Bihar Board 12th History Important Questions Short Answer Type Part 3

Bihar Board 12th History Important Questions Short Answer Type Part 3

рдк्рд░рд╢्рди 1.
рдЕрдХрдмрд░ рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдкрд░ рдЯिрдк्рдкрдгी рджें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрдХрдмрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдорд╣ाрди् рдХी рдЙрдкाрдзि рд╕े рд╡िрднूрд╖िрдд рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рдорд╣ाрдирддा рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рд╣ै-рдЗрд╕рдХा рд╡िрд░ाрдЯ् рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡। рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕ुрджृрдв़рддा, рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╢ांрддि рд╕्рдеाрдкрдиा рддрдеा рдоाрдирд╡ीрдп рднाрд╡рдиाрдУं рд╕े рдЙрдд्рдк्рд░ेрд░िрдд рдЕрдХрдмрд░ рдиे рди рд╕िрд░्рдл рдЧैрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХो рд░ाрд╣рдд рджिрдпा, рд░ाрдЬрдкूрддों рдХे рд╕ाрде рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рдХुрд╢рд▓ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рднी рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा। рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рдХे рдк्рд░рддीрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрд╕рдХा рджीрди-рдП-рдЗрд▓ाрд╣ी рдк्рд░рд╢ंрд╕рдиीрдп рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 2.
рдЕрдХрдмрд░ рдиे рд▓рдЧाрди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдХौрди-рд╕े рд╕ुрдзाрд░ рдХिрдпे ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдЯोрдбрд░рдорд▓ рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рд╕рдорд╕्рдд рднूрдоि рдХी рдиाрдк рдИрд▓ाрд╣ी рдЧрдЬ рд╕े рдХрд░рд╡ाрдИ। рд╕рдорд╕्рдд рдЬрдоीрди рдХो рдкोрд▓рдЬ, рдкрд░ौрддी, рдЪрдЪрд░ рдФрд░ рдмंрдЬрд░ рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдХрд░ рдЙрдкрдЬ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд▓рдЧाрди рдХी рд░ाрд╢ि рддрдп рдХी рдЧрдИ। 1580 рдоें рд▓рдЧाрди рд╡рд╕ूрд▓ी рдХे рд▓िрдП рджрд╣рд╕ाрд▓ा рдк्рд░рдмंрдз рдпा рдЬाрдм्рддी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд▓ाрдЧू рдХी рдЧрдИ। рдЙрдкрдЬ рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ाрдиों рдХो рд╕рд╣ाрдпрддा рджी рдЬाрддी рдеी। рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдиुрд╕ाрд░ рд▓рдЧाрди рдоें рдХрдоी рдХी рдЬाрддी рдеी рдпा рдоाрдлी рджी рдЬाрддी рдеी।

рдк्рд░рд╢्рди 3.
рдлрддेрд╣рдкुрд░ рд╕ीрдХрд░ी рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЖрдк рдХ्рдпा рдЬाрдирддे рд╣ैं ?
рдЙрдд्рддрд░:
1556 рдИреж рдоें рдЬрдм рдЕрдХрдмрд░ рдмाрджрд╢ाрд╣ рдмрдиा рдЙрд╕ рд╕рдордп рдоुрдЧрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдЖрдЧрд░ा рдоें рдеी। 1570 рдИреж рдоें рдЙрд╕рдиे рдлрддрд╣рдкुрд░ рд╕ीрдХрд░ी рдоें рдПрдХ рдирдпी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдмрдиाрдиे рдХा рдиिрд░्рдгрдп рд▓िрдпा। рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЕрдХрдмрд░ рдХी рдЕрдЬрдоेрд░ рдХे рд╢ेрдЦ рдоोрдЗрдиुрдж्рджीрди рдЪिрд╢्рддी рдХे рджрд░рдЧाрд╣ рдкрд░ рдЕрд╕ीрдо рдЖрд╕्рдеा рдеी рдФрд░ рдлрддेрд╣рдкुрд░ рд╕ीрдХрд░ी рдЕрдЬрдоेрд░ рдХी рдУрд░ рдЬाрдиेрд╡ाрд▓ी рд╕ीрдзी рд╕рдб़рдХ рдкрд░ рдЕрд╡рд╕्рдеिрдд рдеा, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕рдиे рдирдпी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕ рдЬрдЧрд╣ рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХिрдпा। рдпрд╣ाँ рдЙрд╕рдиे рд╕ुрди्рджрд░ рдорд╣рд▓ рдмрдирд╡ाрдпे। рдЧुрдЬрд░ाрдд рд╡िрдЬрдп рдХी рд╕्рдоृрддि рдоें рдмुрд▓рди्рдж рджрд░рд╡ाрдЬा рдмрдирд╡ाрдпा। рдЙрд╕рдиे рдпрд╣ाँ рд╢ेрдЦ рд╕рд▓ीрдо рдЪिрд╢्рддी рдХा рдордХрдмрд░ा рднी рдмрдирд╡ाрдпा। рдХिрди्рддु рдЕрдзिрдХ рджिрдиों рддрдХ рдлрддेрд╣рдкुрд░ рд╕ीрдХрд░ी рдоुрдЧрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХी। рдкрд╢्рдЪिрдоोрдд्рддрд░ рдк्рд░ाрди्рдд рдкрд░ рдз्рдпाрди рджेрдиे рдХे рд▓िрдП 1585 рдоें рдЕрдХрдмрд░ рд░ाрдЬрдзाрдиी рд▓ाрд╣ौрд░ рд▓े рдЧрдпा।

рдк्рд░рд╢्рди 4.
рдЦाрди-рдП-рдЦाрдиा рдХे рдмाрд░े рдоें рдЖрдк рдХ्рдпा рдЬाрдирддे рд╣ैं ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЦाрди-рдП-рдЦाрдиा (Khan-a-khana) – рдЦाрди-рдП-рдЦाрдиा рдХा рд╢ाрдм्рджिрдХ рдЕрд░्рде рд╣ै- рдЦाрдиों (рдЙрдкाрдзि рдЦाрди, рдорд▓िрдХ рдЖрджि) рдоें рд╕рдмрд╕े рдорд╣ाрди। рдпрд╣ рдПрдХ рдЙрдкाрдзि рдеी рдЬो рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдмैрд░рдо рдХो рджी рдеी। рдмैрд░рдо рдЦाँ рдЕрдХрдмрд░ рдХा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдПрд╡ं рдЧुрд░ु рдеा। рд╕рди् 1556 рд╕े 1560 рдИреж рддрдХ рдмैрд░рдо рдЦाँ рдиे рдЕрдХрдмрд░ рдХो рдЕрдкрдиे рджिрд╢ा-рдиिрд░्рджेрд╢ рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрдЬрдХाрд░्рдп рдЪрд▓рд╡ाрдпा। рд╕िंрд╣ाрд╕рдиाрд░ोрд╣рдг рдХे рд╕рдордп рдЕрдХрдмрд░ рдХी рдЖрдпु рдХेрд╡рд▓ 13 рд╡рд░्рд╖ рдПрд╡ं 4 рдоाрд╣ рдеी। рдЕрддः рдоुрдЧрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рдеिрд░ीрдХрд░рдг рдоें рдмैрд░рдордЦाँ рдХा рдмрдб़ा рд╣ाрде рдеा।

рдк्рд░рд╢्рди 5.
рдЕंрдмुрд▓ рдлрдЬрд▓ рдХौрди рдеा ? рдЙрд╕ рдкрд░ рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрдмुрд▓ рдлрдЬрд▓-рд╡рд╣ рдЕрдХрдмрд░рдХाрд▓ीрди рдорд╣ाрди рдХрд╡ि, рдиिрдмрди्рдзрдХाрд░, рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░, рд░ाрдЬрдиीрддिрдЬ्рдЮ рд╕ेрдиाрдкрддि рддрдеा рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдеा। рдЙрд╕рдХा рдЬрди्рдо 1557 рдИреж рдоें рдЖрдЧрд░ा рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕ूрдлी рд╢ेрдЦ рдоुрдмाрд░рдХ рдХे рдпрд╣ाँ рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрд╕рдиे 1574 рдИреж рдоें рдЕрдХрдмрд░ рдХे рджрд░рдмाрд░िрдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиा рдЬीрд╡рди рд╢ुрд░ू рдХिрдпा। рдЙрд╕рдиे рдХोрд╖ाрдз्рдпрдХ्рд╖ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рддрдХ рдХे рдкрдж рдкрд░ рдХाрд░्рдп рдХिрдпा। рдпрд╣ рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдПрдХ рдорд╣ाрди рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рджो рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдкुрд╕्рддрдХों рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рдХी। рд╡े рдеीं ‘рдЕрдХрдмрд░рдиाрдоा’ рддрдеा ‘рдЖрдЗрдиे рдЕрдХрдмрд░ी’। рдпे рджोрдиों рдЧ्рд░ंрде рдлाрд░рд╕ी рднाрд╖ा рдоें рд▓िрдЦे рдЧрдпे рдФрд░ рдЕрдХрдмрд░ рдХाрд▓ीрди рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЬाрдирдиे рдХे рдоूрд▓ рд╕्рд░ोрдд рд╣ैं।

рдЕрдХрдмрд░рдиाрдоा рдЕрдХрдмрд░ рдХी рдЬीрд╡рдиी, рд╡िрдЬрдпों, рд╢ाрд╕рди рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рддрдд्рдХाрд▓ीрди рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдоें рднी рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ैं। рдЙрд╕рдиे ‘рдкंрдЪрддंрдд्рд░’ рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдлाрд░рд╕ी рдоें рдХिрдпा рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдиाрдо ‘рдЕрдирдШрд░े рд╕ाрд╣िрд▓ी’ рд░рдЦा। рдЙрд╕े рдЕрдХрдмрд░ рдХे рдиौ рд░рдд्рдиों рдоें рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдеा। рдЙрд╕рдиे рдЕрдиेрдХ рд╕ैрдиिрдХ рдЕрднिрдпाрдиों рдХा рдиेрддृрдд्рд╡ рднी рдХिрдпा। рд╡рд╣ рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕рдордп рддрдХ рдЕрдХрдмрд░ рдХा рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдФрд░ рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрддा рд░рд╣ा। рдЙрд╕рдХे рд╡िрдЪाрд░ рд╕ूрдлी рд╕рди्рддों рд╕े рдоिрд▓рддे рдеे। рдзाрд░्рдоिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЙрд╕рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдмрд╣ुрдд рдЙрджाрд░ рдеा। рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕ी рдиे рдЕрдХрдмрд░ рдХो рджीрди-рдП-рдЗрд▓ाрд╣ी рдиाрдордХ рдзрд░्рдо рдЪрд▓ाрдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджी рдеी। рдЗрдмाрджрддрдЦाрдиे рдоें рд╡рд╣ рд╕ूрдлी рдордд рдХे рд▓ोрдЧों рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХिрдпा рдХрд░рддा рдеा।

