпी рдк्рд░ाрд╡ाрд░ рдХी рдЧрд╣рд░ाрдИ рдЕрд░्рдеाрдд् рди рдХेрд╡рд▓ рдЖрд╡рд░рдг рдк्рд░рд╕्рддрд░ рдПрд╡ं рдоिрдЯ्рдЯी рдЕрдкिрддु рдЕрдкрд░рджрди рд╡ृрд╣рдд् рд╕ंрдЪрд▓рди рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै।
рдпрджि рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХा рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рди рд╣ो рддो рдЕрдкрд░рджрди рдХा рдХोрдИ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХा рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдПрд╡ं рдиिрдХ्рд╖ेрдкрдг рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд▓िрдП рдЕрддि рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдПрд╡ं рдоूрд▓्рдпрд╡ाрди рд╣ै। рдпрд╣ рдХुрдЫ рдЦрдиिрдЬों рдЬैрд╕े рд▓ोрд╣ा, рдоैंрдЧрдиीрдЬ, рдПрд▓्рдпूрдоिрдиिрдпрдо, рддाँрдмा рдЕрдпрд╕्рдХों рдХे рд╕рдоृрдж्рдзिрдХрд░рдг (enrichment) рдПрд╡ं рд╕ंрдХेрди्рдж्рд░рдг (concentration) рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।
(ii) рд╡ृрд╣рдд् рд╕ंрдЪрд▓рди рдЬो рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ, рддीрд╡्рд░ рдПрд╡ं рдЧोрдЪрд░/рдЕрд╡рдЧрдо्рдп (Perceptible) рд╣ैं, рд╡े рдХ्рдпा рд╣ैं? рд╕ूрдЪीрдмрдж्рдз рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рд╡ृрд╣рдд् рд╕ंрдЪрд▓рди рдХे рдЕрддрд░्рдЧрдд рд╡े рд╕рднी рд╕ंрдЪрд▓рди рдЖрддे рд╣ैं, рдЬिрдирдоें рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХे рдорд▓рд╡ा (debris) рдХा рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдХे рд╕ीрдзे рдк्рд░рднाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдвाрд▓ рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдмрдиा рдЧрддिрдЬ рдКрд░्рдЬा рдпा рдХिрд╕ी рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдХाрд░рдХ рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХे рд╕्рдеाрдиाрди्рддрд░рдг рдиिрд╣िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡ृрд╣рдд рд╕ंрдЪрд▓рди рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдирд╣ीं рд╣ै, рдпрдж्рдпрдкि рд╡ृрд╣рдд् рд╕рдЪрд▓рди рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрддा рд╣ै। рдЕрд╕рдо्рдмрдж्рдз рдХрдордЬोрд░ рдкрджाрд░्рде,
рдЫिрдЫрд▓े рд╕ंрд╕्рддрд░ рд╡ाрд▓ी рдЪрдЯ्рдЯाрдиे, рдн्рд░ंрд╢, рддीрд╡्рд░рддा рд╕े рдЭूрдХे рд╣ुрдП рд╕ंрд╕्рддрд░, рдЦрдб़े рднृрдЧु рдпा рддीрд╡्рд░ рдвाрд▓, рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╡рд░्рд╖ा, рдоूрд╕рд▓ाрдзाрд░ рд╡рд░्рд╖ा рддрдеा рд╡рдирд╕्рдкрддि рдХा рдЕрднाрд╡, рдЭीрд▓ों, рдирджिрдпों рдПрд╡ं рдЬрд▓ाрд╢рдпों рд╕े рднाрд░ी рдоाрдд्рд░ा рдоें рдЬрд▓ рдиिрд╖्рдХाрд╕рди, рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдЖрджि рд╡ृрд╣рдд् рд╕ंрдЪрд▓рди рдХो рдЕрдиुрдХूрд▓िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।
(iii) рд╡िрднिрди्рди рдЧрддिрд╢िрд▓ рдПрд╡ं рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдХ рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдХाрд░рдХ рдХ्рдпा рд╣ै рддрдеा рд╡े рдХ्рдпा рдк्рд░рдзाрди рдХाрд░्рдп рд╕рдо्рдкрди्рди рдХрд░рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдХ рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдХाрд░рдХ рдЕрдкрдиी рдКрд░्рдЬा рд╕ूрд░्рдп рд╕े рдЕрди्рддрд░्рдЬрдиिрдд рд╢рдХ्рддिрдпों рд╕े рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рд╡िрд╡рд░्рддрдиिрдХ (tectonic) рдХाрд░рдХों рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдк्рд░рд╡рдгрддा рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдвाрд▓ рдпा рдк्рд░рд╡рдгрддा рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдХ рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдХाрд░рдХों рд╕े рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рд╡िрд╡рд░्рддрдиिрдХ рдХाрд░рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддी рд╣ैं। рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдХ рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдХाрд░рдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп, рд╡ृрд╣рдд рдХ्рд╖рд░рдг рд╕ंрдЪрд▓рди, рдЕрдкрд░рджрди
рдкрд░िрд╡рд╣рди рдЖрджि рд╕рднी рдк्рд░рдзाрди рдХाрд░्рдп рд╕рдо्рдкрди्рди рдХрд░рддे рд╣ैं।
(iv) рдХ्рдпा рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдПрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдпрддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рд╣ाँ, рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдПрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдпрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдЬрд▓рд╡ाрдпु, рдЪрдЯ्рдЯाрди рдиिрд░्рдоाрдгрдХाрд░ी рдкрджाрд░्рдеों рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдПрд╡ं рдЬीрд╡ों рд╕рд╣िрдд рдХрдИ рдХाрд░рдХों рдХे рд╕рдоुрдЪ्рдЪрдп рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рдХाрд▓ाрди्рддрд░ рдоें рдпे рд╕рдоुрджाрдп (combine) рдЕрдкрдХ्рд╖рдпी рдк्рд░ाрд╡ाрд░ (Mantle) рдХी рдоूрд▓ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХो рдЬрди्рдо рджेрддे рд╣ैं рдФрд░ рдпрд╣ рдЕрдкрдХ्рд╖рдпी рдк्рд░рд╡ाрд░ рд╣ी рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдоूрд▓ рдиिрд╡ेрд╢ рд╣ोрддा рд╣ै।
 3. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд▓рдЧрднрдЧ 150 рд╢рдм्рджों рдоें рджीрдЬिрдП-
