Bihar Board 12th History Important Questions Short Answer Type Part 2
Bihar Board 12th History Important Questions Short Answer Type Part 2
рдк्рд░рд╢्рди 1.
‘рд╕рди्рдиिрдзाрддा’ рд╢рдм्рдж рдХा рдЖрд╢рдп рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдоौрд░्рдпों рдХे рд╕рдордп рдоें рдХрд░ рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХो рд╕рдоाрд╣рд░्рддा рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा, рдЬрдмрдХि рдХрд░ рд╡рд╕ूрд▓ी рдФрд░ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХो рд╕рди्рдиिрдзाрддा рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 2.
рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЪाрд░ рдк्рд░ांрддों рдФрд░ рдЙрдирдХी рд░ाрдЬрдзाрдиिрдпों рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
- рдЙрдд्рддрд░ाрдкрде рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рддрдХ्рд╖рд╢िрд▓ा।
- рдк्рд░ाрдЪ्рдп рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░।
- рджрдХ्рд╖िрдгाрдкрде рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рд╕ुрд╡рд░्рдгрдЧिрд░ी।
- рдЕрддि рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдЙрдЬ्рдЬिрдпрдиी рдпा рдЙрдЬ्рдЬैрди рдирдЧрд░ी।
рдк्рд░рд╢्рди 3.
рдоौрд░्рдпों рдХे рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдоुрдЦ्рдп рд╕्рд░ोрдд рдХ्рдпा-рдХ्рдпा рд╣ैं ?
рдЙрдд्рддрд░:
- рдоेрдЧाрд╕्рдердиीрдЬ рдХी рдЗंрдбिрдХा(Indica of Magasthaneze) – рдоौрд░्рдпрдХाрд▓ीрди рднाрд░рдд рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдоेрдЧाрд╕्рдердиीрдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд ‘рдЗрдг्рдбिрдХा’ (Indica) рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЧ्рд░ंрде рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╢ाрд╕рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा, рд╕рдоाрдЬ, рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡ рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд╡рд░рдг рдоिрд▓рддा рд╣ै।
- рдХौрдЯिрд▓्рдп рдХा рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ (Kautilya’s Arthshastra) – рдХौрдЯिрд▓्рдп рдХा рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рднी рддрдд्рдХाрд▓ीрди рднाрд░рдд рдХे рд╡िрднिрди्рди рдкрд╣рд▓ुрдУं рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдоौрд░्рдпों рдХे рдмाрд░े рдоें рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै।
- рд╡िрд╢ाрдЦрджрдд्рдд рдордж्рд░ाрд░ाрдХ्рд╖рд╕ (Vishakhdutta’s Mudraraksha) – рдЗрд╕ рдк्рд░рдоुрдЦ рдЧ्рд░ंрде рдоें рдирди्рдж рд╡ंрд╢ рдХा рдЪрди्рдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдж्рд╡ाрд░ा рдиाрд╢ рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╣ै।
- рдЬैрди рдФрд░ рдмौрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп (Jains and Buddhists Literature)-рдЬैрди рдФрд░ рдмौрдж्рдз рджोрдиों рдзрд░्рдоों рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рдоाрдЬ, рд░ाрдЬрдиीрддि рдЖрджि рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै।
- рдЕрд╢ोрдХ рдХे рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ (Inscription of Ashoka) – рд╕्рдеाрди-рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд▓рдЧे рдЕрд╢ोрдХ рдХे рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ рд╕े рднी рдоौрд░्рдпрдХाрд▓ीрди рдк्рд░рд╢ाрд╕рди, рдзрд░्рдо, рд╕рдоाрдЬ рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЖрджि рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдкрдб़рддा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 4.
рдоौрд░्рдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рджें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдоौрд░्рдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдЕрдд्рдпंрдд рд╣ी рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХा рдеा। рд░ाрдЬा рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рдеा। рд░ाрдЬा рдХा рдоंрдд्рд░ी рдЖрдоाрдд्рдп рдХрд╣рд▓ाрддा рдеा। рдоौрд░्рдп рд╢ाрд╕рдХों рдиे рдХрдаोрд░ рджंрдб рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рднрдп рдоुрдХ्рдд рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 5.
рдоौрд░्рдп рд╢ाрд╕рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпे рдЧрдпे рдЖрд░्рдеिрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
- рдХौрдЯिрд▓्рдп рдиे рдХृрд╖рдХों, рд╢िрд▓्рдкिрдпों рдФрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рд╕े рд╡рд╕ूрд▓ рдХिрдпे рдмрд╣ुрдд рд╕े рдХрд░ों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै।
- рд╕ंрднрд╡рддः рдХрд░ рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХा рдХाрд░्рдп рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдЕрдзिрдХाрд░ी рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ोрддा рдеा। рд╕рди्рдиिрдШाрддा рд░ाрдЬрдХीрдп рдХोрд╖ाрдЧाрд░ рдПрд╡ं рднрдг्рдбाрд░ рдХा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рд╣ोрддा рдеा।
- рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдХрд░-рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХा рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ंрдЧрдарди рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдоौрд░्рдп рдХाрд▓ рдоें рджेрдЦрдиे рдоें рдЖрдпा। рдХौрдЯिрд▓्рдп рдХे рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоें рдХрд░ों рдХी рд╕ूрдЪी рдЗрддрдиी рд▓ंрдмी рд╣ै рдХि рдпрджि рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╕рднी рдХрд░ рд░ाрдЬा рдХे рд▓िрдпे рдЬाрддे рд╣ोंрдЧे, рддो рдк्рд░рдЬा рдХे рдкाрд╕ рдЕрдкрдиे рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХे рд▓िрдпे рдиाрдордоाрдд्рд░ рдХा рд╣ी рдмрдЪрддा рд╣ोрдЧा।
- рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд░ाрдЬрдХीрдп рднрдг्рдбाрд░рдШрд░ рд╣ोрддे рдеे। рдЗрд╕рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдХрд░ рдЕрдиाрдЬ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡рд╕ूрд▓ рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЕрдХाрд▓, рд╕ूрдЦा рддрдеा рдЕрди्рдп рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡िрдкрджा рдоें рдЗрди्рд╣ीं рдЕрди्рди-рднрдг्рдбाрд░ों рд╕े рд╕्рдеाрдиीрдп рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрди्рди рджिрдпा рдЬाрддा рдеा।
- рдордпूрд░, рдкрд░्рд╡рдд рдФрд░ рдЕрд░्рдзрдЪंрдж्рд░ рдХे рдЫाрдк рд╡ाрд▓ी рд░рдЬрдд рдоुрдж्рд░ाрдПँ рдоौрд░्рдп-рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдоाрди्рдп рдоुрдж्рд░ाрдПँ рдеीं। рдпे рдоुрдж्рд░ाрдПँ рдХрд░ рд╡рд╕ूрд▓ी рдПрд╡ं рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХे рд╡ेрддрди рдХे рднुрдЧрддाрди рдоें рд╕ुрд╡िрдзाрдЬрдирдХ рд░рд╣ीं рд╣ोंрдЧी। рдмाрдЬाрд░ рдоें рд▓ेрди-рджेрди рднी рдЗрди्рд╣ीं рд╕े рд╣ोрддा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 6.
рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдХा рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдмрддाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдпрдж्рдпрдкि рдоौрд░्рдпों рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рдоौрд░्рдпрдХाрд▓ीрди рдкुрд░ाрддाрдд्рд╡िрдХ рдк्рд░рдоाрдг рдЬैрд╕े рдоूрд░्рддि рдХрд▓ाрдХृрддिрдпाँ, рдЪाрдгрдХ्рдп рдХा рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░, рдоेрдЧाрд╕्рдердиीрдЬ рдХी рдЗंрдбिрдХा, рдЬैрди рдФрд░ рдмौрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡ рдкौрд░ाрдгिрдХ рдЧ्рд░ंрде рдЖрджि рдмрдб़े рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдкрдд्рдерд░ों рдФрд░ рд╕्рддंрднों рдкрд░ рдоिрд▓े рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдк्рд░ाрдпः рд╕рдмрд╕े рдоूрд▓्рдпрд╡ाрди рд╕्рд░ोрдд рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं।
рдЕрд╢ोрдХ рд╡рд╣ рдкрд╣рд▓ा рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдеा, рдЬिрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдФрд░ рдк्рд░рдЬा рдХे рд▓िрдП рд╕ंрджेрд╢ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдкрдд्рдерд░ों рдФрд░ рдкॉрд▓िрд╢ рдХिрдпे рд╣ुрдП рд╕्рддंрднों рдкрд░ рд▓िрдЦрд╡ाрдпे рдеे। рдЕрд╢ोрдХ рдиे рдЕрдкрдиे рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдзрдо्рдо рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХिрдпा। рдЗрдирдоें рдмрдб़ों рдХे рдк्рд░рддि рдЖрджрд░, рд╕ंрди्рдпाрд╕िрдпों рдФрд░ рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрджाрд░рддा, рд╕ेрд╡рдХों рдФрд░ рджाрд╕ों рдХे рд╕ाрде рдЙрджाрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рддрдеा рджूрд╕рд░े рдХे рдзрд░्рдоों рдФрд░ рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рдХा рдЖрджрд░ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 7.
рдзрд░्рдо рдк्рд░рд╡рд░्рдд्рддिрдХा рдХा рдХ्рдпा рдЕрд░्рде рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдзрд░्рдо рдк्рд░рд╡рд░्рдд्рддिрдХा рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै-рдзрд░्рдо рдлैрд▓ाрдиे рд╡ाрд▓ा рдЕрдерд╡ा рдзрд░्рдо рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा। рдХрд▓िंрдЧ рдпुрдж्рдз рдХे рдмाрдж рдЕрд╢ोрдХ рдиे рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рд▓िрдпा। рдЗрд╕ рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдХे рд▓िрдпे рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиा рдкूрд░ा рд╕рдордп рддрдеा рддрди-рдорди-рдзрди рд▓рдЧा рджिрдпा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡рд╣ ‘рдзрд░्рдо рдк्рд░рд╡рд░्рдд्рддिрдХा’ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЧрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 8.