рдЕрдХрдмрд░ рдХे рдиौ рд░рдд्рдиों рдоें рджीрди-рдП-рдЗрд▓ाрд╣ी рдХो рдЕрдкрдиाрдиे рд╡ाрд▓ा рд╡рд╣ рдкрд╣рд▓ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдеा। рдЙрд╕े рд╕рд▓ीрдо рдиे рдУрд░рдЫा рдирд░ेрд╢ рд╡ीрд░рд╕िंрд╣ рдмुрди्рджेрд▓ा рдХे рд╕ाрде рд╕ांрда-рдЧांрда рдХрд░рдХे рдорд░рд╡ा рдбाрд▓ा рдеा। рдХрд╣рддे рд╣ैं рдЕрдмुрд▓ рдлрдЬрд▓ рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рд╢ोрдХ рдоें рдЕрдХрдмрд░ рдиे рддीрди рджिрдиों рддрдХ рджрд░рдмाрд░ рдирд╣ीं рдЧрдпा। рдЕрдХрдмрд░ рдиे рднाрд╡ुрдХ рд╣ोрдХрд░ рдХрд╣ा рдеा рдХि “рдЕрдЧрд░ рд╕рд▓ीрдо рд░ाрдЬ्рдп рдЪाрд╣рддा рдеा рддो рд╡рд╣ рдоेрд░ी рд╣рдд्рдпा рдХрд░рд╡ा рджेрддा рд▓ेрдХिрди рдЕрдмुрд▓ рдлрдЬрд▓ рдХो рдЫोрдб़ рджेрддा।” рдЬрдм рддрдХ рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЕрдХрдмрд░ рдХा рдиाрдо рд░рд╣ेрдЧा рддрдм рддрдХ рдЕрдмुрд▓ рдлрдЬрд▓ рдХो рдЕрд╡рд╢्рдп рдпाрдж рдХिрдпा рдЬाрдпेрдЧा।

рдк्рд░рд╢्рди 6.
рдЕрдХрдмрд░рдХाрд▓ीрди рдпुрдЧ рдХे рдирд╡рд░рдд्рди рдкрд░ рдПрдХ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрдХрдмрд░ рдХे рдирд╡рд░рдд्рд▓-рдЕрдХрдмрд░ рдХे рдкाрд╕ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХा рд╕рдоूрд╣ рдеा, рдЬो рдирд╡рд░рдд्рдиों рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдеा। рдЬिрдирдоें рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡िрдж्рд╡ाрди рдеे-рдЕрдмुрд▓ рдлрдЬрд▓, рдлैрдЬी, рд░рд╣ीрдо рдЦाрди-рдП-рдЦाрдиा, рдЯोрдбрд░рдорд▓, рддाрдирд╕ेрди рдФрд░ рдмीрд░рдмрд▓। рдмीрд░рдмрд▓ рдЕрдкрдиी рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा, рддрдд्рдкрд░рддा рдФрд░ рд╣ँрд╕ी-рдордЬाрдХ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдеा। рд╡рд╣ рдПрдХ рдорд╣ाрди् рд╕ेрдиाрдкрддि рднी рдеा। рдПрдХ рдЕрди्рдп рд░рдд्рди рдеा, рд░ाрдЬा рдоाрдирд╕िंрд╣। рд╡рд╣ рдПрдХ рдорд╣ाрди् рд╕ेрдиाрдкрддि рд╣ोрдиे рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЕрдХрдмрд░ рдХा рдЕрддि рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рд╕рд▓ाрд╣рдХाрд░ рднी рдеा। рдХрдИ рдЕрди्рдп рд╡िрдж्рд╡ाрди рднी рдЕрдХрдмрд░ рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдоें рдеे।

рддाрдирд╕ेрди рдЕрдХрдмрд░ рдХे рджрд░рдмाрд░ рдХा рдПрдХ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдеा। рд╡рд╣ рдЕрдХрдмрд░ рдХे рдирд╡рд░рдд्рдиों рдоें рд╕े рдПрдХ рдеा। рдЙрд╕рдиे рдЕрдиेрдХ рд░ाрдЧों рдХी рдЧाрдпрди-рд╢ैрд▓ी рдоें рдирд╡ीрдирддा рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдХрд░рдХे рднाрд░рддीрдп рд╕ंрдЧीрдд рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдХिрдпा। рд░ाрдЧ рджрд░рдмाрд░ी рдЗрди рд░ाрдЧों рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдеा рдЬिрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рддाрдирд╕ेрди рдиे рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЕрдХрдмрд░ рдХे рд▓िрдП рдХी рдеी। рдЕрдХрдмрд░ рдХे рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдоें рднाрд░рдд рдХी рд╕ंрдЧीрдд рдХрд▓ा рдоें рдлाрд░рд╕ рдХी рд╕ंрдЧीрдд рдХрд▓ा рдХी ‘рдмрд╣ुрдд-рд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд▓ी рдЧрдИ рдеीं। рдЕрдмुрд▓ рдлрдЬрд▓ рддाрдирд╕ेрди рдХे рдмाрд░े рдоें рд▓िрдЦрддा рд╣ै- “рдЙрд╕ рдЬैрд╕े рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рднाрд░рдд рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╣рдЬाрд░ों рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा।”

рдк्рд░рд╢्рди 7.
рдЪाँрдж рдмीрдмी рдкрд░ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░:
1. 1519 рдИреж рдоें рдЕрдХрдмрд░ рдиे рдХूрдЯрдиीрддिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдЖрд░рдо्рдн рдХी рддрдеा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рджрдХ्рдХрдиी рд░ाрдЬ्рдп рдоें рджूрдд рднेрдЬे рдФрд░ рдЙрд╕рдиे рдоुрдЧрд▓ рд╕рдд्рддा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиे рдХो рдХрд╣ा। 1595 рдИреж рдоें рдмुрд░рд╣ाрди рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рдЫिрдб़े рдиिрдЬाрдорд╢ाрд╣ी рд╕рд░рджाрд░ों рдХे рдЖрдкрд╕ी рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдиे рдЕрдХрдмрд░ рдХो рдЕрд╡рд╕рд░ рджे рджिрдпा। рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдХा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЫिрдб़ рдЧрдпा।

2. рдмुрд░рд╣ाрди рдХी рдмрд╣рди рдЪाँрдж рдмीрдмी рдЗрдм्рд░ाрд╣ीрдо рдХे рдЪाрдЪा рдФрд░ рдмीрдЬाрдкुрд░ рдХे рднूрддрдкूрд░्рд╡ рд╕ुрд▓्рддाрди рдХी рд╡िрдзрд╡ा рдеी। рд╡рд╣ рдмрд╣ुрдд рдпोрдЧ्рдп рд╕्рдд्рд░ी рдеी рдФрд░ рдЙрд╕рдиे рдЖрджिрд▓рд╢ाрд╣ рдХे рд╡рдпрд╕्рдХ рд╣ोрдиे рдХे рджрд╕ рд╕ाрд▓ рддрдХ рд╢ाрд╕рди рд╕ँрднाрд▓ा рдеा।

3. рдЕрд╣рдорджрдирдЧрд░ рдХे рдЕрдоीрд░ों рдоें рдЖрдкрд╕ рдоें рдлूрдЯ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд░ाрдЬрдзाрдиी рддрдХ рдоुрдЧрд▓ों рдХो рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд╡िрд░ोрдз рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкрдб़ा। рдЪाँрдж рдмीрдмी рдиे рддрд░ुрдг рд╕ुрд▓्рддाрди рдмрд╣ाрджुрд░ рдХे рд╕ाрде рд╕्рд╡рдпं рдХो рдХिрд▓े рдХे рдЕंрджрд░ рдмंрдж рдХрд░ рд▓िрдпा। рдЪाрд░ рдорд╣ीрдиों рдХे рдШेрд░े рдХे рдмाрдж рджोрдиों рдкрдХ्рд╖ों рдоें рд╕рдордЭौрддा рд╣ुрдЖ। рд╢рд░्рддों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдмрд░ाрд░ рдоुрдЧрд▓ों рдХो рд╕ौंрдк рджिрдпा рдЧрдпा рдФрд░ рд╢ेрд╖ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдкрд░ рдлिрд░ рд╕ुрд▓्рддाрди рдмрд╣ाрджुрд░ рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдоाрди рд▓िрдпा рдЧрдпा। 1596 рдИреж рдоें рдпрд╣ рд╕рдордЭौрддा рд╣ुрдЖ।

4. рдмीрдЬाрдкुрд░, рдЧोрд▓рдХुрдг्рдбा рдФрд░ рдЕрд╣рдорджрдирдЧрд░ рдХी рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╕ेрдиा рдХो 1597 рдИреж рдоें рдоुрдЧрд▓ों рдиे рдмрд░ाрд░ рд╕े рдЦрджेрдб़ рджिрдпा। рдмीрдЬाрдкुрд░ рдФрд░ рдЧोрд▓рдХुрдг्рдбा рдХी рд╕ेрдиाрдПँ рдкीрдЫे рд╣рдЯ рдЧрдИं рдкрд░рди्рддु рдЪाँрдж рдмीрдмी рдиे рдлिрд░ рд╕рдордЭौрддे рдХी рдмाрдд рдЪрд▓ा рджी рдкрд░рди्рддु рдЙрд╕рдХे рд╡िрд░ोрдзिрдпों рдиे рдЙрд╕े рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕рдШाрддी рдХрд╣ा рдФрд░ рдЙрд╕े рдоाрд░ рдбाрд▓ा। рдЕрд╣рдорджрдирдЧрд░ рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХрд░рдХे рдЙрд╕े рдоुрдЧрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдоिрд▓ा рд▓िрдпा।

рдк्рд░рд╢्рди 8.
рдмुрдХाрдирди рдХौрди рдеा ? рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдкрд░िрдЪрдп рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдл्рд░ांрд╕ीрд╕ी рдмुрдХाрдирди рдПрдХ рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ рдеा рдЬो рднाрд░рдд рдоें 1794 рдоें рдЖрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे 1794 рд╕े 1815 рддрдХ рдмंрдЧाрд▓ рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рд╕ेрд╡ा рдоें рдХाрд░्рдп рдХिрдпा। рдХुрдЫ рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рд╡े рднाрд░рдд рдХे рдЧрд╡рд░्рдирд░ рдЬрдирд░рд▓ рд▓ाрд░्рдб рд╡ेрд▓ेрдЬрд▓ी рдХे рд╢рд▓्рдп-рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХ рд░рд╣े। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХे рджौрд░ाрди рдХрд▓рдХрдд्рддा (рдЕрдм рдХोрд▓рдХाрддा) рдоें рдПрдХ рдЪिрдб़िрдпाрдШрд░ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЬो рдЕрд▓ीрдкुрд░ рдЪिрдб़िрдпाрдШрд░ рдХрд╣рд▓ाрдпा। рд╡े рдХुрдЫ рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП рд╡ाрдирд╕्рдкрддिрдХ рдЙрдж्рдпाрди рдХे рдк्рд░рднाрд░ी рд░рд╣े। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмंрдЧाрд▓ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдиुрд░ोрдз рдкрд░ рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдИрд╕्рдЯ рдЗंрдбिрдпा рдХрдо्рдкрдиी рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рднूрдоि рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рд╕рд░्рд╡ेрдХ्рд╖рдг рдХिрдпा। рд╡े 1815 рдоें рдмीрдоाрд░ рд╣ो рдЧрдП рдФрд░ рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдЪрд▓े рдЧрдП। рдмुрдХाрдирди рдЕрдкрдиी рдоाрддाрдЬी рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЙрдирдХी рдЬाрдпрджाрдж рдХे рд╡ाрд░िрд╕ рдмрдиे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЙрдирдХे рд╡ंрд╢ рдХा рдиाрдо ‘рд╣ैрдоिрд▓्рдЯрди’ рдХो рдЕрдкрдиा рд▓िрдпा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдЕрдХ्рд╕рд░ рдмुрдХाрдирди-рд╣ैрдоिрд▓्рдЯрди рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 9.
рдоुрдЧрд▓рдХाрд▓ рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдоुрдЧрд▓рдХाрд▓ рдоें рдЖрдо рдорд╣िрд▓ाрдУं рдоें рдкрд░्рджा-рдк्рд░рдеा рдХा рд░िрд╡ाрдЬ рдеा। рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЙрдирдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рднी рд╕ीрдоिрдд рдеे। рдмрд╣ु рдкрдд्рдиी рдк्рд░рдеा рд╕рддी рдк्рд░рдеा рднी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдеी। рдоुрдЧрд▓ рд░ाрдЬрдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рдорд╣िрд▓ाрдПँ рдк्рд░рднाрд╡ी рднी рдеीं। рдЬрд╣ाँрдЖрд░ा рд╡्рдпाрдкाрд░, рдиिрд░्рдоाрдг рдХाрд░्рдп рдоें рд░ूрдЪि рд▓ेрддी рдеी рддो рд╣ुрдоाрдпूँ рдХी рдмрд╣рди рдЧुрд▓рдмрджрди рдмेрдЧрдо рдиे рд╣ुрдоाрдпूँрдиाрдоा рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। рдиूрд░рдЬрд╣ाँ рдХा рдоुрдЧрд▓ рджрд░рдмाрд░ рдоें рдк्рд░рднाрд╡ рддो рдЬрдЧрдЬाрд╣िрд░ рд╣ी рдеा।