(i) “рд╣рдоाрд░ी рдкृрде्рд╡ी рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рджो рд╡िрд░ोрдзाрдд्рдордХ (Opposing) рд╡рд░्рдЧों рдХे рдЦेрд▓ рдХा рдоैрджाрди рд╣ै,” рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдзрд░ाрддрд▓ рдкृрде्рд╡ी рдордг्рдбрд▓ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдИ рдмाрд╣्рдп рд╢рдХ्рддिрдпों рдПрд╡ं рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЕрди्рджрд░ рдЕрдж्рднुрдд рдЖंрддрд░िрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рд╕े рдЕрдирд╡рд░рдд рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рддрдеा рдпрд╣ рд╕рд░्рд╡рджा рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓ рд╣ै। рдмाрд╣्рдп рд╢рдХ्рддिрдпों рдХो рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдХ (exogenic) рддрдеा рдЖрди्рддрд░िрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдХो рдЕंрддрд░्рдЬрдиिрдд (endogenic) рд╢рдХ्рддिрдпाँ рдХрд╣рддे рд╣ैं।
рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ोрддा рд╣ै рдЙрдордб़ी рд╣ुрдИ рднू-рдЖрдХृрддिрдпों рдХा рд╡िрдШрд░्рд╖рдг (wearing down) рддрдеा рдмेрд╕िрди/рдиिрдо्рдирдХ्рд╖ेрдд्рд░ों/рдЧों рдХे рднрд░ाрд╡ (рдЕрдзिрд╡ृрдж्рдзि/рддрд▓्рд▓ोрдЪрди) рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдЕрдкрд░рджрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрдЪ्рдЪाрд╡рдЪ рдХे рдордз्рдп рдЕंрддрд░ рдХे рдХрдо рд╣ोрдиे рдХे рддрде्рдп рдХो рдХрд╣рддे рд╣ैं. рдХ्рд░рдорд╕्рдеाрдкрди (gradation)। рдЕрди्рддрд░्рдЬрдиिрдд рд╢рдХ्рддिрдпाँ рдиिрд░рддрд░ рдзрд░ाрддрд▓ рдХे рднाрдЧों рдХे рдКрдкрд░ рдЙрдаाрддी рд╣ैं рдпा рдЙрдирдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддी рд╣ै рддрдеा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡े рдЙрдЪ्рдЪाрд╡рдЪ рдоें рдоिрд▓рддा рдХो рд╕рдо (рдмрд░ाрдмрд░) рдХрд░рдиे рдоें рдЕрд╕рдлрд▓ рд░рд╣рддी рд╣ैं। рдЕрддрдПрд╡ рднिрди्рдирддा рддрдм рддрдХ рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै рдЬрдм рддрдХ рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдХ рдПрд╡ं рдЕंрддрд░्рдЬрдиिрдд рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рд╡िрд░ोрдзाрдд्рдордХ рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рдХाрд░्рдп рдЪрд▓рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं।
рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдЕрди्рддрд░्рдЬрдиिрдд рд╢рдХ्рддिрдпाँ рдоूрд▓ рд░ूрдк рд╕े рдЖрдХृрддि рдиिрд░्рдоाрдд्рд░ी рд╢рдХ्рддिрдпाँ рд╣ैं рддрдеा рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдпें рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рднूрдоि рд╡िрдШрд░्рд╖рдг рд╢рдХ्рддिрдпाँ рд╣ोрддी рд╣ैं। рдзрд░ाрддрд▓ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдПрд╡ं рд╡िрдШрдЯрди рдХ्рд░рдорд╢ः рдЕрди्рддрд░्рдЬрдиिрдд рдПрд╡ं рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рднूрдкрд░्рдкрдЯी рдХे рдЙрдж्рднрд╡ рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрд╡ृрдд рд╣ोрдиे рдХे рд╕рдордп рд╕े рдЪрд▓ा рдЖ рд░рд╣ा рд╣ै।
(ii) ‘рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдХ рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПं рдЕрдкрдиी рдЕंрддिрдо рдКрд░्рдЬा рд╕ूрд░्рдп рдХी рдЧрд░्рдоी рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддी рд╣ैं।’ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдмिрд▓्рдХुрд▓ рд╕рдд्рдп рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдмाрд╣्рдпрдЬрдиिрдХ рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдЕрдкрдиी рдЕрддिрдо рдКрд░्рдЬा рд╕ूрд░्рдп рдХी рдЧрд░्рдоी рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддी рд╣ैं।
рддाрдкрдХ्рд░рдо рддрдеा рд╡рд░्рд╖ा рджो рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЬрд▓рд╡ाрдпрд╡िрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ैं рдЬो рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХрд░рддे рд╣ै। рд╕рднी рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдХ рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рдПрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдЕрдиाрдЪ्рдЫाрджрди (denudation) рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд░рдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЕрдкрдХ्рд╖рдп, рд╡ृрд╣рдд् рдХ्рд╖рд░рдг рд╕ंрдЪрд▓рди, рдЕрдкрд░рджрди, рдкрд░िрд╡рд╣рди рдЖрджि рд╕рднी рдЗрд╕рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЕрдиाрдЪ्рдЫाрджрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рддрдеा рдЙрдирд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд
• рдкрд░िрдЪाрд▓рдХ/рдк्рд░ेрд░рдХ рд╢рдХ्рддि рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░ेрд░рдХ рд╢рдХ्рддि рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै। рд╡рдирд╕्рдкрддि рдХा рдШрдирдд्рд╡, рдк्рд░рдХाрд░ рдПрд╡ं рд╡िрддрд░рдг, рдЬो рдоुрдЦ्рдпрддःрд╡рд░्рд╖ा рдПрд╡ं рддाрдкрдоाрди рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдХ рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдкрд░ рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓рддे рд╣ैं। рдЗрди рд╕рднी рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдХ рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХी рд╢рдХ्рддि рдХा рд╕्рд░ोрдд рдКрд░्рдЬा рд╣ै। рдЕрддः рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдмाрд╣्рдпрдЬрдиिрдХ рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдпें рдЕрдкрдиी рдЕंрддिрдо рдКрд░्рдЬा рд╕ूрд░्рдп рдХी рдЧрд░्рдоी рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддी рд╣ैं।