рдоौрд░्рдпोрдд्рддрд░ рдпुрдЧ рдоें рднाрд░рдд рд╕े рдХिрди-рдХिрди рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдиिрд░्рдпाрдд рд╣ोрддा рдеा ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдоौрд░्рдпोрдд्рддрд░ рдпुрдЧ рдоें рднाрд░рдд рд╕े рдорд╕ाрд▓े рд░ोрдо рдХो рднेрдЬे рдЬाрддे рдеे। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдорд▓рдорд▓, рдоोрддी, рд░рдд्рди, рд╣ाрдеी рджाँрдд, рдоाрдгिрдХ्рдп рднी рд╡िрджेрд╢ों рдоें рднेрдЬे рдЬाрддे рдеे। рд▓ोрд╣े рдХी рд╡рд╕्рддुрдПँ, рдмрд░्рддрди, рдЖрджि рд░ोрдо рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХो рднेрдЬे рдЬाрддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 9.
рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЙрджрдп рдХрдм рдФрд░ рдХिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ुрдЖ? рдЗрд╕рдоें рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рдеाрди рдХिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬोрдб़ा рдЧрдпा ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдордЧрдз рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ। рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХ рдЪрди्рдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдоौрд░्рдп (рд▓рдЧрднрдЧ 321 рдИреж рдкूреж) рдХा рд╢ाрд╕рди рдкрд╢्рдЪिрдоोрдд्рддрд░ рдоें рдЕрдлрдЧाрдиिрд╕्рддाрди рдФрд░ рдмрд▓ूрдЪिрд╕्рддाрди рддрдХ рдлैрд▓ा рдеा। рдЙрдирдХे рдкौрдд्рд░ рдЕрд╢ोрдХ рдиे рдЬिрди्рд╣ें рдЖрд░ंрднिрдХ рднाрд░рдд рдХा рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╢ाрд╕рдХ рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ैрдХрд▓िंрдЧ (рдЖрдзुрдиिрдХ рдЙрдб़ीрд╕ा) рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी।
рдк्рд░рд╢्рди 10.
рдоौрд░्рдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдоौрд░्рдпों рдХे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рд▓ाрдШрдорди (Laghman) рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЪोрд▓ рддрдеा рдЪेрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕ीрдоाрдУं (рдХेрд░рд▓ рдкुрдд्рд░) рд╕िрдж्рдз рдкुрдд्рд░ рддрдХ рдлैрд▓ा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдЗрд╕рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕्рд╡ाрд░्рд╖рдЯ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЙрдд्рддрд░ рдкूрд░्рд╡ рдоें рдмंрдЧाрд▓ рдФрд░ рдмिрд╣ाрд░ рддрдХ рдлैрд▓ा рд╣ुрдЖ рдеा। рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░ рдЗрдирдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдеी। рдЗрди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╕ंрдмंрдз рдЕрдиेрдХ рд░ाрдЬ्рдпों рд╕े рд╣ै। рддрдХ्рд╖рд╢िрд▓ा, рдЯोрдкрд░ा, рдЗंрдж्рд░рдк्рд░рд╕्рде, рдХрд▓िंрдЧ (рдЙрдб़ीрд╕ा) рдЖрджि।
рдк्рд░рд╢्рди 11.
рд╕ेрд▓्рдпूрдХрд╕ рдХे рд╕ाрде рдЪंрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдоौрд░्рдп рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдХ्рдпा рджो рдкрд░िрдгाрдо рд╣ुрдП ?
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ेрд▓्рдпूрдХрд╕ рдХा рдЪंрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдШрд░्рд╖ 305 рдИреж рдкूреж рдоें рд╣ुрдЖ рдЬрдм рдЙрд╕рдиे рднाрд░рдд рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рдеा। рдЗрд╕ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рдкрд░िрдгाрдо рдЕрдирд▓िрдЦिрдд рдеे-
- рд╕ेрд▓्рдпूрдХрд╕ рдХी рд╣ाрд░ рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрд╕े рдЪंрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдоौрд░्рдп рдХो рд╡рд░्рддрдоाрди рд╣ेрд░ाрдд, рдХाрдмुрд▓, рдХंрдзाрд░ рдФрд░ рдмिрд▓ोрдЪिрд╕्рддाрди рдХे рдЪाрд░ рдк्рд░ांрдд рд╕ौंрдкрдиे рдкрдб़े।
- рдЪंрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдоौрд░्рдп рдиे рдЙрд╕рдХे рдмрджрд▓े рдоें рд╕ेрд▓्рдпूрдХрд╕ рдХो 500 рд╣ाрдеी рднेंрдЯ рдХिрдпे।
рдк्рд░рд╢्рди 12.
рдЪंрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдоौрд░्рдп рдХी рдЪाрд░ рд╕рдлрд▓ рд╡िрдЬрдп рдХौрди-рдХौрди рд╕ी рдеी ?
рдЙрдд्рддрд░:
- рдкंрдЬाрдм рд╡िрдЬрдп (Victory of the Punjab) – рдЪंрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдоौрд░्рдп рдиे рд╕िрдХंрджрд░ рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдкंрдЬाрдм рдХो рдЬीрдд рд▓िрдпा।
- рдордЧрдз рдХी рд╡िрдЬрдп (Victory of Magadh) – рдЪंрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдоौрд░्рдп рдиे рдХौрдЯिрд▓्рдп (рдЪाрдгрдХ्рдп) рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдордЧрдз рдХे рдЕंрддिрдо рд░ाрдЬा рдШрдиाрдиंрдж рдХी рд╣рдд्рдпा рдХрд░рдХे рдордЧрдз рдХो рдЬीрдд рд▓िрдпा।
- рдмंрдЧाрд▓ рд╡िрдЬрдп (Victory of Bengal) – рдЪрди्рдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдоौрд░्рдп рдиे рдкूрд░्рд╡ी рднाрд░рдд рдоें рдмंрдЧाрд▓ рдХो рдЬीрдд рдХрд░ рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ рдоें рдХрд░ рд▓िрдпा।
- рджрдХ्рд╖िрдгी рднाрд░рдд рдкрд░ рд╡िрдЬрдп (Victory of South) – рдЬैрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдХрд░्рдиाрдЯрдХ рддрдХ рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиी рд╡िрдЬрдп-рдкрддाрдХा рдлрд╣рд░ाрдИ рдеी।
рдк्рд░рд╢्рди 13.
рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдХिрди-рдХिрди рднाрд╖ाрдУं рд╡ рд▓िрдкिрдпों рдоें рд▓िрдЦे рдЬाрддे рдеे ? рдЙрдирдХे рд╡िрд╖рдп рдХ्рдпा рдеे ?
рдЙрдд्рддрд░:
- рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдЬрдирддा рдХी рдкाрд▓ि рдФрд░ рдк्рд░ाрдХृрдд рднाрд╖ाрдУं рдоें рд▓िрдЦे рд╣ुрдП рд╣ोрддे рдеे। рдЗрдирдоें рдм्рд░рд╣्рдоा-рдЦрд░ोрд╖्рдаी рд▓िрдкिрдпों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ुрдЖ рдеा। рдЗрди рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдоें рдЕрд╢ोрдХ рдХा рдЬीрд╡рди-рд╡ृрдд्рдд, рдЙрд╕рдХी рдЖंрддрд░िрдХ рддрдеा рдмाрд╣рд░ी рдиीрддि рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕ंрдмंрдзी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╣ैं।
- рдЗрди рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдоें рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдЖрджेрд╢ рдЕंрдХिрдд рд╣ोрддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 14.
рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдзрдо्рдо рдкрд░ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░:
‘рдзрдо्рдо’ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХे рдзрд░्рдо рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░ाрдХृрдд рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ै। рдЕрд╢ोрдХ рдиे рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╡िрд╕्рддृрдд рдЕрд░्рде рдоें рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдмीрдЪ рдХाрдлी рдорддрднेрдж рд╣ै। рдмрд╣ुрдд-рд╕े рд╡िрдж्рд╡ाрди рдзрдо्рдо рдФрд░ рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдоें рдХोрдИ рдлрд░्рдХ рдирд╣ीं рдоाрдирддे। рдЕрддः рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рд╣ी рдпрд╣ рдХрд╣ рджेрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдзрдо्рдо рдФрд░ рдмौрдж्рдзрдз рдо рджोрдиों рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдмाрддें рд╣ैं। рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдЕрд╢ोрдХ рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдзрд░्рдо рдеा। рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдиे рдЬिрд╕ рдзрдо्рдо рдХी рдЪрд░्рдЪा рдЕрдкрдиे рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдоें рдХी рд╣ै рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХा рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдзрд░्рдо рдеा рддрдеा рд╡िрднिрди्рди рдзрд░्рдоों рдХा рд╕ाрд░ рдеा। рдпрд╣ рдЕрд▓рдЧ рдмाрдд рд╣ै рдХि рдмौрдж्рдзрдзрд░्рдо рдХी рдХрдИ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рднी рдЙрд╕рдоें рдоौрдЬूрдж рдеीं।
рдЕрд╢ोрдХ рдиे рдЕрдкрдиे рдЕрднिрд▓ेрдЦों рдоें рдХрдИ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдзрдо्рдо (рдзрд░्рдо) рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै, рдХिрди्рддु рднाрдмрд░ु рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ (рдЬрд╣ाँ рдЙрд╕े рдмुрдж्рдз, рдзрдо्рдо рдФрд░ рд╕ंрдШ рдоें рдЕрдкрдиा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдк्рд░рдХрдЯ рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рдХрд╣ीं рднी рдзрдо्рдо рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдмौрдж्рдзрдз рд░्рдо рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं рдХिрдпा рд╣ै। рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рд▓िрдП ‘рд╕рд░्рдж्рдзрдо’ рдпा ‘рд╕ंрдШ’ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдЕрд╢ोрдХ рдХा рдзрдо्рдо рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдирд╣ीं рдеा рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдоें рдЪाрд░ рдЖрд░्рдп рд╕рдд्рдпों, рдЕрд╖्рдЯांрдЧिрдХ рдоाрд░्рдЧ рддрдеा рдиिрд░्рд╡ाрдг рдХी рдЪрд░्рдЪा рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 15.