рдк्рд░рд╢्рди 10.
рдЬрдоींрджाрд░ рдХौрди рдеे ? рдоुрдЧрд▓ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЙрдирдХी рдХ्рдпा рднूрдоिрдХा рдеीं?
рдЙрдд्рддрд░:
рдоुрдЧрд▓рдХाрд▓ीрди рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоुрджाрдп рдоें рдЬрдоींрджाрд░ी рдХा рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╡рд░्рдЧ рдеा। рдЬрдоींрджाрд░ рд╡े рдеे рдЬिрдирдХा рднूрдоि рдФрд░ рдХृрд╖ि рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз рддो рдеा рдкрд░рди्рддु рд╡े рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдХृрд╖ि рдоें рднाрдЧ рдирд╣ीं рд▓ेрддे рдеे। рдЬрдоीрди рдкрд░ рдЙрдирдХा рдкुрд╢्рддैрдиी рдФрд░ рдоाрд▓िрдХाрдиा рд╣рдХ рдеा।

рдЬрдоींрджाрд░ों рдХी рдоुрдЦ्рдп рддीрди рд╢्рд░ेрдгिрдпाँ рдеीं-

  • рд╕्рд╡ाрдпрдд्рдд рд╕рд░рджाрд░
  • рдордз्рдпрд╡рд░्рддी рдЬрдоींрджाрд░
  • рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдЬрдоींрджाрд░।

рдЗрдирдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░्рдп рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдХी рд╡рд╕ूрд▓ी рдХрд░рдиा рддрдеा рдХृрд╖ि рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиा рдеा। рдЖрд╡рдпрдХрддाрдиुрд╕ाрд░ рдпे рд╢ांрддि рд╕्рдеाрдкрдиा рддрдеा рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд╕ैрдиिрдХ рд╕ेрд╡ा. рднी рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рдеे।

рдк्рд░рд╢्рди 11.
рд╕ाँрдЪी рдХे рд╕्рддूрдк рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдоें рднोрдкाрд▓ рдХी рдмेрдЧрдоों рдХी рднूрдоिрдХा рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ाँрдЪी рдХे рд╕्рддूрдк рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдоें рднोрдкाрд▓ рдХी рдмेрдЧрдоों рдХी рднूрдоिрдХा (The Role of the Begums of Bhopal in Preserving the Stupa of Sanchi)
(i) рднोрдкाрд▓ рдХी рдирд╡ाрдм (рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ 1868-1901), рд╢ाрд╣рдЬрд╣ाँ рдмेрдЧрдо рдХी рдЖрдд्рдордХрдеा рддाрдЬ-рдЙрд▓ рдЗрдХрд╡ाрд▓ рддाрд░ीрдЦ рднोрдкाрд▓ (рднोрдкाрд▓ рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕) рд╕े। 1876 рдИреж рдоें рдПрдЪреж рдбीреж рдм्рд░ाрд╕्рддो рдиे рдЗрд╕рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा। рдмेрдЧрдо рд╕ाँрдЪी рдХे рд╕्рддूрдк рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдзि рдПрд╡ं рдЬाрдирдХाрд░ी рдХा рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддी рдеी।

(ii) рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдпूрд░ोрдкीрдпों рдоें рд╕ाँрдЪी рдХे рд╕्рддूрдк рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХाрдлी рджिрд▓рдЪрд╕्рдкी рдеी। рдл्рд░ांрд╕ीрд╕िрдпों рдиे рд╕рдмрд╕े рдЕрдЪ्рдЫी рд╣ाрд▓рдд рдоें рдмрдЪे рд╕ाँрдЪी рдХे рдкूрд░्рд╡ी рддोрд░рдг рдж्рд╡ाрд░ा рдХो рдл्рд░ांрд╕ рд▓े рдЬाрдиे рдХी рдЗрдЬाрдЬрдд рдоाँрдЧी। рдХुрдЫ рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рднी рдРрд╕ी рд╣ी рдХोрд╢िрд╢ рдХी। рд╕ौрднाрдЧ्рдпрд╡рд╢ рдл्рд░ांрд╕िрд╕ी рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рджोрдиों рд╣ी рдмрдб़ी рд╕ाрд╡рдзाрдиी рд╕े рдмрдиाрдИ рдк्рд▓ाрд╕्рдЯрд░ рдк्рд░рддिрдХृрддिрдпों рд╕े рд╕ंрддुрд╖्рдЯि рд╣ो рдЧрдпे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоूрд▓ рдХृрддि рднोрдкाрд▓ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдЕрдкрдиी рдЬрдЧрд╣ рдкрд░ рд╣ी рд░рд╣ी।

(iii) рднोрдкाрд▓ рдХे рд╢ाрд╕рдХों рд╢ाрд╣рдЬрд╣ाँ рдмेрдЧрдо рдФрд░ рдЙрдирдХी рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рд╕ुрд▓्рддाрди рдЬрд╣ाँ рдмेрдЧрдо рдиे рдЗрд╕ рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕्рдерд▓ рдХे рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдХे рд▓िрдП рдзрди рдХा рдЕрдиुрджाрди рдХिрдпा। рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдирд╣ीं рдХि рдЬॉрди рдоाрд░्рд╢рд▓ рдиे рд╕ाँрдЪी рдкрд░ рд▓िрдЦे рдЕрдкрдиे рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЧ्рд░ंрдеों рдХो рд╕ुрд▓्рддाрдирдЬрд╣ाँ рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рдХिрдпा।

(iv) рд╕ुрд▓्рддाрдирдЬрд╣ाँ рдмेрдЧрдо рдиे рд╡рд╣ाँ рдкрд░ рдПрдХ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ाрд▓рдп рдФрд░ рдЕрддिрдеिрд╢ाрд▓ा рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрджाрди рджिрдпा। рд╡рд╣ाँ рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рд╣ी рдЬॉрди рдоाрд░्рд╢рд▓ рдиे рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдкुрд╕्рддрдХें рд▓िрдЦीं। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЦंрдбों рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдоें рднी рд╕ुрд▓्рддाрдирдЬрд╣ाँ рдмेрдЧрдо рдиे рдЕрдиुрджाрди рджिрдпा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдпрджि рдпрд╣ рд╕्рддूрдк рд╕рдоूрд╣ рдмрдиा рд░рд╣ा рд╣ै рддो рдЗрд╕рдХे рдкीрдЫे рдХुрдЫ рд╡िрд╡ेрдХрдкूрд░्рдг рдиिрд░्рдгрдпों рдХी рдмрдб़ी рднूрдоिрдХा рд╣ै। рд╢ाрдпрдж рд╣рдо рдЗрд╕ рдоाрдорд▓े рдоें рднी рднाрдЧ्рдпрд╢ाрд▓ी рд░рд╣े рд╣ैं рдХि рдЗрд╕ рд╕्рддूрдк рдкрд░ рдХिрд╕ी рд░ेрд▓ рдаेрдХेрджाрд░ рдХा рдиिрд░्рдоाрддा рдХी рдирдЬрд░ рдирд╣ीं рдкрдб़ी। рдпрд╣ рдЙрди рд▓ोрдЧों рд╕े рднी рдмрдЪा рд░рд╣ा рдЬो рдРрд╕ी рдЪीрдЬों рдХो рдпूрд░ोрдк рдХे рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ाрд▓рдпों рдоें рд▓े рдЬाрдиा рдЪाрд╣рддे рдеे।

(v) рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдЗрд╕ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХेрди्рдж्рд░ рдХी рдЦोрдЬ рд╕े рдЖрд░ंрднिрдХ рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдмाрд░े рдоें рд╣рдоाрд░ी рд╕рдордЭ рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдпे। рдЖрдЬ рдпрд╣ рдЬрдЧрд╣ рдЖрд░्рдХिрдпोрд▓ोрдЬिрдХрд▓ рд╕рд░्рд╡े рдСрдл рдЗंрдбिрдпा рдХे рд╕рдлрд▓ рдорд░рдо्рдордд рдФрд░ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХा рдЬीрддा рдЬाрдЧрддा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 12.
рдЕрдоीрд░ рдЦुрд╕рд░ो рдХौрди рдеा ? рдЙрдирдХे рдиाрдо рдХे рд╕ाрде рдХौрд▓ рд╢рдм्рдж рдХैрд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрдоीрд░ рдЦुрд╕рд░ो (1253-1323) рдорд╣ाрди рдХрд╡ि, рд╕ंрдЧीрддрдЬ्рдЮ рддрдеा рдЦेрд╢ рдиिрдЬाрдоुрдж्рджीрди рдФрд▓िрдпा рдХे рдЕрдиुрдпाрдпी рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХौрд▓ (рдЕрд░рдмी рд╢рдм्рдж рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХрд╣ाрд╡рдд) рдХा рдк्рд░рдЪрд▓рди рдХрд░рдХे рдЪिрд╢्рддी рд╕рдоा рдХो рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЖрдХाрд░ рджिрдпा। рдХौрд▓ рдХो рдХрд╡्рд╡ाрд▓ी рдХे рд╢ुрд░ू рдФрд░ рдЖрдЦिрд░ рдоें рдЧाрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рд╕ूрдлी рдХрд╡िрддा рдХा рдкाрда рд╣ोрддा рдеा рдЬो рдлाрд░рд╕ी, рд╣िрди्рджрд╡ी рдЕрдерд╡ा рдЙрд░्рджू рдоें рд╣ोрддी рдеी рдФрд░ рдХрднी-рдХрднी рдЗрди рддीрдиों рд╣ी рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╢рдм्рдж рдЗрд╕рдоें рдоौрдЬूрдж рд╣ोрддे рдеे। рд╢ेрдЦ рдиिрдЬाрдоुрдж्рджीрди рдФрд▓िрдпा рдХी рджрд░рдЧाрд╣ рдкрд░ рдЧाрдиे рд╡ाрд▓े рдХрд╡्рд╡ाрд▓ рдЕрдкрдиे рдЧाрдпрди рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХौрд▓ рд╕े рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдкрдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдХी рд╕рднी рджрд░рдЧाрд╣ों рдкрд░ рдХрд╡्рд╡ाрд▓ी рдЧाрдИ рдЬाрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 13.
‘рднрдХ्рддि рдФрд░ рд╕ूрдлी рдЖрди्рджोрд▓рди рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдкूрд░рдХ рдеे।’ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдПрдХ рдирд╡ीрди рдзाрд░्рдоिрдХ рдЖрди्рджोрд▓рди рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ुрдЖ। рд╣िрди्рджुрдУं рдХे рдЖрди्рджोрд▓рди рдХो рднрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рди рддрдеा рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдЖрди्рджोрд▓рди рдХो рд╕ूрдлी рдЖрди्рджोрд▓рди рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпे рджोрдиों рд╣ी рдЖрди्рджोрд▓рди рдЖрдо рдЬрдирддा рдкрд░ рдЕрдкрдиा рдк्рд░рднाрд╡ рдЫोрдб़рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ुрдП। рд╣ाрд▓ांрдХि рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों рдоें рдпे рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдмिрд▓्рдХुрд▓ рднिрди्рди рдеे рдХिрди्рддु рд╡ृрд╣рдж् рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпे рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдкूрд░рдХ рднी рдеे। рджो рд╕рдоुрджाрдпों рдоें рдПрдХ рд╕ाрде рдЖрди्рджोрд▓рди рд╢ुрд░ू рд╣ोрдиा рд╣ी рдЗрд╕ рддрде्рдп рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рджोрдиों рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдкूрд░рдХ рд╣ैं।