(iii) рдХ्рдпा рднौрддिрдХ рдПрд╡ं рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПं рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ैं? рдпрджि рдирд╣ीं рддो рдХ्рдпों? рд╕ोрджाрд╣рд░рдг рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рднौрддिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп-рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПं рдХुрдЫ рдЕрдиुрдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╢рдХ्рддिрдпों (forces) рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै। рдпे рдЕрдиुрдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╢рдХ्рддिрдпां рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै (i) рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рд╢рдХ्рддिрдпां, рдЬैрд╕े рдЕрдзिрдХ рднाрд░ рдХा рджрдмाрд╡, рднाрд░ рдПрд╡ं рдЕрдкрд░ूрдкрдг рдк्рд░рддिрдмрд▓ (Sheadr stress) (ii) рддाрдкрдХ्рд░рдо рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХ्рд░िрд╕्рдЯрд▓ рд╡ृрдж्рдзि рдкрд╢ुрдУं рдХे рдХाрд░्рдп рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдд्рдкрди्рди рд╡िрд╕्рддाрд░рдг (expansion) рд╢рдХ्рддिрдпाँ, рд╢ुрд╖्рдХрдг рдПрд╡ं рдЖрд░्рдж्рд░рди рдЪрдХ्рд░ों рд╕े рдиिрдпрдоिрдд рдЬрд▓ рдХा рджрдмाрд╡। рднौрддिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдоें рдЕрдзिрдХांрд╢ рддाрдкीрдп рд╡िрд╕्рддाрд░рдг рдПрд╡ं рджрдмाрд╡ рдХे рдиिрд░्рдоुрдХ्рдд рд╣ोрдиे (release) рдХे рдХाрд░рдг рд╣ोрддी рд╣ै। рдпे рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПं рд▓рдШु рдПрд╡ं рдоंрдж рд╣ोрддी рд╣ैं।
рд▓ेрдХिрди рдмाрд░-рдмाрд░ рд╕ंрдХुрдЪрди рдПрд╡ं рд╡िрд╕्рддाрд░рдг рдХे рдХाрд░рдг рдЪрдЯ्рдЯाрди рдХे рд╕ंрддрдд рд╢्рд░ांрддि (Fatigue) рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдпे рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХो рдмрдб़ी рд╣ाрдиि рдкрд╣ुंрдЪा рд╕рдХрддी рд╣ैं।
рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ, рдЬैрд╕े рдЬрд▓рдпोрдЬрди, рдСрдХ्рд╕ीрдЬрдиं рди्рдпूрдиीрдХрд░рдг, рдХाрдиिрдЯीрдХрд░рдг, рд╡िрд▓рдпрди, рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдШрдЯिрдд/рд╡िрдпोрдЬिрдд, рдШुрд▓िрдд рдпा рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдЦрдг्рдбрди рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд░рд╕ाрдпрдиिрдХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди, рд╕рддрд╣ी рдФрд░ рдоृрджा рдЬрд▓ рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рдЕрдо्рд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рди्рдпूрдиीрдХрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдХाрд░्рдпрд░рдд рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдКрд╖्рдоा рдХे рд╕ाрде рдЬрд▓ рдПрд╡ं рд╡ाрдпु рдХी рд╡िрдж्рдпрдоाрдирддा рд╕рднी рд░ाрд╕рдпрдиिрдХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рддीрд╡्рд░ рдЧрддि рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
рдЕрддः рднौрддिрдХ рдПрд╡ं рд░рд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдХी рдпे рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдЕрддрд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ैं। рдпे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЪрд▓рддी рд░рд╣рддी рд╣ैं рддрдеा рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рдд्рд╡рд░िрдд рдмрдиा рджेрддी рд╣ैं।
(iv) рдЖрдк рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдорджा рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рддрдеा рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдХाрд░рдХों рдХे рдмीрдЪ рдЕрди्рддрд░ рдЬ्рдЮाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं? рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдПрд╡ं рдЬैрд╡िрдХ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХी рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рджो рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░рдХों рдХे рд░ूрдк рдоें рдХ्рдпा рднूрдоिрдХा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПं рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं рддрдеा рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдЬрд▓рд╡ाрдпु, рдЪрдЯ्рдЯाрди рдиिрд░्рдоाрдгрдХाрд░ी рдкрджाрд░्рдеो рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдПрд╡ं рдЬीрд╡ों рд╕рд╣िрдд рдХрдИ рдХाрд░рдХों рдХे рд╕рдоुрдЪ्рдЪрдп рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдкांрдЪ рдоूрд▓ рдХाрд░рдХों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдпे рдХाрд░рдХ рд╣ै-
(i) рдЬрд▓рд╡ाрдпु. (ii) рд╕्рдерд▓ाрдХृрддि, (iii) рдЙрдЪ्рдЪाрд╡рдЪ рдоूрд▓ рдкрджाрд░्рде, (iv) рдЪрдЯ्рдЯाрди рдЬैрд╡िрдХ рдк्рд░рдХिрдпाрдПं, (v) рдХाрд▓ाрд╡рдзि। рд╡рд╕्рддुрддः рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдХाрд░рдХ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ूрдк рд╕े рдХाрд░्рдпрд░рдд рд░рд╣рддे рд╣ैं рдПрд╡ं рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдХाрд░्рдп рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।
рдЬрд▓рд╡ाрдпु (Climate)-рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕рдХ्рд░िрдп рдХाрд░рдХ рд╣ै। рдоृрджा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рдЬрд▓рд╡ाрдпрд╡िрдХ рддрдд्рдд्рд╡ों рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं-(i) рдк्рд░рд╡рдгрддा, рдмाрд░рдо्рдмाрд░рддा рдПрд╡ं рд╡рд░्рд╖ा-рд╡ाрд╖्рдкीрдХрд░рдг рдХी рдЕрд╡рдзि рддрдеा рдЖрд░्рдж्рд░рддा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдирдоी। (ii) рддाрдкрдХ्рд░рдо рдоें рдоौрд╕рдоी рдПрд╡ं рджैрдиिрдХ рднिрди्рдирддा।