‘рдЫрдаी рд╕े рдЪौрдеी рд╢рддाрдм्рджी рдИ. рдкू. рдоें рдордЧрдз рдХा рдПрдХ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।’ рдЗрд╕ рдХрдерди рдХी рд▓рдЧрднрдЧ 100 рд╕े 150 рд╢рдм्рджों рдоें рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЫрдаी рд╕े рдЪौрдеी рд╢рддाрдм्рджी рдИ. рдкू. рдоें рдордЧрдз (рдЖрдзुрдиिрдХ рдмिрд╣ाрд░) рд╕рдмрд╕े рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдорд╣ाрдЬрдирдкрдж рдмрди рдЧрдпा। рдЖрдзुрдиिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдЗрд╕рдХे рдХрдИ рдХाрд░рдг рдмрддाрддे рд╣ैं
- рдПрдХ рдпрд╣ рдХि рдордЧрдз рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЦेрддी рдХी рдЙрдкрдЬ рдЦाрд╕ рддौрд░ рдкрд░ рдЕрдЪ्рдЫी рд╣ोрддी рдеी।
- рджूрд╕рд░े рдпрд╣ рдХि рд▓ोрд╣े рдХी рдЦрджाрдиें (рдЖрдзुрдиिрдХ рдЭाрд░рдЦंрдб рдоें) рднी рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдеीं рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдкрдХрд░рдг рдФрд░ рд╣рдеिрдпाрд░ рдмрдиाрдиा рд╕рд░рд▓ рд╣ोрддा рдеा।
- рдЬंрдЧрд▓ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╣ाрдеी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдеे, рдЬो рд╕ेрдиा рдХे рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕंрдЧ рдеे। рд╕ाрде рд╣ी рдЧंрдЧा рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рдЙрдкрдирджिрдпों рд╕े рдЖрд╡ाрдЧрдорди рд╕рд╕्рддा рд╡ рд╕ुрд▓рдн рд╣ोрддा рдеा।
- рдЖрд░ंрднिрдХ рдЬैрди рдФрд░ рдмौрдж्рдз рд▓ेрдЦрдХों рдиे рдордЧрдз рдХी рдорд╣рдд्рддा рдХा рдХाрд░рдг рд╡िрднिрди्рди рд╢ाрд╕рдХों рдХी рдиीрддिрдпों рдХो рдмрддाрдпा рд╣ै। рдЗрди рд▓ेрдЦрдХों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдмिрдо्рдмिрд╕ाрд░ рдЕрдЬाрддрд╢рдд्рд░ु рдФрд░ рдорд╣ाрдкрджрдо-рдирди्рдж рдЬैрд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЕрдд्рдпंрдд рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ी рд╢ाрд╕рдХ рдеे рдФрд░ рдЗрдирдХे рдоंрдд्рд░ी рдЙрдирдХी рдиीрддिрдпाँ рд▓ाрдЧू рдХрд░рддे рдеे।
- рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें, рд░ाрдЬрдЧाрд╣ (рдЖрдзुрдиिрдХ рдмिрд╣ाрд░ рдХे рд░ाрдЬрдЧीрд░ рдХा рдк्рд░ाрдХृрдд рдиाрдо) рдордЧрдз рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдеी। рдпрд╣ рд░ोрдЪрдХ рдмाрдд рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै ‘рд░ाрдЬाрдУं рдХा рдШрд░।’ рдкрд╣ाрдб़िрдпों рдХे рдмीрдЪ рдмрд╕ा рд░ाрдЬрдЧाрд╣ рдПрдХ рдХिрд▓ेрдмंрдж рд╢рд╣рд░ рдеा। рдмाрдж рдоें рдЪौрдеी рд╢рддाрдм्рджी рдИреж рдкूреж рдоें рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░ рдХो рд░ाрдЬрдзाрдиी рдмрдиाрдпा рдЧрдпा, рдЬिрд╕े рдЕрдм рдкрдЯрдиा рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдЧंрдЧा рдХे рд░ाрд╕्рддे рдЖрд╡ाрдЧрдорди рдХे рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕрд╡рд╕्рдеिрддि рдеी।
рдк्рд░рд╢्рди 16.
рджिрдЧрдо्рдмрд░ рдПрд╡ं рд╢्рд╡ेрддाрдо्рдмрд░ рдХौрди рдеे?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЬैрди рдзрд░्рдо рджो рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдмрди рдЧрдП। рдПрдХ рджिрдЧрдо्рдмрд░ рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рд╢्рд╡ेрддाрдо्рдмрд░। рджिрдЧрдо्рдмрд░ рд╡рд╕्рдд्рд░ рдирд╣ीं рдзाрд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рд╢्рд╡ेрддाрдо्рдмрд░ рдЙрдЬрд▓े рд╡рд╕्рдд्рд░ рдзाрд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рджिрдЧрдо्рдмрд░ рдЬैрди рдЖрдЪрд░рдг рдкाрд▓рди рдоें рдХрдаोрд░ рд╣ोрддे рд╣ै, рдЬрдмрдХि рд╢्рд╡ेрддрддाрдо्рдмрд░ рдЬैрди рдЙрджाрд░ рд╣ोрддे рд╣ै। рд╢्рд╡ेрддाрдо्рдмрд░ 11 рдЕंрдЧों рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдзрд░्рдо рдоाрдирддे рд╣ै рдФрд░ рджिрдЧрдо्рдмрд░ рдЕрдкрдиे 24 рдкुрд░ाрдгों рдХो। рджिрдЧрдо्рдмрд░ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдпрд╣ рдоाрдирддा рд╣ै рдХि рд╕्рдд्рд░ी рд╢рд░ीрд░ рд╕े рдХैрд╡рд▓्рдп рдЬ्рдЮाрди рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै рдФрд░ рдХैрд╡рд▓्рдп рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╕ाрдзрдХों рдХो рднोрдЬрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рдкрдб़рддी। рдХिрди्рддु рд╢्рд╡ेрддाрдо्рдмрд░ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдРрд╕ा рдирд╣ीं рдоाрдирддे। рд╢्рд╡ेрддाрдо्рдмрд░ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдХा рдиिрд░्рд╡ाрдг рдХे 609 рд╡рд░्рд╖ рдмाрдж (рдИ рд╕рди् 83) рд░рдерд╡िрд▓ुрд░ рдоें рднрд╡рднूрддि рдж्рд╡ाрд░ा рдмौрдж्рдзिрдХ рдордд рджिрдЧрдо्рдмрд░ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ рдеी।
рдк्рд░рд╢्рди 17.
рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рд╕्рддंрдн рдХे рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдХा рд╕्рддंрдн (Allahabad’s inscription) – рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдХे рд╕्рддंрдн рд▓ेрдЦ рд╕े рдЧुрдк्рдд рдХाрд▓ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै рдЗрд╕рдоें рд╕рдоुрджाрдп рдХी рд╡िрдЬрдпों рдФрд░ рдЪрд░िрдд्рд░ рдЕंрдХिрдд рд╣ै। рд╣рд░िрд╖ेрдг рдиाрдордХ рдХрд╡ि рдиे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рдЗрд╕े рд▓िрдЦा। рдЙрд╕ рдХाрд▓ рдХी рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡ рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрд╡рд╕्рдеा, рднाрд╖ा рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЙрди्рдирддि рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХी рдиौ рд╡िрдЬрдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 18.
рдРрд╣ोрд▓ рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдХा рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХ्рдпा рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЗрд╕ рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдоें рдЪाрд▓ुрдХ्рдп рд░ाрдЬा рдкुрд▓рдХेрд╢िрди рдж्рд╡िрддीрдп рдХे рджрд░рдмाрд░ी рдХрд╡ि рд░рддि рдХीрд░्рддि рдиे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рдЙрд╕рдХे рдкрд░ाрдХ्рд░рдо рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рд▓िрдЦा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХे рд▓ाрдЯ, рдоैрд╕ूрд░ рдХे рдЧंрдЧा рдЖрджि рд░ाрдЬाрдУं рдХो рд╣рд░ाрдпा рдЧрдпा рдеा। рджрдХ्рд╖िрдгा рдХे рдЪेрд░, рдЪोрд▓ рдФрд░ рдкांрдб्рдп рд╢ाрд╕рдХों рдХो рднी рд╣рд░ाрдпा рдЧрдпा рдеा। рд╕рди् 620 рдоें рдЙрд╕рдиे рд╣рд░्рд╖ рдХो рдирд░्рдорджा рдирджी рдХे рддрдЯ рдкрд░ рд╣рд░ाрдпा। рдЬрдм рдкुрд▓рдХेрд╢िрди рдж्рд╡िрддीрдп рдиे рдкрд▓्рд▓рд╡ рд╢ाрд╕рдХ рдирд░рд╕िंрд╣ рд╡рд░्рдорди рд╕े рдЯрдХ्рдХрд░ рд▓ी, рддो рдлिрд░ рдЙрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् 642 рдИреж рдоें рд▓рдб़рддा рд╣ुрдЖ рдпुрдж्рдз рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЙрд╕рдХे рд╣ाрдеों рдоाрд░ा рдЧрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 19.