рднрдХ्рддि рдПрд╡ं рд╕ूрдлी рдЖрди्рджोрд▓рди рдХे рдк्рд░рднाрд╡-

  • рдЗрди рдЖрди्рджोрд▓рдиों рдХे рд╕рди्рддों рдиे рдзрд░्рдо рдХी рдЬрдЯिрд▓рддाрдУं рдХो рджूрд░ рдХрд░рдХे рдЙрд╕े рд╕рднी рдХे рд▓िрдП рд╕рд░рд▓ рдПрд╡ं рд╕ुрд▓рдн рдмрдиा рджिрдпा।
  • рднрдХ्рддि рддрдеा рд╕ूрдлी рджोрдиों рд╣ी рдЖрди्рджोрд▓рдиों рдиे рд╕्рдеाрдкिрдд рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдХрдб़ा рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдеा।
  • рджोрдиों рд╣ी рдЖрди्рджोрд▓рдиों рдоें рдЧрд░ीрдм, рд▓ाрдЪाрд░ рдПрд╡ं рдмेрдмрд╕ рд▓ोрдЧों рдХी рдУрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдз्рдпाрди рджिрдпा рдЧрдпा рдеा।
  • рд╕рди्рддों рдПрд╡ं рд╕ूрдлिрдпों рдХी рд╡ाрдгी рдШрд░-рдШрд░ рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪ рдЧрдИ।
  • рд╕рди्рддों рдХा рдЬीрд╡рди рдЕрдд्рдпрди्рдд рд╕ाрджा рддрдеा рдЖрджрд░्рд╢ों рд╕े рднрд░ा рд╣ुрдЖ рдеा।
  • рдиृрдд्рдп рдПрд╡ं рд╕ंрдЧीрдд рдИрд╢्рд╡рд░ рд╕े рдк्рд░ेрдо рдХрд░рдиे рдХा рд╕ाрдзрди рдмрдиा।
  • рдЗрд╕ рдЖрди्рджोрд▓рди рдиे рдЬाрддि рдк्рд░рдеा рдЬैрд╕ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдХрдордЬोрд░ рдХрд░ рджिрдпा।

рдк्рд░рд╢्рди 14.
‘рднुрдХ्рддि’ рд╢рдм्рдж рдХा рдХ्рдпा рдЖрд╢рдп рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЧुрдк्рдд рдХाрд▓ рдоें рдк्рд░ांрдд рдХो ‘рднुрдХ्рддि’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдк्рд░ांрдд рднी рдХрдИ рдЗрдХाрдЗрдпों рдоें рдмँрдЯा рд╣ुрдЖ рдеा। рднुрдХ्рддि рдХा рдк्рд░рдмंрдз рдоुрдЦ्рдпрддः рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ों рдЕрдерд╡ा рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ рдХे рд╡िрд╢्рд╡рд╕्рдд рд▓ोрдЧों рдХो рд╣ी рд╕ौंрдкा рдЬाрддा рдеा।

рдк्рд░рд╢्рди 15.
рд╕ूрдлीрд╡ाрдж рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं ?
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕ूрдлीрд╡ाрдж рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдоुрдж्рд░िрдд рдПрдХ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╢рдм्рдж рд╣ै। рд╕ूрдлीрд╡ाрдж рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рдЧ्рд░ंрдеों рдоें рдЬिрд╕ рд╢рдм्рдж рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ рд╣ै рддрд╕рдд्рд╡ुрдл। рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ рд╢рдм्рдж ‘рд╕ूрдл’ рд╕े рдиिрдХрд▓ा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рдКрди рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрд╕ рдЦुрд░рджुрд░े рдКрдиी рдХрдкрдб़े рдХी рдУрд░ рдЗрд╢ाрд░ा рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕े рд╕ूрдлी рдкрд╣рдирддे рдеे। рдЕрди्рдп рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдХी рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рддि ‘рд╕рдлा’ рд╕े рдоाрдирддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рд╕ाрдл। рдпрд╣ рднी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╢рдм्рдж ‘рд╕рдлा’ рд╕े рдиिрдХрд▓ा рд╣ो рдЬो рдкैрдЧрдо्рдмрд░ рдХी рдорд╕्рдЬिрдж рдХे рдмाрд╣рд░ рдПрдХ рдЪрдмूрддрд░ा рдеा рдЬрд╣ाँ рдиिрдХрдЯ рдЕрдиुрдпाрдпिрдпों рдХी рдоंрдбрд▓ी рдзрд░्рдо рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рдЗрдХрдЯ्рдаी рд╣ोрддी рдеी।

рдк्рд░рд╢्рди 16.
рд╕ूрдлी рд╕рди्рдд рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП। рдЗрдирдХा рдЬрди-рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдХ्рдпा рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा ?
рдЙрдд्рддрд░:

  1. рдПрдХेрд╢्рд╡рд░рд╡ाрдж (Mono God) – рд╕ूрдлी рд▓ोрдЧ рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдзрд░्рдо рдХो рдоाрдирдиे рдХे рд╕ाрде рдПрдХेрд╢्рд╡рд░рд╡ाрдж рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддे рдеे। рдкीрд░ों рдФрд░ рдкैрдЧрдо्рдмрд░ों рдХे рдЙрдкрджेрд╢ों рдХो рд╡े рдоाрдирддे рдеे।
  2. рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж (Mistensue) – рдЗрдирдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрджी рд╣ै। рдЗрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХुрд░ाрди рдХे рдЫिрдкे рд░рд╣рд╕्рдп рдХो рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕ूрдлी рд╕ाрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдХрдг-рдХрдг рдоें рдЕрд▓्рд▓ाрд╣ рдХो рджेрдЦрддे рд╣ैं।
  3. рдк्рд░ेрдо рд╕ाрдзрдиा рдкрд░ рдЬोрд░ (Stress on Love and Meditation) – рд╕рдЪ्рдЪे рдк्рд░ेрдо рд╕े рдордиुрд╖्рдп рдЕрд▓्рд▓ाрд╣ рдХे рд╕рдоीрдк рдкрд╣ुँрдЪ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдк्рд░ेрдо рдХे рдЖрдЧे рдирдоाрдЬ, рд░ोрдЬे рдЖрджि рдХा рдХोрдИ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдирд╣ीं।
  4. рднрдХ्рддि рд╕ंрдЧीрдд (Bhakti Music) – рд╡े рдИрд╢्рд╡рд░ рдХो рдк्рд░рд╕рди्рди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЧाрдпрди рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджेрддे рдеे। рдоूрд░्рддि-рдкूрдЬा рдХे рд╡े рд╡िрд░ोрдзी рдеे।
  5. рдЧुрд░ु рдпा рдкीрд░ рдХा рдорд╣рдд्рд╡ (Importance of Pir or Teacher) – рдЧुрд░ु рдпा рдкीрд░ рдХो рд╕ूрдлी рд▓ोрдЧ рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджेрддे рдеे। рдЙрдирдХे рдЙрдкрджेрд╢ों рдХा рд╡े рдкाрд▓рди рдХрд░рддे рдеे।
  6. рдЗрд╕्рд▓ाрдо рд╡िрд░ोрдзी рдХुрдЫ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд (Some Principles Against Islam) – рд╡े рдЗрд╕्рд▓ाрдо рд╡िрд░ोрдзी рдХुрдЫ рдмाрддें-рд╕ंрдЧीрдд, рдиृрдд्рдп рдЖрджि рдХो рдоाрдирддे рдеे। рд╡े рд░ोрдЬे рд░рдЦрдиे рдФрд░ рдирдоाрдЬ рдкрдв़рдиे рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рд░рдЦрддे рдеे।

рдк्рд░рд╢्рди 17.
рдЪिрд╢्рддी рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдХे рддीрди рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ंрддों рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдкрд░िрдЪрдп рджें।
рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рд╡рд░्рд╖ рдоें рдЪिрд╢्рддी рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдХा рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ рдЦ्рд╡ाрдЬा рдоुрдЗрдиुрдж्рджीрди рдЪिрд╢्рддी рдХो рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдпे 1192 рдИреж рдоें рднाрд░рдд рдоें рдЖрдпे।

рдЪिрд╢्рддी рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдХे рддीрди рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ंрддों рдХा рдкрд░िрдЪрдп :