рд╡рд░्рд╖ा рд╕े рдоृрджा рдХो рдЬрд▓ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдПрд╡ं рдЬैрд╡िрдХ рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдЗрд╕рдХे рдмिрдиा рд╕рдо्рднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрддी।
рдХुрдЫ рд░рд╕ाрдпрди рдкाрдиी рдоें рдШुрд▓ рдЬाрддी рд╣ैं рдПрд╡ं рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рддрдеा рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рд░ूрдк рд╕े рдЖрд╡ेрд╢िрдд рдШрдЯрдХों рдоें рдЕрдкрдиे рдХो рдЕрд▓рдЧ рдХрд░ рд▓ेрддी рд╣ैं। рдпे рддрдд्рд╡ों рдХे рдЬрдЯिрд▓ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрди्рддःрдкрд░िрд╡рд░्рддрди/рд╡िрдиिрдордп рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬो рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдПрд╡ं рдкौрдзों рдХी рд╡ृрдж्рдзि рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
рдЬैрд╡िрдХ рдХ्рд░िрдпाрдпें (Biological Activities)-рд╡рдирд╕्рдкрддि рдЖрд╡рд░рдг рдПрд╡ं рдЬीрд╡ рдЬो рдоूрд▓ рдкрджाрд░्рдеों рдкрд░ рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рддрдеा рдмाрдж рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд░рд╣рддे рд╣ैं рдоृрджा рдоें рдЬैрд╡ рдкрджाрд░्рде, рдирдоीрдзाрд░рдг рдХी рдХ्рд╖рдорддा рддрдеा рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди рдЗрдд्рдпाрджि рдЬोрдб़рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддे рд╣ै। рдоृрдд рдкौрдзे рдоृрджा рдХो рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддा рд╡िрднाрдЬिрдд рдЬैрд╡ рдкрджाрд░्рде рд╣्рдпूрдорд╕ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХुрдЫ рдЬैрд╡िрдХ рдЕрдо्рд▓ рдЬो рд╣्рдпूрдорд╕ рдмрдирдиे рдХी рдЕрд╡рдзि рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддे рдоृрджा рдХे рдоूрд▓ рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдЦрдиिрдЬो рдХे рд╡िрдиिрдпोрдЬрди рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдмैрдХ्рдЯेрд░िрдпрд▓ рдХाрд░्рдп рдХी рдк्рд░рд╡рдгрддा рдардг्рдбी рдПрд╡ं рдЧрд░्рдо рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХी рдоिрдЯ्рдЯिрдпों/рдоृрджाрдУं рдоें рдЕрди्рддрд░ рдХो рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ैं। рд░ाрдЗрдЬोрдмिрдпрдо (Rhizobium) рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдмैрдХ्рдЯेрд░िрдпा, рдЬंрддुрд╡ाрд▓े рдкौрдзों рдХी рдЬрдб़ рдЧ्рд░ंрдеिрдХा рдоें рд░рд╣рддा рд╣ै рддрдеा рдоेрдЬрдмाрди рдкौрдзों рдХे рд▓िрдП рд▓ाрднрдХाрд░ी рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЪींрдЯी, рджीрдкрдХ, рдХेंрдЪुрдП, рдХृрддрдХ (roderts) рдЗрдд्рдпाрджि рдЬाрдирд╡рд░ों рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдЕрднिрдпांрдд्рд░िрдХी (mechanical) рд╕ा рд╣ोрддा рд╣ै, рд▓ेрдХрди рдоृрджा
рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдпрд╣ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ोрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╡े рдоृрджा рдХो рдмाрд░-рдмाрд░ рдКрдкрд░ рдиीрдЪे рдХрд░рддे рд░рд╣рддे рд╣ै।
рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рдХाрд░्рдп
рдк्рд░рд╢्рди : рдЕрдкрдиे рдЪрддुрд░्рджिрдХ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рднू-рдЖрдХृрддिрдХ/ рдЙрдЪ्рдЪाрд╡рдЪ рдПрд╡ं рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЬрд▓рд╡ाрдпु, рд╕рдо्рднрд╡ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдПрд╡ं рдоृрджा рдХे рддрдд्рд╡ों рдФрд░ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХो рдкрд░рдЦिрдП рдПрд╡ं рдЕंрдХिрдд рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдЗрд╕ рдЕрдз्рдпाрдп рдХो рдз्рдпाрдирдкूрд░्рд╡рдХ рдкрджिрдП рддрдеा рдкूрдЫे рдЧрдП рдк्рд░рд╢्рдиों рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдЬाрдирдХाрд░िрдпों рдПрд╡ं рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХो рд╕ूрдЪीрдмрдж्рдз рдХрд░ें। рдЗрд╕ рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рдХो рд╕्рд╡рдпं рдХрд░ें। рдЗрд╕ рдЕрдз्рдпाрдп рдоें рдкूрдЫे рдЧрдП рдк्рд░рд╢्рдиों рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╕рднी рдЬाрдирдХाрд░िрдпाँ рджी рдЧрдИ рд╣ैं।
                рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рд╡рдкрдкूрд░्рдг рдк्рд░рд╢्рди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдЙрдд्рддрд░
                          рдЕрддिрд▓рдШु рдПрд╡ं рд▓рдШु рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
1. рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд╕рдордп (рдХाрд▓рд╡рдзि-time) рдХी рдХ्рдпा рднूрдоिрдХा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдк्рд░рдЪрд▓рди рдоें рд▓рдЧрдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд▓ (рд╕рдордп) рдХी рдЕрд╡рдзि рдоृрджा рдХी рдкрд░िрдкрдХ्рд╡рддा рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдкाрд░्рд╢्рд╡िрдХा (Profile) рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдПрдХ рдоृрджा рддрднी рдкрд░िрдкрдХ्рд╡ рд╣ोрддी рд╣ै рдЬрдм рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рд╕рднी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПं рд▓рдо्рдмे рдХрд▓ рддрдХ рдкाрд░्рд╢्рд╡िрдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХाрд░्рдпрд░рдд рд░рд╣рддी рд╣ै। рдХुрдЫ рд╕рдордп рдкрд╣рд▓े рдиिрдХ्рд╖ेрдкिрдд рдЬрд▓ोрдв़ рдоिрдЯ्рдЯी рдпा рд╣िрдоाрдиी рдЯिрд▓े, рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рдоृрджाрдпें рддрд░ुрдг рдпा рдпुрд╡ा (Young) рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ैं рддрдеा рдЙрдирдоें рд╕ंрд╕्рддрд░ (Horizon) рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рдЕрдерд╡ा рдХрдо рд╡िрдХрд╕िрдд рд╕ंрд╕्рддрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै।
2. рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдоृрджा рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕рд▓рдЧ्рди рдЬрд▓рд╡ाрдпрд╡ी рддрдд्рдд्рд╡ों рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं-(i) рдк्рд░рд╡рдгрддा, рд╡рд░्рд╖ा
рдПрд╡ं рдмाрд░рдо्рдмाрд░рддा рд╡ाрд╖्рдкीрдХрд░рдг рдХी рдЕрд╡рдзि рддрдеा рдЖрд░्рдж्рд░рддा рдмाрд░рдо्рдмाрд░рддा। (ii) рддाрдкрдХ्рд░рдо рдоें рдоौрд╕рдоी рдПрд╡ं рджैрдиिрдХ рднिрди्рдирддा।
3. рдЕрд╡рд╕рд░्рдкрдг рддрдеा рд╢ैрд▓ рдкрддрди рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдвाрд▓ рдЬिрд╕ рдкрд░ рд╕ंрдЪрд▓рди рд╣ोрддा рд╣ै, рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдкрд╢्рдЪ-рдЖрд╡рд░्рддрди (Rotation) рдХे рд╕ाрде рд╢ैрд▓-рдорд▓рдмा рдХी рдПрдХ рдпा рдХрдИ рдЗрдХाрдЗрдпों рдХे рдлिрд╕рд▓рди (slipping) рдХो рдЕрд╡рд╕рд░्рдкрдг рдХрд╣рддे рд╣ैं।
рдХिрд╕ी рддीрд╡्рд░ рдвाрд▓ рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╢ैрд▓ рдЦंрдбों рдХा рдвाрд▓ рд╕े рджूрд░ी рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ूрдк рд╕े рдЧिрд░рдиा рд╢ैрд▓ рдкрддрди (Fall) рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।
4. рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдЕрдкрд░рджрди рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै, рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдирд╣ीं। рдЗрд╕ рдкрд░ рдЯिрдк्рдкрдгी рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдЕрдкрд░рджрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдЪ्рдЪाрд╡рдЪрди рдХा рдиिрдо्рдиीрдХрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै, рдЕрд░्рдеाрдд् рднू-рджृрд╢्рдп рд╡िрдШрд░्рд╖िрдд рд╣ोрддे рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпे рдХि рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдЕрдкрд░рджрди рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдЕрдкрд░рджрди рдХे рд▓िрдП рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рджрд╢ा рдирд╣ीं рд╣ै। рдЕрдкрдХ्рд╖рдп, рд╡ृрд╣рдд् рдХ्рд╖рд░рдг рдПрд╡ं рдЕрдкрд░рджрди рдиिрдо्рдиीрдХрд░рдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╣ैं।
5. рд╡ृрд╣рдд् рд╕ंрдЪрд▓рди рдФрд░ рдЕрдкрд░рджрди рдоें рдЕंрддрд░ рдмрддाрдпें।
рдЙрдд्рддрд░-рд╡ृрд╣рдд् рд╕ंрдЪрд▓рди рдоें рд╢ैрд▓ рдорд▓рдмा рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рд╢ुрд╖्рдХ рд╣ो рдЕрдерд╡ा рдирдо,рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдХे рдХाрд░рдг рд╕्рд╡рдпं рдЖрдзाрд░ рддрд▓ рдкрд░ рдЬाрддे рд╣ैं। рд▓ेрдХрди рдк्рд░рд╡ाрд╣рд╢ीрд▓ рдЬрд▓, рд╣िрдоाрдиी рд▓рд╣рд░ें рдПрд╡ं рдзाрд░ाрдПँ рддрдеा рд╡ाрдпु рдиिрд▓ंрдмिрдд рдорд▓рдмे рдХो рдирд╣ीं рдвोрддे рд╣ैं। рд╡рд╕्рддुрддः рдпрд╣ рдЕрдкрд░рджрди рд╣ी рд╣ै рдЬो рдзрд░ाрддрд▓ рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдирд╡рд░рдд рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд╣ै। рдЕрдкрд░рджрди рдПрд╡ं рдкрд░िрд╡рд╣рди рдЧрддिрдЬ рдКрд░्рдЬा рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдзрд░ाрддрд▓ рдХे рдкрджाрд░्рдеों рдХा рдЕрдкрд░рджрди рдПрд╡ं рдкрд░िрд╡рд╣рди рд╡ाрдпु, рдк्рд░рд╡ाрд╣рд╢ीрд▓ рдЬрд▓, рд╣िрдоाрдиी рд▓рд╣рд░ों рдПрд╡ं рдзाрд░ाрдУं рддрдеा рднूрдоिрдЧрдд рдЬрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ोрддा рд╣ै।
6. рд╡ृрд╣рдд рд╕ंрдЪрд▓рди рдХी рд╕ंрдХ्рд░िрдпрддा рдХे рд▓िрдП рдЬिрдо्рдоेрд╡ाрд░ рдХिрди्рд╣ीं рддीрди рдХाрд░рдХों рдХे рдмाрд░े рдоें рдмрддाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдПрд╡ं рдХृрдд्рд░िрдо рд╕ाрдзрдиों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЯिрдХрдиे рдХे рдЖрдзाрд░ рдХा рд╣рдЯрдиा, (ii) рдвाрд▓ों рдХी рдк्рд░рд╡рдгрддा рдПрд╡ं рдКंрдЪाрдИ рдоें рд╡ृрдж्рдзि, (iii) рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЕрдерд╡ा рдХृрдд्рд░िрдо рднрд░ाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдд्рдкрди्рди рдЕрддिрднाрд░।
7. рд╕ंрдЪрд▓рди рдХे рдХौрди рд╕े рддीрди рд░ूрдк рд╣ोрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рд╕ंрдЪрд▓рди рдХे рдиिрдо्рди рддीрди рд░ूрдк рд╣ोрддे рд╣ैं-(i) рдЕрдиुрдк्рд░рд╕्рде рд╡िрд╕्рдеाрдкрди (рддुрд╖ाрд░ рд╡ृрдж्рдзि рдпा рдЕрди्рдп рдХाрд░рдгों рд╕े рдоृрджा рдХा рдЕрдиुрдк्рд░рд╕्рде рд╡िрд╕्рдеाрдкрди), (ii) рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдПрд╡ं (iii) рд╕्рдЦрд▓рди।
8. рдЕрди्рддрд░्рдЬाрдд рдмрд▓ рддрдеा рдмрд╣िрд░्рдЬाрдд рдмрд▓ рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЖंрддрд░िрдХ рднाрдЧ рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдмрд▓ рдЕрди्рддрд░्рдЬाрдд рдмрд▓ рдХрд╣े рдЬाрддे рд╣ैं।