рджिрд▓्рд▓ी рдХे рд▓ौрд╣ рд╕्рддंрдн рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдХा рдХ्рдпा рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░:
рджिрд▓्рд▓ी рдоें рдХुрддुрдм рдоीрдиाрд░ рдХे рдкाрд╕ рд▓ौрд╣ рд╕्рддंрдн рдкрд░ рдХिрд╕ी рдЪंрдж्рд░ рдиाрдордХ рд░ाрдЬा рдХा рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдЦुрджा рд╣ुрдЖ рдоिрд▓ा рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдЪंрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рд╡िрдХ्рд░рдоाрджिрдд्рдп рдХे рдиाрдо рд╕े рдЕрдм рдЬोрдб़ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрднिрд▓ेрдЦ рд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЪंрдж्рд░ рдиे рдкрд╢्рдЪिрдоोрдд्рддрд░ рджिрд╢ा рдоें рдФрд░ рдмंрдЧाрд▓ рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рд╡िрдЬрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд╡ंрд╢ рдХी рдХीрд░्рддि рдХो рдЪाрд░ рдЪाँрдж рд▓рдЧा рджिрдпे।
рдк्рд░рд╢्рди 20.
рдЬूрдиाрдЧрдв़ рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЬूрдиाрдЧрдв़ рдХा рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ, рдЧुрдЬрд░ाрдд рдоें рдЬूрдиाрдЧрдв़ рдХे рд╕рдоीрдк рдоिрд▓ा рдеा। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд▓िрдкि рдм्рд░ाрд╣्рдоी рдеी। рдЗрд╕ी рд▓िрдкि рдоें рд╡рд╣ рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ рд▓िрдЦा рд╣ुрдЖ рдеा। рдЗрд╕ рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ рдоें рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдзрд░्рдо, рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдоों рдПрд╡ं рд╢ाрд╕рди рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдиिрдпрдоों рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рдоिрд▓ा рд╣ै। рд▓ोрдЧों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕ рд╢िрд▓ाрд▓ेрдЦ рдХो рдЬрдирд╕ाрдзाрд░рдг рдХी рднाрд╖ा рдкाрд▓ि рдоें рдЦुрджрд╡ाрдпा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 21.
рдкेрд░ीрдк्рд▓рд╕ рдФрд░ рдПрд░्рдеिрдпрди рдкрджों рдХे рдЕрд░्рде рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдкेрд░िрдк्рд▓рд╕ рдПрдХ рдпूрдиाрдиी рд╢рдм्рдж рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рд╢ाрдм्рджिрдХ рдЕрд░्рде рд╣ै-рд╕рдоुрдж्рд░ी рд░ाрд╕्рддा рдФрд░ рдПрд░्рдеिрдпрди рднी рдПрдХ рдпूрдиाрдиी рдиाрдо рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдпूрдиाрдиी рд▓ाрд▓ рд╕ाрдЧрд░ рдХे рд▓िрдП рдХрд░рддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 22.
рдХुрд╖ाрдг рдХौрди рдеे ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЪीрди рдХी рдоूрдЧрдиू рдиाрдордХ рдЬाрддि рд╕े рд╣ाрд░рдХрд░ рдпूрдЪी рдЬाрддि рджрдХ्рд╖िрдг рдХी рдУрд░ рд╕्рдеाрди рдХी рдЦोрдЬ рдоें рдиिрдХрд▓ рдкрдб़ी। рд╡рд╣ рдЖрдХрд░ рдЖрдоू рдирджी рдХे рддрдЯ рдкрд░ рдмрд╕ рдЧрдИ। рдпूрдЪी рдЬाрддि рдХे рдкाँрдЪ рдХрдмीрд▓ों рдоें рд╕े рдХुрд╖ाрдг рдиाрдордХ рдХрдмीрд▓ा рдХैрдбрдлिрд╕ेрдЬ рдк्рд░рдердо рдХे рдиेрддृрдд्рд╡ рдоें рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдмрди рдЧрдпा। рдЙрд╕рдиे рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╕िंрдзु рдирджी рдХे рддрдЯ рддрдХ рдЕрдкрдиा рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдлैрд▓ा рджिрдпा। рдЙрд╕рдиे рдЙрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдкाрд░्рдеिрдпрди рд╢ाрд╕рдХों рдХा рдиाрдоोрдиिрд╢рди рдоिрдЯा рджिрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 23.
рд╕ाрддрд╡ाрд╣рди рдХौрди рдеे?
рдЙрдд्рддрд░:
рдоौрд░्рдп рдХे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдмिрдЦрд░ाрд╡ рдХे рдмाрдж рд╕ाрддрд╡ाрд╣рдиों рдиे рджрдХ्рдХрди рдоें рдПрдХ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕ рд╡ंрд╢ рдХा рд╕рдмрд╕े рдЕрдЪ्рдЫा рд╢ाрд╕рдХ рджोрдиों рд╣ी рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╡ंрд╢ों рдХा рджाрд╡ा рдХрд░рддा рд╣ै। рдПрдХ рддрд░рдл рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рдХो рдПрдХ рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╡рд░्рдг рдХा рд╡्рдпрдХ्рддि рдоाрдирддा рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рдХो рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп рд▓ोрдЧों рдХो рдиाрд╢ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдмрддाрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рднी рджाрд╡ा рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдЪाрд░ों рд╡рд░्рдЧों рдХे рдордз्рдп рдЕंрддрд░ рд╡рд░्рдгीрдп рд╡िрд╡ाрд╣ рдирд╣ीं рд╣ोрддे рдеे рд▓ेрдХिрди рдХुрдЫ рд╕рдордп рдмाрдж рдпे рд╕ाрдХ्рд╖्рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдоाрдгिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рд╕ाрддрд╡ाрд╣рдиों рдиे рд╢рдХ рд░ाрдЬा рд░ुрдж्рд░рджрдорди рд╕े рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрдмंрдз рдЬोрдб़े рдеे। рд╕ाрддрд╡ाрд╣рди рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕ंрднрд╡рдд: рдоाрддрд░ीрдЧोрдд्рд░ рдХा рдЕрдзिрдХ рд╕рдо्рдоाрди рдеा। рдЗрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рдкिрддा рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдкрддि рдХे рдЧोрдд्рд░ рдХो рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा। рд╕ाрддрд╡ाрд╣рдиों рдХे рдХрдИ рдЕрднिрд▓ेрдЦ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдП рдЬिрди рдкрд░ рдЙрдирдХे рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдФрд░ рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд░िрд╢्рддों рдХा рдЦाрдХा рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 24.
рд╢рдХ рдХौрди рдеे ?
рдЙрдд्рддрд░:
рд╢рдХ рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рдХे рдоूрд▓ рдиिрд╡ाрд╕ी рдеे рдЬो рдЙрдкрдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдоें рдЙрдд्рддрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╣िрд╕्рд╕ों рд╕े рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЖрдпे рдФрд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े рдпрд╣ीं рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рдмрд╕ рдЧрдпे। рдпे рд▓ोрдЧ рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдж्рд╡ाрд░ा рдо्рд▓ेрдЪ्рдЫ (рдЕрд╕рдн्рдп рдЕрдерд╡ा рд╡िрджेрд╢ी рд╕े рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдЖрдХ्рд░рдордгрдХाрд░ी) рд╕рдордЭ рдЧрдпे। рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЗрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рдд рдоें рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдП рдзрд░्рдоों рдЬैрд╕े рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдпा рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдордд рдХो рдЕрдкрдиा рд▓िрдпा। рд╕्рдеाрдиीрдп рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрде рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпे рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдкрд╢्рдЪिрдоी рднाрд░рдд рдХे рдХुрдЫ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╢ाрд╕рди рдХिрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 25.
рд╣рд░्рд╖ рдЪрд░िрдд рдкрд░ рджो рд╡ाрдХ्рдп рд▓िрдЦिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╣рд░्рд╖ рдЪрд░िрдд рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдХрди्рдиौрдЬ рдХे рд╢ाрд╕рдХ рд╣рд░्рд╖рд╡рд░्рдж्рдзрди рдХी рдЬीрд╡рдиी рд╣ै, рдЗрд╕рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдмाрдгрднрдЯ्рдЯ (рд▓рдЧрднрдЧ рд╕ाрддрд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдИреж) рд╣рд░्рд╖рд╡рд░्рдзрди рдХे рд░ाрдЬ рдХрд╡ि рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 26.
рдмौрдж्рдз рд╕ंрдЧीрддिрдпाँ рдХ्рдпों рдмुрд▓ाрдИ рдЧрдИ ? рдЪрддुрд░्рде рдмौрдж्рдз рд╕ंрдЧрддि рдХा рдХ्рдпा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдХे рдорд╣ाрдкрд░िрдиिрд░्рд╡ाрдг рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╣ेрддु рдЕрдиेрдХ рдмौрдж्рдз рд╕рднाрдУं рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХिрдпा рдЧрдпा рдЬिрди्рд╣ें рд╕ंрдЧीрддि рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।
рдЪрддुрд░्рде рдмौрдж्рдз рд╕ंрдЧीрддि :
рд╕рдордп – рдк्рд░рдердо рд╢рддाрдм्рджी
рд╕्рдеाрди – рдХुंрдбрд▓рд╡рди (рдХрд╢्рдоीрд░)
рд╢ाрд╕рдХ – рдХрдиिрд╖्рдХ (рдХुрд╖ाрдг рд╡ंрд╢)
рдЖрдз्рдпрдХ्рд╖ा – рд╡рд╕ुрдоिрдд्рд░, рд╕ंрдЧीрддि рдХे рдЙрдкाрдз्рдпрдХ्рд╖ рдЕрд╢्рд╡рдШोрд╖ рдеे। рдорд╣рдд्рдд्рд╡-рдЗрд╕ рд╕ंрдЧीрддि рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдЗрд╕ рдЖрд╢рдп рд╕े рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा рдХि рдмौрдж्рдзों рдХे рдорддрднेрджों рдХो рджूрд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдЗрд╕ рд╕ंрдЧीрддि рдоें рдорд╣ाрд╕ाрдзिрдХों рдХो рдмोрд▓рдмाрд▓ा рд░рд╣ा। рдд्рд░िрдкिрдЯрдХ рдкрд░ рдк्рд░рдоाрдгिрдХ рднाрд╕्рдп ‘рд╡िрднाрд╖ा рд╢ाрд╕्рдд्рд░’ рдХी рд░рдЪрдиा рдЗрд╕ी рд╕ंрдЧीрддि рдоें рд╣ुрдИ। рдЗрд╕. рд╕ंрдЧीрдд рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рд╣ी рдмौрдж्рдз рдЕрдиुрдпाрдпी рд╣ीрдирдпाрди рддрдеा рдорд╣ाрдпाрди рджो рд╕рдоुрджाрдпों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рд╣ो рдЧрдпे।
рдк्рд░рд╢्рди 27.
рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдХे рдЬीрд╡рди рдПрд╡ं рдЙрдкрджेрд╢ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ рдеे। рдЙрдирдХा рдЬрди्рдо 563 рдИреж рдкूреж рдоें рд╢ाрдХ्рдп рдиाрдордХ рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп рдХुрд▓ рдоें рдХрдкिрд▓рд╡рд╕्рддु рдХे рдиिрдХрдЯ рдиेрдкाрд▓ рдХी рддрд░ाрдИ рдоें рдЕрд╡рд╕्рдеिрдд рд▓ुрдо्рдмिрдиी рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрдирдХे рдкिрддा рд╢ुрдж्рдзोрджрди рдХрдкिрд▓рд╡рд╕्рддु рдХे рдиिрд░्рд╡ाрдЪिрдд рд░ाрдЬा рдФрд░ рдЧрдгрддांрдд्рд░िрдХ рд╢ाрдХ्рдпों рдХे рдк्рд░рдзाрди рдеे। рдЗрдирдХे рдмрдЪрдкрди рдХा рдиाрдо рд╕िрдж्рдзाрд░्рде рдеा।
рдмрдЪрдкрди рд╕े рд╣ी рдЧौрддрдо рдЪिрди्рддрдирд╢ीрд▓ рд╡्рдпрдХ्рддि рдеे। рдЗрдирдХा рдорди рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ рднोрдЧ рд╡िрд▓ाрд╕ рдоें рдирд╣ीं рд▓рдЧрддा рдеा। рдЗрдирдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдпрд╢ोрдзрд░ा рд╕े рд╣ुрдЖ рдеा рддрдеा рдЗрдирдХो рдПрдХ рдкुрдд्рд░ рднी рдеा, рдЬिрд╕рдХा рдиाрдо рд░ाрд╣ुрд▓ рдеा। рдПрдХ рдмाрд░ рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдПрдХ рд╡ृрдж्рдз, рдПрдХ рд░ोрдЧी рдПрд╡ं рдПрдХ рдоृрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рджेрдЦा। рдЗрди рджृрд╢्рдпों рдиे рдЗрдирдХे рдорди рдоें рд╡ैрд░ाрдЧ्рдп рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рджिрдпा। 29 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЙрдо्рд░ рдоें рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдШрд░ рдЫोрдб़ рджिрдпा, рдЬिрд╕े рдорд╣ाрднिрдиिрд╖्рдХ्рд░рдордг рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдпे рдЬ्рдЮाрди рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдЬрдЧрд╣-рдЬрдЧрд╣ рднрдЯрдХрддे рд░рд╣े। рдЕрди्рдд рдоें 35 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЙрдо्рд░ рдоें рдмोрдзрдЧрдпा рдоें рдПрдХ рдкीрдкрд▓ рдХे рд╡ृрдХ्рд╖ рдХे рдиीрдЪे рдЙрди्рд╣ें рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ। рддрдм рд╕े рд╡े рдмुрдж्рдз рдЕрд░्рдеाрдд् рдк्рд░ाрдЬ्рдЮाрд╡ाрди рдХрд╣рд▓ाрдиे рд▓рдЧे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиा рдкрд╣рд▓ा рдзाрд░्рдоिрдХ рдк्рд░рд╡рдЪрди рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी рдХे рдиिрдХрдЯ рд╕ाрд░рдиाрде рдоें рджिрдпा рдЬिрд╕े рдзрд░्рдордЪрдХ्рд░ рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХрд╣рддे рд╣ैं। рд╡े рд▓рдЧрднрдЧ 45 рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рдЕрдкрдиे рдзрд░्рдо рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХрд░рддे рд░рд╣े рдПрд╡ं рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕рднी рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓ोрдЧ рдЙрдирдХे рд╢िрд╖्рдп рдмрдиे। 483 рдИреж рдкूреж рдоें рдкूрд░्рд╡ी рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдХुрд╢ीрдирдЧрд░ рдиाрдордХ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЙрдирдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ рдШрдЯрдиा рдХो рдорд╣ाрдкрд░िрдиिрд░्рд╡ाрдг рдХрд╣рддे рд╣ैं।
рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд╕ुрдзाрд░рдХ рдеे। рд╡े рдЖрдд्рдоा рдПрд╡ं рдкрд░рдоाрдд्рдоा рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдиिрд░рд░्рдердХ рд╡ाрдж-рд╡िрд╡ाрджों рд╕े рджूрд░ рд░рд╣े рддрдеा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджोрдиों рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕े рдЗрдирдХाрд░ рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा рдХि рд╕ंрд╕ाрд░ рджुःрдЦрдордп рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рджुःрдЦ рдХे рдХाрд░рдг рддृрд╖्рдгा рд╣ै। рдпрджि рдХाрдо, рд▓ाрд▓рд╕ा, рдЗрдЪ्рдЫा рдПрд╡ं рддृрд╖्рдгा рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓ी рдЬाрдпे рддो рдиिрд░्рд╡ाрдг рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ो рдЬाрдпेрдЧा, рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рдЬрди्рдо рдПрд╡ं рдоृрдд्рдпु рдХे рдЪрдХ्рд░ рд╕े рдоुрдХ्рддि рдоिрд▓ рдЬाрдпेрдЧी।
рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдиे рдиिрд░्рд╡ाрдг рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХा рд╕ाрдзрди рдЕрд╖्рдЯांрдЧिрдХ рдоाрд░्рдЧ рдХो рдоाрдиा рд╣ै। рдпे рдЖрда рд╕ाрдзрди рд╣ैं-рд╕рдо्рдпрдХ् рджृрд╖्рдЯि, рд╕рдо्рдпрдХ् рд╕ंрдХрд▓्рдк, рд╕рдо्рдпрдХ् рд╡ाрдХ्, рд╕рдо्рдпрдХ् рдХрд░्рдо, рд╕рдо्рдпрдХ् рдЖрдЬीрд╡, рд╕рдо्рдпрдХ् рд╡्рдпाрдпाрдо, рд╕рдо्рдпрдХ् рд╕्рдоृрддि рдФрд░ рд╕рдо्рдпрдХ् рд╕рдоाрдзि। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा рдХि рди рддो рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╡िрд▓ाрдк рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рди рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ंрдпрдо рд╣ी рдмрд░рддрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╡े рдордз्рдпрдо рдоाрд░्рдЧ рдХे рдк्рд░рд╢ंрд╕рдХ рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрдЪрд░рдг рдХे рдХुрдЫ рдиिрдпрдо рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпे рдеे рдЬैрд╕े-рдкрд░ाрдпे рдзрди рдХा рд▓ोрдн рдирд╣ीं рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП, рд╣िंрд╕ा рдирд╣ीं рдХрд░рдиी рдЪाрд╣िрдП, рдирд╢े рдХा рд╕ेрд╡рди рдирд╣ीं рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП, рдЭूрда рдирд╣ीं рдмोрд▓рдиा рдЪाрд╣िрдП рддрдеा рджुрд░ाрдЪाрд░ рд╕े рджूрд░ рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣िрдП।
рдк्рд░рд╢्рди 28.
рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдХे рдЙрдкрджेрд╢ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдХे рдЙрдкрджेрд╢ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं
- рд╕рдд्рдп-рд╕рдд्рдп рдмोрд▓рдиा, рдЭूрда рди рдмोрд▓рдиा।
- рдЕрд╣िंрд╕ा-рд╣िंрд╕ा рди рдХрд░рдиा।
- рдЕрд╕्рддेрдп-рдЪोрд░ी рди рдХрд░рдиा।
- рдЕрдкрд░िрдЧ्рд░рд╣-рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рди рдХрд░рдиा।
- рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп-рдЗрди्рдж्рд░िрдпों рдХो рд╡рд╢ рдоें рдХрд░рдиा।
рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдИрд╢्рд╡рд░ рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдеे рдкрд░ंрддु рдЖрдд्рдоा, рдХрд░्рдордлрд▓ рддрдеा рдкुрдирд░्рдЬрди्рдо рдХो рдоाрдирддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 29.
рдЬैрдирдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХौрди-рд╕े рд╣ैं ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЬैрди-рдзрд░्рдо рдХे рдЪौрдмीрд╕рд╡ें рддीрд░्рдеंрдХрд░ рд╡рд░्рдзрдоाрди рдорд╣ाрд╡ीрд░ (540 рдИреж рдкूреж 468 рдИрежрдкूреж) рдХे рд╕рдордп рдЬैрди рдзрд░्рдо рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХो рдкूрд░्рдгрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдИ। рдпрд╣ рдзрд░्рдо рдоाрдирддा рд╣ै рдХि рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рд╕рднी рд╡рд╕्рддुрдУं рдоें рдЬीрд╡ рд╣ै। рдЕрд╣िंрд╕ा рдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдЗрд╕ рдзрд░्рдо рдХा рдоूрд▓ рдЖрдзाрд░ рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдЕрдкрдиे рдХрд░्рдоों рдХे рдХाрд░рдг рдЬрди्рдо, рдоृрдд्рдпु рдПрд╡ं рдкुрдирд░्рдЬрди्рдо рдХे рдЪрдХ्рд░ рдоें рдмंрдзा рд╣ै। рд╕ंрди्рдпाрд╕ рдПрд╡ं рддрдкрд╕्рдпा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдордиुрд╖्рдп рдХрд░्рдо рдХे рдЪрдХ्рд░ рд╕े рдоुрдХ्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЬैрдиिрдпों рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХि рд╢рд░ीрд░ рдХो рдХрд╖्рдЯ рдкрд╣ुँрдЪाрдХрд░ рд╣ी рдиिрд░्рд╡ाрдг рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдзрд░्рдо рдХे рдкाँрдЪ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╣ैं-рдЕрд╣िंрд╕ा, рд╕рдд्рдп, рдЕрд╕्рддेрдп, (рдЪोрд░ी рдирд╣ीं рдХрд░рдиा), рдЕрд╕ंрдЧ्рд░рд╣ (рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЬрдоा рдирд╣ीं рдХрд░рдиा) рддрдеा рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп। рдЗрди्рд╣ें рдкंрдЪ рдорд╣ाрд╡्рд░рдд рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 30.