  • рд╢ेрдЦ рдХुрддुрдмुрдж्рджीрди рдмрдЦ्рддिрдпाрд░ рдХाрдХी – рдпрд╣ рдоुрдЗрдиुрдж्рджीрди рдЪिрд╢्рддी рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╢िрд╖्рдп рдеे। рдпे рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдХे рд╕рдордп рднाрд░рдд рдЖрдпे। рдЗрдирдХा рдЬрди्рдо 1235 рдИреж рдоें рдлрд░рдЧрдиा рдХे рдЧौрд╕ рдиाрдордХ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╣ुрдЖ рдеा। рдмрдЦ्рддिрдпाрд░ (рднाрдЧ्рдп-рдмрди्рдзु) рдиाрдо рдоुрдЗрдиुрдж्рджीрди рдХा рджिрдпा рд╣ुрдЖ рдеा।
  • рдлрд░ीрджрдЙрдж्рджीрди-рдЧंрдЬ-рдП-рд╢рдХрд░ – рдЗрдирдХा рдЬрди्рдо рдоुрд▓्рддाрди рдЬिрд▓े рдХे рдХрдард╡ाрд▓ рд╢рд╣рд░ рдоें 1175 рдИ. рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдпे рдмाрдмा рдлрд░ीрдж рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдеे। рддीрди рдкрд▓िрдпों рдоें рд╕े рдПрдХ, рдк्рд░рдердо рдкрдд्рдиी рдмрд▓рд╡рди рдХी рдкुрдд्рд░ी рдеी рдЬिрд╕рдХा рдиाрдо рд╣ुрдЬैрд░ा рдеा।
  • рд╢ेрдЦ рдиिрдЬाрдоुрдж्рджीрди рдФрд▓िрдпा – рдЗрдирдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдиाрдо рдоुрд╣рдо्рдордж-рдмिрди-рджрдиिрдпрд▓-рдЕрд▓ рдмुрдЦाрд░ी рдеा। рдЗрдирдХा рдЬрди्рдо рдмрджाрдпूँ рдоें 1236 рдИреж рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рдирдХाрд▓ рдоें рджिрд▓्рд▓ी рдХे рд╕ाрдд рд╕ुрд▓्рддाрдиों рдХा рд░ाрдЬ्рдп рджेрдЦा рдеा। рдЕрдоीрд░ рдЦुрд╕рд░ो рдЗрди्рд╣ीं рдХे рд╢िрд╖्рдп рдеे। рджुрд░्рднाрдЧ्рдпрд╡рд╢ рдЗрдирдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХिрд╕ी рднी рд╕ुрд▓्рддाрди рдХे рд╕ाрде рдордзुрд░ рдирд╣ीं рд░рд╣ा। рдЗрдирдХी рдоृрдд्рдпु 1325 рдИреж рдоें рд╣ुрдИ।

рдк्рд░рд╢्рди 18.
рдЧुрд░ु рдиाрдирдХ рдХौрди рдеे ? рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдмाрд░े рдоें рдХिрд╕ी рдПрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдХा рдХрдерди рд▓िрдЦिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдкंрдЬाрдм рдоें рднрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рди рдХा рдЬ्рд╡ाрд░ рд▓ाрдиे рдХा рд╢्рд░ेрдп рдЧुрд░ु рдиाрдирдХ рдЬी рдХो рд╣ै। рд╡े рдЬाрддि-рдкाँрддि, рдзрд░्рдо, рд╡рд░्рдЧ рдФрд░ рдоूрд░्рддि рдкूрдЬा рдХे рд╡िрд░ोрдзी рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдиिрд╖्рдХाрдо рднрдХ्рддि, рд╢ुрдн рдХрд░्рдо рддрдеा рд╢ुрдж्рдз рдЬीрд╡рди рдХो рдИрд╢्рд╡рд░ рдк्рд░ाрдк्рддि рдХा рдоाрд░्рдЧ рдмрддрд▓ाрдпा। рд╡े рд╣िрди्рджू-рдоुрд╕्рд▓िрдо рдПрдХрддा рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рдеे। “рдЙрдирдХा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдоिрдаाрд╕ рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ेрдо рдХрд░рдиे рдХी рднाрд╡рдиा рдХे рдХाрд░рдг рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рджोрдиों рдЙрдирдХा рдЖрджрд░ рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рд╕े рд╡рд╣ рджोрдиों рдзрд░्рдоों рдХो рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕рдоीрдк рд▓ाрдиे рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдмрди рдЧрдП।”

рдк्рд░рд╢्рди 19.
рд░ाрдоाрдиुрдЬ рдФрд░ рд░ाрдоाрдиंрдж рдкрд░ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
1. рд░ाрдоाрдиुрдЬ (Ramanuja) – рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рдХे рдмाрдж рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рднрдХ्рдд рд╕рди्рдд рд░ाрдоाрдиुрдЬ рд╣ुрдП। рдЙрди्рд╣ें рдк्рд░рдердо рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдЖрдЪाрд░्рдп рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрдирдХा рдХाрд░्рдп-рдХाрд▓ рдмाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдеा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдЧुрдг рдм्рд░рд╣्рдо рдХी рднрдХ्рддि рдкрд░ рдЬोрд░ рджिрдпा рддрдеा рдХрд╣ा рдХि рдЙрд╕рдХी рд╕рдЪ्рдЪी рднрдХ्рддि, рдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдХрд░्рдо рд╣ी рдоोрдХ्рд╖ рдк्рд░ाрдк्рддि рдХा рд╕ाрдзрди рд╣ै।

2. рд░ाрдоाрдирди्рдж (Ramanand) – рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдоाрдиुрдЬ рдХी рдкीрдв़ी рдоें рд╕्рд╡ाрдоी рд░ाрдоाрдирди्рдж рдк्рд░рдердо рд╕рди्рдд рдеे рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рднрдХ्рддि рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрди-рд╕ाрдзाрд░рдг рдХो рдирдпा рдоाрд░्рдЧ рджिрдЦाрдпा। рдЙрдирдХा рд╕рдордп рдЪौрджрд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХा рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдж्рдз рдФрд░ рдкंрдж्рд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рд░рдердо рдкрдЪ्рдЪीрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдЬрди्рдо рдк्рд░рдпाрдЧ (рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж) рдоें 1299 рдИреж рдоें рдХाрди्рдпрдХुрдм्рдЬ рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдПрдХेрд╢्рд╡рд░рд╡ाрдж рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрдХрд░ рд╣िрди्рджू рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдоें рдк्рд░ेрдо рднрдХ्рддि рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоाрдзाрди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा। рдЙрд╕рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджू рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЪाрд░ों рд╡рд░्рдгों (рдм्рд░ाрд╣्рдордг, рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп, рд╡ैрд╢्рдп рддрдеा рд╢ूрдж्рд░) рдХो рднрдХ्рддि рдХा рдЙрдкрджेрд╢ рджिрдпा рдФрд░ рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдг рдХे рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрде рдЦाрди-рдкाрди рдиिрд╖ेрдз рдХा рдШोрд░ рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा। рдЙрдирдХे рд╢िрд╖्рдпों рдоें рд╕рднी рдЬाрддिрдпों рдХे рд▓ोрдЧ рдеे। рдЗрдирдоें рд╢ूрдж्рд░ рднी рдеे। рдЗрдирдХे рд╢िрд╖्рдпों рдоें рд░рд╡िрджाрд╕ рдЪрд░्рдордХाрд░ рдеे। рдХрдмीрд░ рдЬुрд▓ाрд╣े рдеे, рд╕ेрдиाрдкрддि рдиाрдИ, рдкीрдкा рд░ाрдЬрдкूрдд рдеे рдФрд░ рд╕рди्рддрдзрдиा рдХрд╕ाрдИ рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рдФрд░ рдХ्рд╖рдд्рд░िрдпों рдХी рдЙрдЪ्рдЪрддा рдХा рдЦрдг्рдбрди рдХिрдпा рдФрд░ рдоाрдирд╡рд╡ाрдж рддрдеा рдоाрдирд╡ीрдп рд╕рдоाрдирддा рдЬैрд╕े рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡िрдЪाрд░ों рдПрд╡ं рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХिрдпा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдЙрдкрджेрд╢ों рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднाрд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХिрдпा।

рдк्рд░рд╢्рди 20.
рдХрдмीрд░ рдкрд░ рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдордз्рдпрдпुрдЧीрди рднाрд░рддीрдп рд╕ंрддों рдоें рдХрдмीрд░рджाрд╕ рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдПрд╡ं рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рджेрди рд╕्рдорд░рдгीрдп рд╣ै। рд╡े рдоाрдд्рд░ рднрдХ्рдд рд╣ी рдирд╣ीं, рдмрдб़े рд╕рдоाрдЬ рд╕ुрдзाрд░рдХ рднी рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдХुрд░ीрддिрдпों рдХा рдбрдЯрдХрд░ рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा। рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों, рджрдХिрдпाрдиूрд╕ी, рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рдоाрди्рдпрддाрдУं рддрдеा рдЧрд▓ी-рд╕рдб़ी рд░ूрдв़िрдпों рдХी рдХрдЯु рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдоाрдЬ, рдзрд░्рдо рддрдеा рджрд░्рд╢рди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рднी рдХिрдпा। рдХрдмीрд░ рдиे рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдУрд░ рдмौрдж्рдзों, рд╕िрдж्рдзों рдФрд░ рдиाрдеों рдХी рд╕ाрдзрдиा рдкрдж्рдзрддि рддрдеा рд╕ुрдзाрд░ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рд╕ाрде рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдХी рднрдХ्рддि-рднाрд╡рдиा рдХो рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा рд╡рд╣ाँ рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ рдПрд╡ं рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рднी рд╡्рдпрдХ्рдд рдХी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдХрдмीрд░ рдиे рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рддрдеा рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा। рдХрдмीрд░ рдПрдХेрд╢्рд╡рд░рд╡ाрдж рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рдеे। рд╡े рдоाрдирд╕िрдХ рдкрд╡िрдд्рд░рддा, рдЕрдЪ्рдЫे рдХрд░्рдоों рддрдеा рдЪрд░िрдд्рд░ рдХी рд╢ुрдж्рдзрддा рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬाрддि, рдзрд░्рдо рдпा рд╡рд░्рдЧ рдХो рдк्рд░рдзाрдирддा рдирд╣ीं рджी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдзाрд░्рдоिрдХ рдХुрд░ीрддिрдпों, рдЖрдбрдо्рдмрд░ों, рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рддрдеा рдХрд░्рдордХाрдг्рдбों рдХो рд╡्рдпрд░्рде рдмрддрд▓ाрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоूрд░्рддि-рдкूрдЬा рдХा рдЦंрдбрди рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд▓िрдЦा рдеा-

“рдкाрд╣рди рдкूрдЬे рд╣рд░ि рдоिрд▓े, рддो рдоैं рдкूрдЬूं рдкрд╣ाрд░।
рддाрддे рддो рдЪाрдХी рднрд▓ी рдкीрд╕ рдЦाрдп рд╕ंрд╕ाрд░॥”

рд╕ाрд░ांрд╢ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдХрдмीрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕рдЪ्рдЪी рднрдХ्рддि рдХा рд╕ंрджेрд╢ рд▓ेрдХрд░ рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ुрдП рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдиिрд░्рдЧुрдг-рдиिрд░ाрдХाрд░ рднрдХ्рддि рдХा рдоाрд░्рдЧ рдЕрдкрдиाрдХрд░ рдоाрдирд╡ рдзрд░्рдо рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рднрдХ्рддि рдХा рдоौрд▓िрдХ рд░ूрдк рд░рдЦा। рдпрд╣ рд╕рджैрд╡ рд╕्рдорд░рдг рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि “рдХрдмीрд░ рдХे рд░ाрдо рджрд╢рд░рде рдкुрдд्рд░ рд░ाрдЬा рд░ाрдо рдирд╣ीं рд╣ै рдЕрдкрддुि рдШрдЯ-рдШрдЯ рдоें рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЕрд▓ौрдХिрдХ рд╢рдХ्рддि рд╣ैं рдЬिрд╕े рд░ाрдо-рд░рд╣ीрдо, рдХृрд╖्рдг, рдЦुрджा рд╡ाрд╣ेрдЧुрд░ु рд╕ाрдИंрдиाрде рдХोрдИ рднी рдиाрдо рджिрдпा рдЬाрдП। рдЙрд╕рдХा рд░ूрдк рдПрдХ рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рди рдоंрджिрд░ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै рди рдорд╕्рдЬिрдж рдХी। рд╡рд╣ рд╕рдм рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ैं рдФрд░ рд╕рднी рдЙрд╕े рднрдХ्рддि рддрдеा рдЧुрд░ु рдХी рдХृрдкा рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं।”