рдЗрди рдмрд▓ों рдж्рд╡ाрд░ा рднूрддрд▓ рдкрд░ рдЕрд╕рдоाрдирддाрдУं рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╕рддрд╣ рдкрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдмрд▓ं рдмрд╣िрд░्рдЬाрдд рдмрд▓ рдХрд╣े рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ें рд╕рдорддрд▓ рд╕्рдеाрдкрдХ рдмрд▓ рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпे рдмрд▓ рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЬाрдд рдмрд▓ों рдж्рд╡ाрд░ा рднूрддрд▓ рдкрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╡िрд╖рдорддाрдУं рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдоें рд╣рдоेрд╢ा рдк्рд░рдпрдд्рдирд╢ीрд▓ рд░рд╣рддे рд╣ैं।
9. рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдкрд░ рдЯिрдк्рдкрдгी рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╢ैрд▓ों рдХो рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдЯुрдХрдб़ों рдоें рддोрдб़рдиे рдХे рд▓िрдП рддрдеा рди рдХेрд╡рд▓ рдЖрд╡рд░рдг рдк्рд░рд╕्рддрд░ рдПрд╡ं рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдП рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рдХрд░рддी рд╣ैं рдЕрдкिрддु рдЕрдкрд░рджрди рдПрд╡ं рд╡ृрд╣рдд् рд╕рди्рдЪрд▓рди рдХे рд▓िрдП рднी рд╕рд░рджाрдпी рд╣ोрддी рд╣ैं। рдпрджि рд╢ैрд▓ों рдХा рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рди рд╣ो рддो рдЕрдкрд░рджрди рдХा рдХोрдИ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рд╢ैрд▓ों рдХा рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд▓िрдП рдЕрддि рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдоूрд▓्рдпрд╡ाрди рдХुрдЫ рдЦрдиिрдЬों рдЬैрд╕े-рд▓ोрд╣ा, рдоैрдЧрдиीрдЬ,рдПрд▓्рдпूрдоिрдиिрдпрдо, рддाँрдмा рдХे рдЕрдпрд╕्рдХों рдХे рд╕рдоृрдж्рдзिрдХрд░рдг рдПрд╡ं рд╕рдХेрди्рдж्рд░рдг рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдоृрджा рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै।
10. рдСрдХ्рд╕ीрдХрд░рдг рдПрд╡ं рди्рдпूрдиीрдХрд░рдг рдоें рдЕंрддрд░ рдмрддाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдЦрдиिрдЬ рдПрд╡ं рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХा рд╕ंрдпोрдЧ, рдСрдХ्рд╕ीрдХрд░рдг рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдПрд╡ं рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди рдпुрдХ्рдд рдЬрд▓ рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд▓ौрд╣, рдоैंрдЧрдиीрдЬ, рдЧंрдзрдХ (Sulphur) рдЗрдд्рдпाрджि рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдСрдХ्рд╕ीрдХрд░рдг рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै рдЬो рд▓ौрд╣ рдзाрд░рдХ рдмाрдпोрдЯाрдЗрдЯ, рдУрд▓ीрд╡ाрдЗрди рдПрд╡ं рдкाрдЗрд░ोрдХ्рд╕ीрди рдЬैрд╕े рдЦрдиिрдЬों рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдСрдХ्рд╕ीрдХрд░рдг рд╣ोрдиे рдкрд░ рд▓ौрд╣ рдХा рд▓ाрд▓ рд░ंрдЧ рднूрд░े рдпा рдкीрд▓े рд░ंрдЧ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।
11. рдЕрдкрд░рджрди рддрдеा рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдоें рдЕंрддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдЕрдкрд░рджрди рддрдеा рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдоें рдЕंрддрд░-
рдЕрдкрд░рджрди (Erosion)
(i) рднू-рддрд▓ рдкрд░ рдЦुрд░рдЪрдиे, рдХाँрдЯ-рдЫाँрдЯ рддрдеा рдорд▓рдмे рдХो рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХрд░рдиे рдХे рдХाрд░्рдп рдХो
рдЕрдкрд░рджрди рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(ii) рдЕрдкрд░рджрди рдПрдХ рдмрдб़े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╣ोрддा рд╣ै।
(iii) рдЕрдкрд░рджाрди рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдХाрд░рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬैрд╕े-рдЬрд▓, рд╣िрдордкрджी, рд╡ाрдпु рдЖрджि рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै।
(iv) рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдЕрдкрд░рджрди рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।
рдЕрдкрдХ्рд╖рдп (Weathering)
(i) рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХो рдЕрдкрдШрдЯрди рддрдеा рд╡िрд╖्рдЯрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдоूрд▓ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рддोрдб़-рдлोрдб़
рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд░िрдпा рдХो рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдХрд╣рддे рд╣ैं।рдЕрдкрдХ्рд╖рдп (Weathering)
(ii) рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдЫोрдЯे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХी рдХ्рд░िрдпा рд╣ै।
(iii) рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рд╕ूрд░्рдпрддрдк, рдкाрд▓ा рддрдеा рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ोрддा рд╣ै।
(iv) рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХो рдХрдордЬोрд░ рдХрд░рдХे рдЕрдкрд░рджрди рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддा рд╣ै।
12. рдоिрдЯ्рдЯी рдФрд░ рд╢ैрд▓ рдоें рдХ्рдпा рдЕрди्рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдоिрдЯ्рдЯी рдФрд░ рд╢ैрд▓ рдоें рдЕंрддрд░-
рдоिрдЯ्рдЯी (Soil)
(i) рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХे рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рддрдеा рдЬैрд╡िрдХ рдкрджाрд░्рдеों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдЯूрдЯे-рдлूрдЯे рдХрдгों рдХी рдкрд░рдд рдХो рдоिрдЯ्рдЯी рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(ii) рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрд╕्рддрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं।