рдкिрдЯрдХ рдХिрддрдиे рд╣ैं ? рдЙрдирдХे рдиाрдо рдФрд░ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдкिрдЯрдХ рддीрди рд╣ैं-рд╕ुрдд्рддрдкिрдЯрдХ, рд╡िрдирдпрдкिрдЯрдХ рдПрд╡ं рдЕрднिрдзрдо्рдордкिрдЯрдХ । рдЗрд╕рд╕े рдЗрди्рд╣ें рдд्рд░िрдкिрдЯिрдХ рдХे рдиाрдо рд╕े рдкुрдХाрд░ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдХे рдиिрд░्рд╡ाрдг рдХे рдмाрдж рдЗрдирдХी рд░рдЪрдиा рдХी рдЧрдИ । рд╕ुрдд्рддрдкिрдЯрдХ рдоें рдмुрдж्рдз рдХे рдЙрдкрджेрд╢ рд╕ंрдХрд▓िрдд рдХिрдП рдЧрдП рд╣ैं। рд╡िрдирдпрдкिрдЯрдХ рдоें рдмौрдж्рдз рд╕ंрдШ рдХे рдиिрдпрдоों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣ै। рдЕрднिрдзрдо्рдордкिрдЯрдХ рдоें рдмौрдж्рдз рджрд░्рд╢рди рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 31.
рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдФрд░ рдЬैрди рдзрд░्рдо рдХी рд╢िрдХ्рд╖ाрдУं рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдФрд░ рдЬैрди рдзрд░्рдо рдХी рд╢िрдХ्рд╖ाрдУं рдоें рдиिрдо्рди рдЕंрддрд░ рд╣ैं-
рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо | рдЬैрди рдзрд░्рдо |
1. рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдИрд╢्рд╡рд░ рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдоौрди рд╣ै। | 1. рдЬैрди рдзрд░्рдо рдИрд╢्рд╡рд░ рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдирд╣ीं рдоाрдирддा। |
2. рдкूрдЬा-рдкाрда, рднрдЬрди-рдХीрд░्рддрди, рдХрд░्рдо рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╡्рдпрд░्рде рд╣ै। | 2. рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдХुрдЫ рднी рдирд╣ीं рд╣ै, рддрдк рдФрд░ рд╡्рд░рдд рд╣ी рдоोрдХ्рд╖ рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд╕ाрдзрди рд╣ैं। |
3. рдЕрд╣िंрд╕ा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдзрд░्рдо рд╣ै। рдпрдЬ्рдЮ рдЖрджि рдоें рдЗрдирдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рди рд╣ैं। | 3. рдЕрд╣िंрд╕ा рдкрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ैं, рдЬрдб़ рдкрджाрд░्рдеों рдоें рдЬीрд╡рди рдХा рдЖрднाрд╕। |
4. рдоोрдХ्рд╖ рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдЕрдЪ्рдЫे рдХрд░्рдо рдФрд░ рдкрд╡िрдд्рд░ рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддा рд╣ै। | 4. рдоोрдХ्рд╖ рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдд्рд░िрд░рдд्рд▓ рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддा рд╣ै। (рдХ) рд╕рдо्рдпрдХ рдЬ्рдЮाрди, (рдЦ) рд╕рдо्рдпрдХ рдХрд░्рдо рддрдеा, (рдЧ) рдЕрд╣िंрд╕ा। |
5. рд╕ंрдШ рдХो рдзрд░्рдо рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдо рдмрдиाрддा рд╣ै, рдордаों рдоें рдЕрдз्рдпрдпрди-рдЕрдз्рдпाрдкрди рдХा рдХाрд░्рдп рд╣ोрддा рд╣ै। | 5. рдЗрдирдХे рд╕ंрдШ рдирд╣ीं рд╣ोрддे, рдкрд░рди्рддु рдзрд░्рдо-рдк्рд░рдЪाрд░ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдЪाрд░рдХ рд╣ोрддे рд╣ैं। |
6. рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рджेрд╢-рд╡िрджेрд╢ рджोрдиों рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд╣ुрдЖ। рдПрд╢िрдпा рдХे рдХрдИ рджेрд╢ рдЗрд╕рдХी рдЫाрдпा рдоें рдЖ рдЧрдпे рдеे। | 6. рдЬैрди рдзрд░्рдо рдХेрд╡рд▓ рднाрд░рдд рдоें рд╣ी рдлूрд▓ा-рдлрд▓ा, рд╡िрджेрд╢ों рдоें рдирд╣ीं। |
рдк्рд░рд╢्рди 32.
рдЖрдк ‘рдЬाрддрдХ’ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдХ्рдпा рдЬाрдирддे рд╣ैं ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЬाрддрдХ рдХрдеाрдУं рдоें рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдХे рдкूрд░्рд╡ рдЬрди्рдоों рдХी рдХрдеाрдПँ рд╕ंрдХрд▓िрдд рд╣ैं। рдпे рдХрдеाрдПँ рдкाрд▓ि рднाрд╖ा рдоें рд╣ैं। рдЗрдирдоें рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдзाрд░्рдоिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдЪिрдд्рд░рдг рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЬाрддрдХों рдХा рдмौрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै। рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рд╕े рд╣рдоें рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдорд╣ाрдд्рдоा рдмुрдж्рдз рдЬाрддि рдк्рд░рдеा рдПрд╡ं рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдХो рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рдеाрди рджिрдпे рдЬाрдиे рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдеे рдФрд░ рдХ्рд╖рдд्рд░िрдпों рдХो рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рд╕े рдЕрдЪ्рдЫा рдоाрдирддे рдеे। рдХाрд╢ी, рдХौрд╢рд▓ рддрдеा рдордЧрдз рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рднी рдЬाрддрдХ рдХрдеाрдУं рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЬाрддрдХ рдХрдеाрдПँ рдЕрдкрдиा рдзाрд░्рдоिрдХ рдФрд░ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рд░рдЦрддी рд╣ैं।
рдк्рд░рд╢्рди 33.
рдХृрд╖्рдг рджेрд╡рд░ाрдп рдХी рдоुрдЦ्рдп рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХे рдмाрд░े рдоें рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░:
- рдХृрд╖्рдг рджेрд╡рд░ाрдп рдмीрдЬाрдкुрд░ рдФрд░ рдЧोрд▓рдХुंрдбा рдХे рд╢ाрд╕рдХों рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा।
- рдЙрд╕рдиे рдЙрдб़ीрд╕ा рдкрд░ рднी рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рддрдеा рд╡рд╣ाँ рдХे рд╢ाрд╕рдХ рдХो рднी рд╣рд░ाрдпा।
- рдЙрд╕рдиे рди рдХेрд╡рд▓ рд░ाрдпрдЪूрд░ рджोрдЖрдм рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдмрд▓्рдХि рдЕрдкрдиी рд╕ेрдиाрдУं рдХे рд╕ाрде рдмрд╣рдордиी рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕंрджрд░ рднी рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХрд░ рдЧрдпा।
- рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕рдоुрдж्рд░ рддрдЯ рдкрд░ рд╕рднी рд╕्рдеाрдиीрдп рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫा рдФрд░ рдоैрдд्рд░ीрдкрд░्рдг рдеा। рдЕрдкрдиे рдЗрди рд╕्рдеाрдиीрдп рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдмрдиाрдХрд░ рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдмрдиाрдпा।
- рд╡рд╣ рдПрдХ рдХुрд╢рд▓ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдХ рднी рдеा। рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЙрдд्рдеाрди рдХे рд▓िрдП рдХрдИ рдХाрдо рдХिрдпे। рдЙрд╕рдиे рд╕िंрдЪाрдИ рдХे рд▓िрдП рдмाँрдз рдмрдирд╡ाрдпे, рдЬिрд╕рд╕े рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдХृрд╖ि-рджрд╢ा рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдЖрдпा।
- рдЙрд╕рдиे рдирдпे рдоंрджिрд░ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рд╡ाрдпा рдФрд░ рдкुрд░ाрдиे рдоंрджिрд░ рдХी рдорд░рдо्рдордд рдХрд░рд╡ाрдИ। рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рджрд░рдмाрд░ рдоें рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдФрд░ рдЧुрдгी рд▓ोрдЧों рдХो рдк्рд░рд╢्рд░рдп рджे рд░рдЦा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 34.
рдЖрдпंрдЧрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЖрдк рдХ्рдпा рдЬाрдирддे рд╣ैं ?