рдХрдмीрд░ рдЬрдирд╕ाрдзाрд░рдг рдХी рднाрд╖ा рдоें рдЕрдкрдиे рдЙрдкрджेрд╢ рджेрддे рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рджोрд╣ों рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рдХुрд░ीрддिрдпों, рдЖрдбрдо्рдмрд░ों, рдЕрди्рдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рддрдеा рдХрд░्рдордХाрдг्рдбों рдХो рд╡्рдпрд░्рде рдмрддрд▓ाрдпा।

“рдХрдмीрд░ рдХा рдиाрдо рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдЖрдкрд╕ी рдЕंрддрд░ рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдФрд░ рдПрдХ рдордиुрд╖्рдп рдХे рджूрд╕рд░े рд╕े рдЕंрддрд░ рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा।”

рдк्рд░рд╢्рди 21.
рд╕рди्рдд рдиाрдорджेрд╡ рдкрд░ рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдиाрдорджेрд╡ (Namdev):

(i) рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рднрдХ्рддि рдЖрди्рджोрд▓рди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдПрд╡ं рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдоें рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╕рди्рддों рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рд╣ै। рдЬ्рдЮाрдиेрд╢्рд╡рд░, рд╣ेрдоाрдж्рд░ि рдФрд░ рдЪрдХ्рд░рдзрд░ рд╕े рдЖрд░рдо्рдн рд╣ोрдХрд░ рд░ाрдордиाрде, рддुрдХाрд░ाрдо, рдиाрдорджेрд╡ рдиे рднрдХ्рддि рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рддрдеा рдПрдХ рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рд╕рди्рддाрди рд╣ोрдиे рдХे рдиाрддे рд╕рдмрдХी рд╕рдоाрдирддा рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХो рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХिрдпा।

(ii) рдиाрдорджेрд╡ рдиे рднрд░рдкूрд░ рдХोрд╢िрд╢ рдХे рд╕ाрде рдЬाрддि рдк्рд░рдеा рдХा рдЦрдг्рдбрди рдХिрдпा। рдиाрдорджेрд╡ рдЬाрддि рд╕े рджрд░्рдЬी рдеे। рд╡े рдЕрдкрдиे рдкैрддृрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХी рдУрд░ рдХрднी рднी рдЖрдХृрд╖्рдЯ рдирд╣ीं рд╣ुрдП рддрдеा рд╕ाрдзु рд╕ंрдЧрдд рдХो рд╣ी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЪाрд╣ा।

(iii) рд╕рди्рдд рд╡िрдоोрд╡ा рдЦेрдЪрдо рдЙрдирдХे рдЧुрд░ु рдеे рддрдеा рд╡े рд╕рди्рдд рдЬ्рдЮाрдиेрд╢्рд╡рд░ рдХे рдк्рд░рддि рдЧрд╣рд░ी рдиिрд╖्рдаा рд░рдЦрддे рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднрдХ्рдд рд╕рди्рдд рдк्рд░рдЪाрд░рдХ рдмрдирдиे рдХे рдмाрдж рдЕрдкрдиे рд╢िрд╖्рдпों рдХे рдЪुрдиाрд╡ рдоें рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ृрджрдп рд╕े рдХाрдо рд▓िрдпा।

(iv) рдЙрдирдХा рдХाрд╡्рдп рдЬो рдорд░ाрдаी рднाрд╖ा рдоें рд╣ै, рдИрд╢्рд╡рд░ рдХे рдк्рд░рддि рдЧрд╣рд░े рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдИрд╢्рд╡рд░ рд╕рд░्рд╡рд╡्рдпाрдкी, рдПрдХेрд╢्рд╡рд░ рддрдеा рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рд╣ैं рд╡े рд╕рдоाрдЬ рд╕ुрдзाрд░рдХ рддрдеा рд╣िрди्рджू рдоुрд╕्рд▓िрдо рдПрдХрддा рдХे рдХрдЯ्рдЯрд░ рд╕рдорд░्рдердХ рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднрд░рдкूрд░ рдХोрд╢िрд╢ рдХे рд╕ाрде рдЬाрддि рдк्рд░рдеा рдХा рдЦрдг्рдбрди рдХिрдпा। .

(v) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджूрд░-рджूрд░ рддрдХ рдпाрдд्рд░ाрдПँ рдХी рдФрд░ рджिрд▓्рд▓ी рдоें рд╕ूрдлी рд╕рди्рддों рдХे рд╕ाрде рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХिрдпा। рд╡े рдк्рд░ाрд░्рдердиा, рдн्рд░рдордг, рддीрд░्рдердпाрдд्рд░ा рд╕рдд्рд╕ंрдЧ рддрдеा рдЧुрд░ु рдХी рд╕ेрд╡ा рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЖрдЪрд░рдг рдХी рд╢ुрдж्рдзрддा, рднрдХ्рддि рдХी рдкрд╡िрдд्рд░рддा рдПрд╡ं рд╕рд░рд╕рддा рдФрд░ рдЪрд░िрдд्рд░ рдХी рдиिрд░्рдорд▓рддा рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा।

рдк्рд░рд╢्рди 22.
рдоीрд░ाрдмाрдИ рдкрд░ рдПрдХ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЯिрдк्рдкрдгी рд▓िрдЦिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЧिрд░िрдзрд░ рдЧोрдкाрд▓ рдХी рднрдХ्рдд рдоीрд░ाрдмाрдИ рдХा рдордз्рдпрдХрд▓ीрди рд╕ंрддों рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рднрдХ्рддि рдХी рдЬो рдоंрджाрдХिрдиी (рдЧंрдЧा) рдЕрдкрдиे рд╣ृрджрдп рд╕े рдиिрдХाрд▓ी, рдХрд╡िрддाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рдХी, рдЙрд╕рдиे рдХेрд╡рд▓ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХी рдорд░ुрднूрдоि рд╣ी рдирд╣ीं, рдЕрдкिрддु рд╕ाрд░े рдЙрдд्рддрд░ी рднाрд░рдд рдХो рд░рд╕рдордЧ्рди рдХрд░ рджिрдпा।

рдоीрд░ाрдмाрдИ рдХा рдЬрди्рдо рд▓рдЧрднрдЧ 1516 рдИреж рдоें рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдоेрдб़рддा рдкрд░рдЧрдиे рдХे рдХुрдб़рдХी рдпा рдЪौрдХрдб़ी рдЧाँрд╡ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдоीрд░ा рдЬोрдзрдкुрд░ рдХे рд╢ाрд╕рдХ рд░рддрдирд╕िंрд╣ рд░ाрдаौрд░ рдХी рдкुрдд्рд░ी рдеी। рдоीрд░ा рдЕрднी 4-5 рд╡рд░्рд╖ рдХी рд╣ी рдеी рдХि рдЙрд╕рдХी рдоाрддा рдХा рджेрд╣ांрдд рд╣ो рдЧрдпा। рдЙрд╕рдХा рдкाрд▓рди-рдкोрд╖рдг рдЙрд╕рдХे рджाрджा рдиे рдХिрдпा। рдЕрдкрдиे рджाрджा рдХे рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рдоीрд░ा рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдИ।

18 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдоें рдоीрд░ा рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдоेрд╡ाрдб़ рдХे рдорд╣ाрд░ाрдгा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рд╕िंрд╣ рдХे рдмрдб़े рдкुрдд्рд░ рднोрдЬрд░ाрдЬ рд╕े рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд▓ेрдХिрди рдоीрд░ा рдХा рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рдЬीрд╡рди рдмрд╣ुрдд рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдеा। рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдмाрдж рд╣ी рдЙрд╕рдХे рдкрддि рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдоीрд░ा рдЫोрдЯी рдЖрдпु рдоें рд╣ी рд╡िрдзрд╡ा рд╣ो рдЧрдИ। рдХुрдЫ рд╕рдордп рдмाрдж рдЙрд╕рдХे рд╕рд╕ुрд░ рд░ाрдгा рд╕ाँрдЧा рдХी рднी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ। рдЕрдм рдоीрд░ा рдмेрд╕рд╣ाрд░ा рд╣ो рдЧрдИ। рдЕрдд: рд╡рд╣ рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рдоोрд╣ рдд्рдпाрдЧрдХрд░ рдХृрд╖्рдг-рднрдХ्рддि рдоें рд▓ीрди рд╣ो рдЧрдИ। рд╡рд╣ рд╕ाрдзुрдУं рдХा рд╕рдд्рдХाрд░ рдХрд░рддी рдФрд░ рдкैрд░ों рдоें рдШुрдШрд░ू рдмाँрдзрдХрд░ рднрдЧрд╡ाрди рдХृрд╖्рдг рдХी рдоूрд░्рддि рдХे рд╕ाрдордиे рдиाрдЪрдиे рд▓рдЧрддी।

рдЙрд╕рдХे рд╕рд╕ुрд░ाрд▓ рдХे рд▓ोрдЧों рдиे рдЙрд╕рдХे рдХाрд░्рдпों рдХो рдЕрдкрдиे рдХुрд▓ рдХी рдорд░्рдпाрджा рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рд╕рдордЭा। рдЕрддः рдЙрд╕े рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдоाрд░рдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдП। рд▓ेрдХिрди рдЬрд╣рд░ рдХा рдк्рдпाрд▓ा, рд╕ाँрдк рдФрд░ рд╕ूрд▓ी рдЖрджि рднी рдоीрд░ा рдХा рдмाрд▓-рдмाँрдХा рди рдХрд░ рд╕рдХे। рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдоें рдоीрд░ा рдиे рд╕्рд╡рдпं рдХрд╣ा рд╣ै рдХि “рдоीрд░ा рдоाрд░ी рди рдорд░ूँ, рдоेрд░ो рд░ाрдЦрдгрд╣ाрд░ рдФрд░”। рдЗрд╕рд╕े рдЙрд╕рдХी рднрдХ्рддि-рднाрд╡рдиा рдФрд░ рдмрдв़ рдЧрдИ, рд▓ेрдХिрди рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рднी рдмрдв़рддे рдЬा рд░рд╣े рдеे। рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдоीрд░ा рдиे рдЕрдкрдиे рд╕рд╕ुрд░ाрд▓ рд╡ाрд▓ों рд╕े рддंрдЧ рдЖрдХрд░ рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕рдЬी । рдХो рдкрдд्рд░ рд▓िрдЦрдХрд░ рдЙрдирдХी рд╕рд▓ाрд╣ рдоाँрдЧी। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕рдЬी рдиे рдоीрд░ा рдХो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЙрдд्рддрд░ рджिрдпा।

“рдЬाрдХे рдк्рд░िрдп рди рд░ाрдо рд╡ैрджेрд╣ी।
рддрдЬिрдпे рддाрд╣ि рдХोрдЯि рд╡ैрд░ी рд╕рдо, рдпрдж्рдпрдкि рдкрд░рдо рд╕рдиेрд╣ी।”