(iii) рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЧрд╣рд░ाрдИ 2-3 рдоीрдЯрд░ рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рд╣ोрддी рд╣ै।
(iv) рдоिрдЯ्рдЯी рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХी рдЯूрдЯ-рдлूрдЯ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдЪूрд░्рдг рд╕े рдмрдирддी рд╣ैं।
рд╢ैрд▓ (Rock)
(i) рд╢ैрд▓ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдаोрд╕ рдЬैрд╡ рдПрд╡ं рдЕрдЬैрд╡ рдкрджाрд░्рде рд╣ैं рдЬो рднू-рдкृрд╖्рда рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддे рд╣ैं।
(ii) рд╢ैрд▓ рдХे рд╕ंрд╕्рддрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддे।
(iii) рдкृрде्рд╡ी рдХे рднीрддрд░ी рднाрдЧрд░ों рддрдХ рд╢ैрд▓ें рдкाрдИ। рдЬाрддी рд╣ैं।
(iv) рд╢ैрд▓ рдХрдИ рдЦрдиिрдЬ рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдоिрд▓рдиे рд╕े рдмрдирддी рд╣ैं।
13. рднौрддिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рддрдеा рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдоें рдЕंрддрд░ рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░ -рднौрддिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рддрдеा рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдоें рдЕंрддрд░-
рднौрддिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп (Physical weathering)
(i) рдЗрд╕рдоें рдпांрдд्рд░िрдХ рд╕ाрдзрдиों рдж्рд╡ाрд░ा рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХे рд╡िрдШрдЯрди рд╕े рдЪрдЯ्рдЯाрдиें рдЪूрд░-рдЪूрд░ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं।
(ii) рдЗрд╕рд╕े рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХे рдЦрдиिрдЬों рдоें рдХोрдИ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा।
(iii) рдпрд╣ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рд╢ुрд╖्рдХ рддрдеा рд╢ीрдд рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рднौрддिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдХ рддाрдк, рдкाрд▓ा, рд╡рд░्рд╖ा рддрдеा рд╡ाрдпु рд╣ैं।
рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп ( (Chemical weathering)
(i) рдЗрд╕рдоें рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा। рдЕрдкрдШрдЯрди рд╕े рдЪрдЯ्рдЯाрдиें рдЯूрдЯ-рдлूрдЯ рдЬाрддी рд╣ैं।
(ii) рдЗрд╕рд╕े рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХा рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рддрдд्рд╡ों рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै।
(iii) рдЗрд╕ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рдКрд╖्рдг рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рдоिрд▓рддे рд╣ैं।
(iv) рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдоें рдХाрд░्рдмрди, рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди рддрдеा рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдЧैрд╕ों рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़рддा рд╣ै।
                                         рджीрд░्рдШ рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
1. рднू рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं? рдХ्рдпा рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдХाрд░рдХ рдПрд╡ं рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ैं рдпा рджोрдиों рдПрдХ рд╣ी рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдзрд░ाрддрд▓ рдХे рдкрджाрд░्рдеो рдкрд░ рдЕрди्рддрд░्рдЬрдиिрдд рдПрд╡ं рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдд рдмрд▓ों рдж्рд╡ाрд░ा рднौрддिрдХ рджрд╡ाрд╡ рддрдЯ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рднूрддрд▓ рдХे рд╡िрди्рдпाрд╕ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдкрдЯрд▓ рд╡िрд░ूрдкрдг (Diastrophism) рдПрд╡ं рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦीрдпрддा (Volcanism) рдЕрди्рддрд░्рдЬрдиिрдд рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╣ैं। рдЕрдкрдХ्рд╖рдп, рд╡ृрд╣рдд् рдХ्рд╖рд░рдг (Mass wasting). рдЕрдкрд░рджрди рдПрд╡ं рдиिрдХ्рд╖ेрдкрдг
(Deposition) рдмाрд╣्рдпрдЬрдиिрдХ рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╣ै।
рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдХिрд╕ी рднी рдмाрд╣्рдпрдЬрдиिрдХ рддрдд्рдд्рд╡ (рдЬैрд╕े рдЬрд▓, рд╣िрдо, рд╡ाрдпु рдЗрдд्рдпाрджि) рдЬो рдзрд░ाрддрд▓ рдХे рдкрджाрд░्рдеों рдХा рдЕрдзिрдЧ्рд░рд╣рдг (Acquire) рддрдеा рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ैं, рдХो рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдХाрд░рдХ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЬрдм рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдпे рддрдд्рдд्рд╡ рдвाрд▓ рдк्рд░рд╡рдгрддा рдХे рдХाрд░рдг рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рддो рдкрджाрд░्рдеों рдХो рд╣рдЯाрдХрд░ рдвाрд▓ рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд▓े рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдиिрдЪрд▓े рднाрдЧों рдоें рдиिрдХ्рд╖ेрдкिрдд рдХрд░ рджेрддे рд╣ै। рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рддрдеा рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдХाрд░рдХ, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдмрд╣िрд░्рдЬрдиिрдХ, рдХो рдпрджि рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк