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡िрдЬрдпрдирдЧрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдиे рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╕्рдеाрдиीрдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░ рдЖрдпंрдЧрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЖрд░ंрдн рдХी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЧ्рд░ाрдо рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдЗрдХाрдИ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧрдаिрдд рдХрд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди 12 рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕рдоूрд╣ рдХो рджिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ рд╕рдоूрд╣ рдЖрдпрдЧाрд░ рдХрд╣рд▓ाрддा рдеा। рдпे рд╡्рдпрдХ्рддि рд░ाрдЬрдХीрдп рдЕрдзिрдХाрд░ी рдеे рдЗрдирдХा рдкрдж рдЖрдиुрд╡ंрд╢िрдХ рдеा। рд╡ेрддрди рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓рдЧाрди рдФрд░ рдХрд░ рдоुрдХ्рдд рднूрдоि рджी рдЬाрддी рдеी। рдЖрдпрдЧाрд░ рдЧ्рд░ाрдо рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХी рджेрдЦрднाрд▓ рдХрд░рддे рдПрд╡ं рд╢ांрддि-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдмрдиाрдП рд░рдЦрддे рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 35.
рдкाрдиीрдкрдд рдХी рдкрд╣рд▓ी рд▓рдб़ाрдИ (1526) рднाрд░рдд рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдПрдХ рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рд▓рдб़ाрдИ рд╕рдордЭी рдЬाрддी рд╣ै, рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
- рдЗрд╕ рд▓рдб़ाрдИ рдоें рд▓ोрджिрдпों рдХी рдХрдорд░ рдЯूрдЯ рдЧрдИ। рджिрд▓्рд▓ी рдФрд░ рдЖрдЧрд░ा рддрдХ рдХा рд╕ाрд░ा рдк्рд░рджेрд╢ рдмाрдмрд░ рдХे рдЕрдзीрди рд╣ो рдЧрдпा।
- рдЗрдм्рд░ाрд╣ीрдо рд▓ोрджी рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдЧрд░ा рдоें рдПрдХрдд्рд░ рдЦрдЬाрдиा рдЕрдзिрдХाрд░ рдоें рдЖ рдЬाрдиे рд╕े рдмाрд╣рд░ рдХी рд╕ाрд░ी рдЖрд░्рдеिрдХ рдХрдаिрдиाрдЗрдпाँ рджूрд░ рд╣ो рдЧрдИं।
- рдЬौрдирдкुрд░ рддрдХ рдХा рд╕рдоृрдж्рдз рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рднी рдмाрдмрд░ рдХे рд╕ाрдордиे рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рдеा। . 4. рдкाрдиीрдкрдд рдХी рд▓рдб़ाрдИ рдиे рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХा рдЖрдзिрдкрдд्рдп рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдПрдХ рдирдпे рдпुрдЧ рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рдХिрдпा।
рдк्рд░рд╢्рди 36.
рдмाрдмрд░ рдХे рдмाрдмрд░рдиाрдоा рдкрд░ рдиोрдЯ рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдмाрдмрд░ рдПрдХ рд╡ीрд░ рдпोрдж्рдзा рд╣ी рдирд╣ीं, рдЕрдкिрддु рдПрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рднी рдеा। рдЙрд╕рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╕рдмрд╕े рдЙрдд्рддрдо рдЙрд╕рдХी рдЖрдд्рдордХрдеा ‘рдмाрдмрд░рдиाрдоा’ рдпा ‘рддुрдЬ्рдХ-рдП-рдмाрдмрд░ी’ рд╣ै। рд╢्рд░ीрдорддी рдмैрдмрд░िрдЬ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдмाрдмрд░ рдХी рдЖрдд्рдордХрдеा рдПрдХ рдРрд╕ा рдЕрдоूрд▓्рдп рднрдг्рдбाрд░ рд╣ै рдЬिрд╕े рд╕ेंрдЯ рдЕрдЧрд╕्рдЯॉрдЗ рддрдеा рд░ूрд╕ो рдХे рд╕्рд╡ीрдХृрддि рд╡рдЪрди рдФрд░ рдЧिрдм्рдмрди рддрдеा рди्рдпूрдЯрди рдХी рдЖрдд्рдо рдХрдеाрдУं рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ рд░рдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।” рдмाрдмрд░ рдиे рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдордХрдеा рдХो рдЕрдкрдиी рдоाрддृ-рднाрд╖ा рддुрд░्рдХी рдоें рд▓िрдЦा рдеा। рдлाрд░рд╕ी рдоें рдЗрд╕рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдЧुрд▓рдмрджрди рдиे рдХिрдпा। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рд╢्рд░ीрдорддी рдмैрд╡рд░िрдЬ рддрдеा рд╣िрди्рджी рдоें рдХेрд╢рд╡ рдХुрдоाрд░ рдаाрдХुрд░ рдХे рдЕрдиुрд╡ाрдж рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ैं।
рд╡िрд╖рдп – рдмाрдмрд░рдиाрдоा рдоें рдмाрдмрд░ рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдлрд░рдЧाрди, рд╕рдорд░рдХрди्рдж, рдмाрдмрд░ рдХी рдХाрдмुрд▓ рд╡िрдЬрдп, рднाрд░рдд рдХे рдЙрдд्рддрд░-рдкрд╢्рдЪिрдо рдк्рд░рджेрд╢ рддрдеा рдкाрдиीрдкрдд, рдЦрдирд╡ाрд╣, рдЪрди्рджेрд░ी рдФрд░ рдШाрдШрд░ा рдЖрджि рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рднाрд░рддीрдп рдпुрдж्рдзों рдХा рднी рд╡рд░्рдгрди рд╣ै। рдмाрдмрд░ рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рд╕्рдеिрд░рддा рдХा рдЕрднाрд╡ рдеा। рдЕрддः рдмाрдмрд░ рдХी рдЖрдд्рдордХрдеा рдоें рдХेрд╡рд▓ 18 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдШрдЯрдиाрдпें рд╣ी рдоिрд▓рддी рд╣ैं।
рднाрд╖ा-рд╢ैрд▓ी – рдмाрдмрд░рдиाрдоा рдХी рднाрд╖ा рддुрд░्рдХी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЕрд░рдмी-рдлाрд░рд╕ी рдХे рд╢рдм्рджों рдХी рдЕрдзिрдХрддा рд╣ै। рдмाрдмрд░ рдХी рднाрд╖ा рд╕рд░рд▓, рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рддрдеा рдк्рд░рд╡ाрд╣рдордпी рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рд╡рд░्рдгрди-рд╢ैрд▓ी рднी рд╕ाрдзाрд░рдг рдФрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै। рдЙрд╕े рдЬрдм рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рдоिрд▓ा рддो рдЙрд╕рдиे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдФрд░ рдЬрдм рдХрдо рд╕рдордп рдоिрд▓ा рддो рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै।
рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ-1. рдмाрдмрд░ рдиे рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиी рднूрд▓ों рдФрд░ рдХрдордЬोрд░िрдпों рдХो рднी рдирд╣ीं рдЫुрдкाрдпा। 2. рдмाрдмрд░ рдХो рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рдмрдб़ा рдЕрдиुрд░ाрдЧ рдеा। рдмाрдмрд░рдиाрдоा рдоें рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рджृрд╢्рдпों рдХा рд╕ुрди्рджрд░.рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। 3. рдмाрдмрд░рдиाрдоा рдХे рд╡рд░्рдгрди рд╕рдЬीрд╡ рдФрд░ рд░ोрдЪрдХ рд╣ैं। 4. рдмाрдмрд░рдиाрдоा рдоें рддрдд्рдХाрд▓ीрди рднाрд░рдд рдХा рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╣ै।
рдорд╣рдд्рдд्рд╡ – рдмाрдмрд░рдиाрдоा рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рддрдеा рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рджोрдиों рджृрд╖्рдЯिрдпों рд╕े рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЧ्рд░рди्рде рд╣ै। рдЗрд╕ рдЧ्рд░рди्рде рдоें рдордз्рдп рдПрд╢िрдпाрдИ рд░ाрдЬрдиीрддि, рддैрдоूрд░ों рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдоंрдЧोрд▓ों рдФрд░ рдЪुрдЧрддाрдЗрдпों рдХे рдЖрдкрд╕ी рд╕рдо्рдмрди्рдз, рдмाрдмрд░ рдХी рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдХрдаिрдиाрдЗрдпाँ, рдИрд░ाрдиी, рдЙрдЬрдмेрдЧ рд╢рдХ्рддि рдХे рдЙрдд्рдеाрди рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рддрдеा рдмाрдмрд░ рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖рдордп рдЬीрд╡рди рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдпрд╣ рдЧ्рд░рди्рде рддрдд्рдХाрд▓ीрди рднाрд░рдд рдФрд░ рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рд░ोрдд рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди 37.