рдЗрд╕ рдЙрдд्рддрд░ рдХो рдкाрдХрд░ рдоीрд░ा рдиे рдШрд░-рдмाрд░ рдЫोрдб़ рджिрдпा рдФрд░ рд╡рд╣ рд╡ृंрджाрд╡рди рдЪрд▓ी рдЧрдИ। рд╡рд╣ाँ рдХुрдЫ рд╕рдордп рд░рд╣рдиे рдХे рдмाрдж рдоीрд░ा рдж्рд╡ाрд░िрдХा рдЪрд▓ी рдЧрдИ। рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдоीрд░ा рдХो рдж्рд╡ाрд░िрдХा рд╕े рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХी рд╕рд╕ुрд░ाрд▓ рддрдеा рдоाрдпрдХे-рджोрдиों рд╕्рдеाрдиों рд╕े рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдЖрдпे рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рдирд╣ीं рдЧрдИ। рдж्рд╡ाрд░िрдХा рдоें рд╣ी 1574 рдИ. рдоें рдоीрд░ाрдмाрдИ рдХा рджेрд╣ांрдд рд╣ो рдЧрдпा।

рдк्рд░рд╢्рди 23.
рдЕрд▓рдмрд░ूрдиी рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЖрдк рдХ्рдпा рдЬाрдирддे рд╣ैं ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрд▓рдмрд░ूрдиी рдХा рдЬрди्рдо 973 рдИреж рдоें рдЙрдЬрдмेрдХिрд╕्рддाрди рдХे рдЦ्рд╡ाрд░िрдЬ्рдо рдиाрдордХ рд╕्рдеाрди рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рд╡рд╣ рдЕрд░рдмी, рдлाрд░рд╕ी, рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдЖрджि рдХрдИ рднाрд╖ाрдУं рдХा рдЬाрдирдХाрд░ рдеा। 1017 рдИреж рдоें рдЬрдм рдорд╣рдоूрдж рдЧрдЬрдиी рдХे рдЦ्рд╡ाрд░िрдЬ्рдо рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рддрдм рд▓ौрдЯрддे рд╕рдордп рд╡рд╣ рдЕрд▓-рдмेрд░ूрдиी рдХो рднी рд╕ाрде рд▓े рдЖрдпा। рдЬрдм рдкंрдЬाрдм рдЧрдЬрдиी рдХे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдоिрд▓ा рд▓िрдпा рдЧрдпा рддрдм рдЕрд▓ рдмेрд░ूрдиी рдХो рднाрд░рдд рдХे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХे рд╡िрдж्рд╡ाрди рдм्рд░ाрд╣्рдордгों рд╕े рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдХрд░рдиे рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХे рдЧ्рд░рди्рдеों рдХो рдкрдв़рдиे рдХा рдоौрдХा рдоिрд▓ा। рдЙрд╕рдиे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рднाрд░рдд рдХे рдзрд░्рдо, рдк्рд░рдеाрдПँ, рдФрд╖рдзिрдпाँ, рдЬ्рдпोрддिрд╖, рдд्рдпोрд╣ाрд░, рджрд░्рд╢рди, рд╡िрдзि, рдк्рд░рддिрдоा-рдиिрд░्рдоाрдг рдЖрджि рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдПрдХ рдХिрддाрдм рдЕрд░рдмी рднाрд╖ा рдоें рд▓िрдЦी рдЬिрд╕рдХा рдиाрдо рд╣ै-рдХिрддाрдм-рдЙрд▓-рд╣िрди्рдж। рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рд░ोрдд рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 24.
рд╡िрджेрд╢ी рдпाрдд्рд░िрдпों рдХे рд╡िрд╡рд░рдгों рд╕े рднाрд░рддीрдп рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╕्рдеिрддि рдХे рдмाрд░े рдоें рдХ्рдпा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдмрд░्рдиिрдпрд░ рддрдеा рдЗрдм्рдирдмрддूрддा рджोрдиों рд╣ी рдпाрдд्рд░िрдпों рдХे рд╡िрд╡рд░рдгों рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдмрд░्рдиिрдпрд░ рдиे рдПрдХ ‘рд╕рддी рдмाрд▓िрдХा’ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдПрдХ рдмाрд▓िрдХा рдХो рдкрддि рдХे рд╢рд╡ рдХे рд╕ाрде рдЬрд▓ा рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдмрд░्рдиिрдпрд░ рдиे рдЗрд╕े рдПрдХ рд╣ृрджрдп рд╡िрджाрд░рдХ рдШрдЯрдиा рдмрддाрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЗрдм्рдирдмрддूрддा рдиे рднी рджाрд╕िрдпों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрдирдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЙрдирдХा рд╕्рд╡ाрдоी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдХрд░рддा рдеा। рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдмिрдХाрдК рдеीं рддрдеा рдЙрдкрд╣ाрд░рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЗрдирдХा рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдмाрджрд╢ाрд╣ों рдХे рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣рд░рдо рднी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд▓ाрдЪाрд░ी рдХो рднी рджрд░्рд╢ाрддे рд╣ैं। рдпे рд╡िрд╡рд░рдг рдпрд╣ी рджрд░्рд╢ाрддे рд╣ैं рдХि рднाрд░рддीрдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЖрдо рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рдХोрдИ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рдеा।

рдк्рд░рд╢्рди 25.
1793 рдИреж рдХा рд╕्рдеाрдпी рдмंрджोрдмрд╕्рдд рдХ्рдпा рдеा ? рдЗрд╕рдХी рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдФрд░ рдмंрдЧाрд▓ рдХे рд▓ोрдЧों рдкрд░ рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рднाрд╡ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдмंрдЧाрд▓ рдоें рд╕्рдеाрдпी рдмंрджोрдмрд╕्рдд 1793 рдоें рд▓ाрдЧू рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा।

  1. 1. рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рднूрдоि рдЬрдоींрджाрд░ों рдХो рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рджे рджी рдЬाрддी рдеी рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдзрдирд░ाрд╢ि рд╕рд░рдХाрд░ी рдХोрд╖ рдоें рдЬрдоा рдХрд░рдиी рдкрдб़рддी рдеी।
  2. рдЗрд╕рд╕े рдЬрдоींрджाрд░ों рдХो рдХाрдиूрдиी рддौрд░ рдкрд░ рдоाрд▓िрдХाрдиा рдЕрдзिрдХाрд░ рдоिрд▓ рдЧрдпे। рдЕрдм рд╡े рдХिрд╕ाрдиों рд╕े рдордирдоाрдиा рд▓рдЧाрди рд▓ेрддे рдеे।
  3. рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рд▓рдЧाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдПрдХ рдмँрдзी-рдмँрдзाрдИ рдзрдирд░ाрд╢ि рдоिрд▓ рдЬाрддी рдеी।
  4. рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдирдпे рдЬрдоींрджाрд░ों рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ, рдЬो рд╢рд╣рд░ों рдоें рдмрдб़े-рдмрдб़े рдмंрдЧрд▓ों рдоें рдФрд░ рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХी рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рддे рдеे। рдЧाँрд╡ рдоें рдЙрдирдХे рдХाрд░िрди्рджे рдХिрд╕ाрдиों рдкрд░ рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХрд░рдХे рднूрдоि рдХрд░ рд▓े рдЬाрддे рдеे। рдЬрдоींрджाрд░ рдХो рдХिрд╕ाрдиों рдХे рджुःрдЦ-рд╕ुрдЦ рд╕े рдХोрдИ рдорддрд▓рдм рди рдеा।
  5. рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдмрджрд▓े рдоें рд╕िंрдЪाрдИ рдпा рдЛрдг рд╕ुрд╡िрдзा рдиाрдо рдоाрдд्рд░ рдХो рднी рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी рдеी।

рдк्рд░рд╢्рди 26.
рдордирд╕рдмрджाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрдХрдмрд░ рдиे рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдордирд╕рдмрджाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХिрдпा। рдпрд╣ рджрд╢рдорд▓рд╡ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеा। рдордирд╕рдмрджाрд░ рдХो рджो рдкрдж рдЬाрдд рдПрд╡ं рд╕рд╡ाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХिрдП рдЬाрддे рдеे। рдм्рд▓ाрдХрдоैрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдПрдХ рдордирд╕рдмрджाрд░ рдХो рдЕрдкрдиे рдЬिрддрдиे рд╕ैрдиिрдХ рд░рдЦрдиे рдкрдб़рддे рдеे рд╡рд╣ рдЬाрдд рдХा рд╕ूрдЪрдХ рдеा। рд╡рд╣ рдЬिрддрдиे рдШुрдб़рд╕рд╡ाрд░ рд░рдЦрддा рдеा рд╡рд╣ рд╕рд╡ाрд░ рдХा рд╕ूрдЪрдХ рдеा।

40 рд╕े 500 рддрдХ рдХा рдордирд╕рдмрджाрд░ ‘рдордирд╕рдмрджाрд░’ рдХрд╣рд▓ाрддा рдеा। 500 рд╕े 2500 рдХा рдордирд╕рдмрджाрд░ рдЕрдоीрд░ рдХрд╣рд▓ाрддा рдеा। 2500 рд╕े рдЕрдзिрдХ рдХा рдордирд╕рдмрджाрд░ рдЕрдоीрд░ рдПрдХ рдЙрдо्рджा рдХрд╣рд▓ाрддा рдеा।

рдордирд╕рдмрджाрд░ों рдХो рд╡ेрддрди рдоें рдирдХрдж рд░рдХрдо рдоिрд▓рддा рдеा। рдХрднी-рдХрднी рд╡ेрддрди рдоें рдЬाрдЧीрд░ рднी рджी рдЬाрддी рдеी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдордирд╕рдмрджाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоुрдЧрд▓ рд╕ेрдиा рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЖрдзाрд░ рдмрди рдЧрдпी। рдЙрд╕рдиे рдоुрдЧрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдПрд╡ं рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ।

рдк्рд░рд╢्рди 27.
рд╕्рдеाрдпी рдмंрджोрдмрд╕्рдд рд╕े рдХрдо्рдкрдиी рдХो рд╣ुрдП рд▓ाрднों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╕्рдеाрдпी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдЖрдп рдиिрд╢्рдЪिрдд рди рдеी। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рдмोрд▓ी рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдРрд╕े рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд╣ोрддे рдеे рдЬो рд╕рдордп рдкрд░ рдЕрдкрдиे рдзрди рдХी рдЕрджाрдпрдЧी рдХрд░ рдкाрддे рдеे। рдЗрд╕рд╕े рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдЖрдп рдЕрдиिрд╢्рдЪिрдд рдмрдиी рд░рд╣рддी рдеी। рдЕрдм рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдЬрдоींрджाрд░ी рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдзрди рдХा рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рднाрдЧ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдпрджि рдХोрдИ рдЬрдоींрджाрд░ рдзрди рдХी рдЕрджाрдпрдЧी рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд╕рдордп рдкрд░ рди рдХрд░ рдкाрддा рдеा рддो рдЙрд╕рдХी рднूрдоि рдХुрд░्рдХ рдХрд░ рджी рдЬाрддी рдеी। рдХ्рдпोंрдХि рднू-рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЖрдп рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рд░ोрдд рдеा, рдЕрддः рдХрдо्рдкрдиी рдХे рдпोрдЧ्рдп рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХो рдЗрд╕ рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдХो рд╡рд╕ूрд▓ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд▓рдЧाрдпा рдЬाрддा рдеा, рдлрд▓рддः рджूрд╕рд░े рд╡िрднाрдЧों рдХा рдХाрд░्рдп рдаीрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рди рд╣ो рдкाрддा рдеा рдкрд░ंрддु рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдХाрд░рдг рд╕рд░рдХाрд░ рдЗрд╕ рдУрд░ рд╕े рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ो рдЧрдИ рдФрд░ рдЕрди्рдп рдпोрдЧ्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдЕрди्рдп рд╡िрднाрдЧों рдоें рд▓рдЧाрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा рдЬिрд╕рд╕े рд╢ाрд╕рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдХा рдмрдв़рдиा рдиिрд╢्рдЪिрдд рдеा।