рд╕े рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рди рдХрд╣ा рдЬाрдП рддो рдЗрди्рд╣ें рдПрдХ рд╣ी рд╕рдордЭрдиा рд╣ोрдЧा рдХ्рдпोंрдХि рдпे рджोрдиों рдПрдХ рд╣ी рд╣ोрддे рд╣ै। рдПрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдПрдХ рдмрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рдзрд░ाрддрд▓ рдХे рдкрджाрд░्рдеों рдХे рд╕ाрде рдЕрдиुрдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╕рдкाрдЯी рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдПрдХ рдХाрд░рдХ (Agent) рдПрдХ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдоाрдз्рдпрдо (рдЬैрд╕े рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рдЬрд▓, рд╣िрдоाрдиी рд╣рд╡ा рд▓рд╣рд░ें рдПрд╡ं рдзाрд░ाрдПँ рдЗрдд्рдпाрджि) рд╣ै рдЬो рдзрд░ाрддрд▓ рдХे рдкрджाрд░्рдеों рдХो рд╣рдЯाрддा, рд▓े рдЬाрддा рд╣ै рддрдеा рдиिрдХ्рд╖ेрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╣рдпुрдХ्рдд рдЬрд▓, рднूрдоिрдЧрдд рдЬрд▓, рд╣िрдоाрдиी, рд╣рд╡ा, рд▓рд╣рд░ों, рдзाрд░ाрдУं рдЗрдд्рдпाрджि рдХो рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдХाрд░рдХ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
2. рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдмрд▓ рдФрд░ рдкрдЯрд▓ рд╡िрд░ूрдкрдг (Diastrophism) рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдпे।
рдЙрдд्рддрд░-рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдвाрд▓ рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╕рднी рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдкрджाрд░्рдеों рдХो рд╕рдХ्рд░िрдп рдмрдиाрдиे рдЬрд▓ рджिрд╢ाрдд्рдордХ (Directional) рдмрд▓ рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдзрд░ाрддрд▓ рдХे рдкрджाрд░्рдеों рдкрд░ рджрдмाрд╡ (stress) рдбाрд▓рддा рд╣ै। рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдк्рд░рддिрдмрд▓ (stress) рд▓рд╣рд░ों рдПрд╡ं рдЬ्рд╡ाрд░ рднाрдЯा рдЬрдиिрдд рдзाрд░ा рдоें рдХो рдХ्рд░िрдпाрд╢ीрд▓ рдмрдиाрддा рд╣ै। рдиिःрд╕ंрджेрд╣ рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдПрд╡ं рдвाрд▓ рдк्рд░рд╡рдгрддा рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рд╕рдо्рднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЕрддः рдЕрдкрд░рджрди, рдкрд░िрд╡рд╣рди рдПрд╡ं рдиिрдХ्рд╖ेрдкрдг рднी рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा। рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдПрдХ рдРрд▓ा
рдмрд▓ рд╣ै рдЬो рднूрддрд▓ рдХे рд╕рднी рдкрджाрд░्рдеों рдХे рд╕ंрдЪрд▓рди рдХो рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╕рднी рд╕ंрдЪрд▓рди, рдЪाрд╣े рд╡े рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЕंрджрд░ рд╣ों рдпा рд╕рддрд╣ рдкрд░, рдк्рд░рд╡рдгрддा рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдШрдЯिрдд рд╣ोрддे рд╣ै, рдЬैрд╕े рдКँрдЪे рд╕्рддрд░ рд╕े рдиीрдЪे рд╕्рддрд░ рдХी рдУрд░, рддрдеा рдЙрдЪ्рдЪ рд╡ाрдпु рджाрдм рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े рдиिрдо्рди рд╡ाрдпु рджाрдм рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдУрд░। рдкрдЯрд▓ рд╡िрд░ुрдкрдг (Diastrophism)-рд╕рднी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдЬो рднू-рдкрд░्рдкрдЯी рдХो рд╕ंрдЪाрд▓िрдд, рдЙрдд्рдеाрдкिрдд рддрдеा рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं, рдкрдЯрд▓ рд╡िрд░ुрдкрдг рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЖрддी рд╣ै। рдЗрдирдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं-(i) рддीрдХ्рд╖्рдг рд╡рд▓рдпрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкрд░्рд╡рдд рдиिрд░्рдоाрдг рддрдеा рднू-рдкрд░्рдкрдЯी рдХी рд▓рдо्рдмी рдПрд╡ं рд╕ंрдХीрд░्рдг рдкрдЯ्рдЯिрдпों рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдкрд░्рд╡рддрдиी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ, (ii) рдзрд░ाрддрд▓ рдХे рдмрдб़े рднाрдЧ рдХे рдЙрддाрдкрди рдпा рд╡िрдХृрддि рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рд░рдЪрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПं, (ii) рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдЫोрдЯे рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕ंрдЪрд▓рди рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдд्рдкрди्рди рднूрдХрдо्рдк, (iv) рдкрд░्рдкрдЯी рдк्рд▓ेрдЯ рдХे рдХ्рд╖ैрддिрдЬ рд╕ंрдЪрд▓рди рдХрд░рдиे рдоें рдк्рд▓ेрдЯ рд╡िрд╡рд░्рддрдиिрдХी рдХी рднूрдоिрдХा। рдк्рд▓ेрдЯ рд╡िрд╡рд░्рддрдиिрдХ/рдк्рд░рд╡рд░्рддрдиी рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рднू-рдкрд░्рдкрдЯी рд╡рд▓рдпрди рдХे рд░ूрдк рдоें рддीрдХ्рд╖्рдгрддा рд╕े рд╡िрдХृрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рд░рдЪрдиा рдХे рдХाрд░рдг рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡िрдХृрддि рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै।
рдк्рд░рд╡рд░्рддрдиी рдкрд░्рд╡рдд рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рд░рдЪрдиा рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै। рдк्рд░рд╡рд░्рддрдиी, рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рд░рдЪрдиा (Empeirogeny) рднूрдХрдо्рдк рдПрд╡ं рдк्рд▓ेрдЯ рд╡िрд╡рд░्рддрдиिрдХ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рд╕े рднू-рдкрдкрд░्рдЯी рдоें рдн्рд░рд╢ рддрдеा рд╡िрднंрдЧ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрди рд╕рднी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рджрдмाрд╡, рдЖрдпрддрди рддрдеा рддाрдкрдХ्рд░рдо рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╢ैрд▓ो рдХा рдХाрдпांрддрд░рдг рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।

Previous Post Next Post