рдЕрдХрдмрд░ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рдиीрддि рдХी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрдХрдмрд░ рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рдиीрддि рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ै-
- рдЖрд░рдо्рдн рдоें рдЕрдХрдмрд░ рдПрдХ рдХрдЯ्рдЯрд░рдкंрдеी рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдеा рдкрд░ंрддु рдмैрд░рдо рдЦाँ, рдЕрдм्рджुрд▓ рд░рд╣ीрдо рдЦाрдирдЦाрдиा, рдлैрдЬी, рдЕрдмुрд▓ рдлрдЬрд▓, рдмीрд░рдмрд▓ рдЬैрд╕े рдЙрджाрд░ рд╡िрдЪाрд░ों рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХे рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рд╕े рдЙрд╕рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдмрджрд▓ рдЧрдпा। рд╣िंрджू рд░ाрдиिрдпों рдХा рднी рдЙрд╕ рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा। рдЕрдм рд╡рд╣ рдЕрди्рдп рдзрд░्рдоों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрджाрд░ рд╣ो рдЧрдпा рдеा।
- 1575 рдИреж рдоें рдЙрд╕рдиे рдЗрдмाрджрддрдЦाрдиा рдмрдирд╡ाрдпा, рдЬिрд╕рдоें рд╡िрднिрди्рди рдзрд░्рдоों рдХे рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХो рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рдиे рдХी рдкूрд░्рдг рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдеी। рдЕрдХ्рд╕рд░ рдмрд╣рд╕ рдХрд░рддे рд╕рдордп рдоौрд▓рд╡ी рдЧाрд▓ी-рдЧрд▓ौрдЪ рдкрд░ рдЙрддрд░ рдЬाрддे рдеे। рдЕрдд: рдЕрдХрдмрд░ рдХो рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдзрд░्рдо рдоें рд░ुрдЪि рдХрдо рд╣ो рдЧрдИ।
- рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рддिрд▓рдХ рд▓рдЧाрдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рдЧौ рдХी рдкूрдЬा рдХрд░рдиे рд▓рдЧा। рдЕрдд: рдХрдЯ्рдЯрд░рдкंрдеी рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдЙрд╕े рдХाрдлिрд░ рдХрд╣рдиे рд▓рдЧे рдеे।
- 1579 рдИреж рдоें рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рдиाрдо рдХा рдЦुрддрд╡ा рдкрдв़рд╡ा рдХрд░ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рдзрд░्рдо рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕рд╕े рдЙрд▓ेрдоाрдУं рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдХрдо рд╣ो рдЧрдпा।
- рдЕंрдд рдоें рдЙрд╕рдиे рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХा рд╕ाрд░ рд▓ेрдХрд░ рдирдпा рдзрд░्рдо рдЪрд▓ाрдпा, рдЬिрд╕े рджीрди-рдП-рдЗрд▓ाрд╣ी рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдзрд░्рдо рдХो рдЙрд╕рдиे рдХिрд╕ी рдкрд░ рдеोрдкрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдирд╣ीं рдХिрдпा।
- рдЙрд╕рдиे рд░ाрдоाрдпрдг, рдорд╣ाрднाрд░рдд рдЖрджि рдХрдИ рд╣िрди्рджु рдЧ्рд░ंрдеों рдХा рднी рдлाрд░рд╕ी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░рд╡ाрдпा। рд╡рд╣ рдзрд░्рдо рдХो рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕े рджूрд░ рд░рдЦрддा рдеा।
- рдлрддेрд╣рдкुрд░ рд╕ीрдХрд░ी рдоें рдПрдХ рдорд╣рд▓, рдЬोрдзाрдмाрдИ рдХा рдорд╣рд▓ рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдЭрд▓рдХ рджेрдЦрддे рд╣ैं।
рдк्рд░рд╢्рди 38.
рдЕрдХрдмрд░ рдХो ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢ाрд╕рдХ’ рдХ्рдпों рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрдиेрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬрд▓ाрд▓ुрдж्рджीрди рдЕрдХрдмрд░ (1556-1605) рдХो рдоुрдЧрд▓ рдмाрджрд╢ाрд╣ों рдоें рдорд╣ाрдирддрдо рдоाрдирддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдиे рди рдХेрд╡рд▓ рдЕрдкрдиे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ी рдХिрдпा рдмрд▓्рдХि рдЗрд╕े рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХा рд╡िрд╢ाрд▓рддрдо, рджृрдв़рддрдо рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рд╕рдоृрдж्рдз рд░ाрдЬ्рдп рдмрдиाрдХрд░ рд╕ुрджृрдв़ рднी рдХिрдпा। рдЕрдХрдмрд░ рд╣िंрджुрдХुрд╢ рдкрд░्рд╡рдд рддрдХ рдЕрдкрдиे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЗрд╕рдиे рдИрд░ाрди рдХे рд╕рдлाрдиिрдпों рдФрд░ рддूрд░ाрди (рдордз्рдп рдПрд╢िрдпा) рдХे рдЙрдЬрдмेрдХों рдХी рд╡िрд╕्рддाрд░рд╡ाрджी рдпोрдЬрдиाрдУं рдкрд░ рд▓рдЧाрдо рд▓рдЧाрдП рд░рдЦी। рдЕрдХрдмрд░ рдХे рдмाрдж рдЬрд╣ाँрдЧीрд░ (1605-27) рд╢ाрд╣рдЬрд╣ाँ (1628-58) рдФрд░ рдФрд░ंрдЧрдЬेрдм (1658-1707) рдХे рд░ूрдк рдоें рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╡ाрд▓े рддीрди рдмрд╣ुрдд рдпोрдЧ्рдп рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рд╣ुрдП। рдЗрдирдХे рдЕрдзीрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╡िрд╕्рддाрд░ рдЬाрд░ी рд░рд╣ा рдпрдж्рдпрдкि рдЗрд╕рдХी рдЧрддि рдХाрдлी рдзीрдоी рд░рд╣ी। рддीрди рд╢ाрд╕рдХों рдиे рд╢ाрд╕рди рдХे рд╡िрд╡िрдз рдпंрдд्рд░ों рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦा рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╕ुрджृрдв़ рдХिрдпा। рдЕрддः рдЕрдХрдмрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢ाрд╕рдХ рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 39.
рдоुрдЧрд▓рдХाрд▓ीрди рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХी рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдоुрдЧрд▓рдХाрд▓ीрди рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХी рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рдХाрд░ рдеी-
- рд╡рдХीрд▓ – рдЗрд╕े рдмрдЬीрд░ рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдпрд╣ рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╕рдорд╕्рдд рд╡िрднाрдЧों рдХा рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдеा। рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдмैрд░рдо рдЦाँ рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЗрд╕ рдкрдж рдХा рдЕंрдд рдХрд░ рджिрдпा।
- рджीрд╡ाрди рдпा рд╡िрдд्рддрдоंрдд्рд░ी – рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдпों рдоें рдпрд╣ рдмाрджрд╢ाрд╣ рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдеा।
- рдоीрд░рдмрдЦ्рд╢ी – рдпрд╣ рд╕ेрдиा рд╕ंрдмंрдзी рд╕рднी рдХाрд░्рдп рджेрдЦрддा рдеा। рдпрд╣ рд╕ेрдиा, рдордирд╕рдмрджाрд░ рдПрд╡ं рдШोрдбों рд╕ंрдмंрдзी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рджेрдЦрддा рдеा।
- рдк्рд░рдзाрди рдХाрдЬी – рдпрд╣ рдк्рд░ांрдд, рдЬिрд▓ा рдПрд╡ं рдирдЧрд░ рдХे рдХाрдЬिрдпों рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рдХрд░рддा рдеा। рдлौрдЬрджाрд░ी рдоुрдХрджрдоों рдХो рджेрдЦрддा рдеा।
- рдк्рд░ांрддीрдп рд╢ाрд╕рди – рд╕ुрдмेрджाрд░ рдк्рд░ांрдд рдЕрдерд╡ा рд╕ूрдмे рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ोрддा рдеा। рджीрд╡ाрди рд╕ूрдмे рдоें рд╡िрдд्рдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рджेрдЦрддा рдеा। рдХोрддрд╡ाрд▓ рд╕ूрдмे рдХी рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рджेрдЦрддा рдеा।
- рдЬिрд▓ा рд╢ाрд╕рди – рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдк्рд░ांрдд рдЬिрд▓ों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдеा। рдлौрдЬрджाрд░ рдЬिрд▓े рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЕрдзिрдХाрд░ी рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 40.
рд╢ेрд░рд╢ाрд╣ рд╕ूрд░ी рдХे рднू-рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
- рд╢ेрд░рд╢ाрд╣ рдиे рднूрдоि рдкрд░ рд▓рдЧाрди рдХी рджрд░ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХृрд╖ि рдпोрдЧ्рдп рднूрдоि рдХो рддीрди рднाрдЧों рдоें рдмाँрдЯा। рдЕрдЪ्рдЫी, рдЦрд░ाрдм рдФрд░ рд╕ाрдзाрд░рдг рд╕्рддрд░ рдХी рднूрдоि। рддीрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рднूрдоि рдХी рдЙрдкрдЬ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдХे рдЙрдирдХे рдФрд╕рдд рдкрд░ рд▓рдЧाрди рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा।
- рд▓рдЧाрди рдЙрдкрдЬ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा। рд╕ाрдзाрд░рдг рдЙрдкрдЬ рд╡ाрд▓ी рднूрдоि рдХी рдЙрдкрдЬ рдХा рдПрдХ-рддिрд╣ाрдИ рднाрдЧ рд▓рдЧाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдиा рд╣ोрддा рдеा। рд▓рдЧाрди рдЕрдиाрдЬ рдпा рдзрди рдХे рд░ूрдк рдоें рддрдеा рдирдХрдж. рд╕рд░рдХाрд░ी рдХोрд╖ рдоें рдЬрдоा рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдеा।
- рдлрд╕рд▓ рдирд╖्рдЯ рд╣ोрдиे рдкрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХा рд▓рдЧाрди рдоाрдл рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЙрди्рд╣ें рд░ाрдЬрдХोрд╖ рд╕े рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рд╣ाрдпрддा рднी рджी рдЬाрддी рдеी। рд╕ैрдиिрдХों рдХो рдЖрджेрд╢ рдеा рдХि рд╡े рдХूрдЪ рдХे рд╕рдордп рдлрд╕рд▓ рди рдЦрд░ाрдм рдХрд░ें। рдпрджि рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдХाрд░рдг рд╕ैрдиिрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЦрдб़ी рдлрд╕рд▓ рдХो рдиुрдХрд╕ाрди рдкрд╣ुंрдЪрддा рдеा рддो рд░ाрдЬ्рдп рдЙрд╕рдХी рдХ्рд╖рддिрдкूрд░्рддि рдХрд░рддा рдеा।
- рд╕рд░рдХाрд░ рдФрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдмीрдЪ рдкрдЯ्рдЯे рд╣ोрддे рдеे। рдЗрди рдкрдЯ्рдЯों рдкрд░ рднूрдоि рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓, рднूрдоि рдХी рд╢्рд░ेрдгी рддрдеा рд▓рдЧाрди рдХी рджрд░ рд▓िрдЦी рд╣ोрддी рдеी। рдХिрд╕ाрди рдЙрд╕ рдкрд░ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рдХрд░рддा рдеा। рдЗрд╕ рдкрдЯ्рдЯे рд╕े рдХिрд╕ाрди рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ो рдЬाрддे рдеे।