рдк्рд░рд╢्рди 28.
рдорд╣ाрд▓рдмाрдб़ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХ्рдпा рдеी ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдорд╣ाрд▓рдмाрдб़ी рдиाрдордХ рднू-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЬрдоींрджाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा (рд╕्рдеाрдпी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा) рдХा рд╣ी рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рд░ूрдк рдеा। рдпрд╣ 1801 рдИреж рдоें рдЕрд╡рдз рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рддрдеा 1803-04 рдоें рдорд░ाрдаे рдЕрдзिрдХृрдд рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рд▓ाрдЧू рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдк्рд░рддि рдЦेрдд рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд▓рдЧाрди рдирд╣ीं рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдорд╣ाрд▓ (рдЧाँрд╡ рдпा рдЬाрдЧीрд░) рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдкूрд░ा рдЧाँрд╡ рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд░ूрдк рд╕े рд▓рдЧाрди рдЪुрдХाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдеा। рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рднूрдоि рдкрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд╡ рдирд╣ीं рд░рд╣рддा рдеा рдмрд▓्рдХि рд╕рдорд╕्рдд рдЧाँрд╡ рдХा рд░рд╣рддा рдеा। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрд╕े рдорд╣ाрд▓рдмाрдб़ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд╣ा рдЧрдпा।

рдк्рд░рд╢्рди 29.
рд░ैрдпрддрд╡ाрдб़ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХ्рдпा рдеी? рдЗрд╕рд╕े рдХ्рдпा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдП ?
рдЙрдд्рддрд░:
рджрдХ्рд╖िрдг рдФрд░ рджрдХ्рд╖िрдг-рдкрд╢्рдЪिрдоी рднाрд░рдд рдоें рд░ैрдпрддрд╡ाрдб़ी рдмंрджोрдмрд╕्рдд рд▓ाрдЧू рдХिрдпा рдЧрдпा, рдЬिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХिрд╕ाрди рднूрдоि рдХा рдоाрд▓िрдХ рдеा рдпрджि рд╡рд╣ рднू-рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдХा рднुрдЧрддाрди рдХрд░рддा рд░рд╣े। рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╕рдорд░्рдердХों рдХा рдХрд╣рдиा рдеा рдХि рдпрд╣ рд╡рд╣ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै, рдЬो рднाрд░рдд рдоें рдкрд╣рд▓े рдеी। рдмाрдж рдоें рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдордж्рд░ाрд╕ рдФрд░ рдмंрдмрдИ рдк्рд░ेрд╕िрдбेंрд╕िрдпों рдоें рднी рд▓ाрдЧू рдХрд░ рджी рдЧрдИ। рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें 20-30 рд╡рд░्рд╖ рдмाрдж рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рдеा рддрдеा рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдХी рд░ाрд╢ि рдмрдв़ा рджी рдЬाрддी рдеी। рд░ैрдпрддрд╡ाрдб़ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдд्рд░ुрдЯिрдпाँ рдеीं-

  • рднू-рд░ाрдЬрд╕्рд╡ 45 рд╕े 55 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдеा, рдЬो рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рдеा।
  • рднू-рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдмрдв़ाрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдЕрдкрдиे рдкाрд╕ рд░рдЦा рдеा।
  • рд╕ूрдЦे рдЕрдерд╡ा рдмाрдв़ рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рднी рдкूрд░ा рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рджेрдиा рдкрдб़рддा рдеा। рдЗрд╕рд╕े рднूрдоि рдкрд░ рдХिрд╕ाрди рдХा рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рдХрдордЬोрд░ рдкрдб़ рдЧрдпा।

рдк्рд░рднाрд╡:

  • рдЗрд╕рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрд╕ंрддोрд╖ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдЫा рдЧрдпा।
  • рд╕рд░рдХाрд░ी рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдХिрд╕ाрдиों рдкрд░ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд░рд╣े рддрдеा рдХिрд╕ाрдиों рдХा рд╢ोрд╖рдг рдкрд╣рд▓े рдЬैрд╕ा рд╣ी рд╣ोрддा рд░рд╣ा।

рдк्рд░рд╢्рди 30.
рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рдордж्рд░ाрд╕ (рдЪेрди्рдирдИ) рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдЕрдкрдиा рдк्рд░рднाрд╡ рдХрдм рдФрд░ рдХैрд╕े рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рджрдХ्рд╖िрдг рдоें рдЕрдкрдиी рдлैрдХ्рдЯ्рд░ी рдорд╕ुрд▓ीрдкрдЯ्рдЯрдирдо рдоें 1611 рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХी। рдкрд░ рдЬрд▓्рдж рд╣ी рдЙрдирдХी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдордж्рд░ाрд╕ (рдЪेрди्рдирдИ) рд╣ो рдЧрдпा рдЬिрд╕рдХा рдкрдЯ्рдЯा 1639 рдоें рд╡рд╣ाँ рдХे рд╕्рдеाрдиीрдп рд░ाрдЬा рдиे рдЙрди्рд╣ें рджे рджिрдпा рдеा। рд░ाрдЬा рдиे рдЙрдирдХो рдЙрд╕ рдЬрдЧрд╣ рдХी рдХिрд▓ेрдмंрджी рдХрд░рдиे, рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдЪрд▓ाрдиे рдФрд░ рд╕िрдХ्рдХे рдвाрд▓рдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рдЗрд╕ рд╢рд░्рдд рдкрд░ рджी рдХि рдмंрджрд░рдЧाрд╣ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдЪुंрдЧी рдХा рдЖрдзा рднाрдЧ рд░ाрдЬा рдХो рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдпрд╣ाँ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рдЕрдкрдиी рдлैрдХ्рдЯ्рд░ी рдХे рдЗрд░्рдж-рдЧिрд░्рдж рдПрдХ рдЫोрдЯा-рд╕ा рдХिрд▓ा рдмрдиाрдпा рдЬिрд╕рдХा рдиाрдо рдлोрд░्рдЯ рд╕ेंрдЯ рдЬाрд░्рдЬ рдкрдб़ा।

рдк्рд░рд╢्рди 31.
рднाрд░рдд рдоें рдпूрд░ोрдкीрдп рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рдХ्рдпा рдХाрд░рдг рдеे ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдпूрд░ोрдкीрдп рджेрд╢ों рдиे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдгों рд╕े рднाрд░рдд рдоें рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी-

  • рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि
  • рдиिрд░्рдоिрдд рдоाрд▓ рдХी рдЦрдкрдд
  • рдЗрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рддрдеा
  • рд╕рдоृрдж्рдзि рдХी рд▓ाрд▓рд╕ा।

рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдпूрд░ोрдкिрдпрди рдЕрдкрдиे рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХे рд▓िрдпे рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдПрд╡ं рдЗрди рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ों рд╕े рддैрдпाрд░ рд╕ाрдоाрдиों рдХे рдмाрдЬाрд░ рдХी рддाрд▓ाрд╢ рдоें рд╣ी рднाрд░рдд рдХी рдУрд░ рдЖрдпे рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрдирдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдеा-рдЕрдкрдиी рд╕рдоृрдж्рдзि।

рдк्рд░рд╢्рди 32.
1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХी рдЕрд╕рдлрд▓рддा рдХे рдХाрд░рдгों рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░:
1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХी рдЕрд╕рдлрд▓рддा рдХे рдХाрд░рдг (Causes of the Failure of the Revolt of 1857) – 1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдоें рднाрд░рддीрдп рдЬрдирддा рдиे рдЬी-рддोрдб़ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХा рд╕ाрдордиा рдХिрдпा, рдХिрди्рддु рдХुрдЫ рдХाрд░рдгों рд╕े рдЗрд╕ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдоें рднाрд░рддрд╡ाрд╕िрдпों рдХो рдЕрд╕рдлрд▓рддा рдоिрд▓ी। рдЗрд╕ рдЕрд╕рдлрд▓рддा рдХे рдиिрдо्рди рдХाрд░рдг рдеे-

  1. рдпрд╣ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдиिрд╢्рдЪिрдд рддिрдеि рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЖрд░рдо्рдн рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХी рддिрдеि 31 рдордИ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХी рдЧрдИ рдеी, рдХिंрддु рдпрд╣ 10 рдордИ, 1857 рдХो рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЧрдпा।
  2. рдпрд╣ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рд╕ाрд░े рднाрд░рдд рдоें рдлैрд▓ рдЧрдпा, рдкрд░िрд╡рд╣рди рддрдеा рд╕ंрдЪाрд░ рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рднाрд░рддрд╡ाрд╕ी рдЗрд╕ рдкрд░ рдкूрд░्рдг рдиिрдпंрдд्рд░рдг рди рд░рдЦ рд╕рдХे।
  3. рднाрд░рддрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рдкाрд╕ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рдоुрдХाрдмрд▓े рд╣рдеिрдпाрд░ों рдХा рдЕрднाрд╡ рдеा।
  4. рднाрд░рдд рдоें рдХुрдЫ рд╡рд░्рдЧों рдиे рдЗрд╕ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рднाрдЧ рдирд╣ीं рд▓िрдпा।
  5. рднाрд░рдд рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рд╕рдоाрди рдХुрд╢рд▓ рд╕ेрдиाрдкрддिрдпों рдХा рдЕрднाрд╡ рдеा।
  6. рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХो рдм्рд░िрдЯेрди рд╕े рдпрдеाрд╕рдордп рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рдЧрдИ।
  7. рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░िрдпों рдоें рдХिрд╕ी рдПрдХ рдпोрдЬрдиा рдПрд╡ं рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХी рдХрдоी рдеी।

рдк्рд░рд╢्рди 33.
рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдЪिрдд्рд░рдХाрд░ों рдиे 1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХो рдХिрд╕ рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं, рдЕрдЦрдмाрд░ों, рдХाрд░्рдЯूрдиों рдоें 1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХे рджो рдмिрди्рджुрдУं рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा-рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рд╕िрдкाрд╣िрдпों рдХी рдмрд░्рдмрд░рддा рдФрд░ рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рдд्рддा рдХी рдЕрдЬेрдпрддा рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди।।

рдЯॉрдорд╕ рдЬोрди्рд╕ рд╡рд░्рдХрд░ рдХे 1859 рдХे рд░िрд▓ीрдЬ рдСрдл рд▓рдЦрдирдК рдЗрди рдоेрдоोрд░िрдпрдо, рди्рдпाрдп рдЬैрд╕े рдЪिрдд्рд░ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХी рднाрд╡рдиा рдФрд░ рдЙрдирдХी рдЕрдЬेрдпрддा рдХे рднाрд╡ рд╣ी рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 34.
1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХा рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рдХाрд░рдг рдХ्рдпा рдеा?
рдЙрдд्рддрд░:
1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХा рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рдХाрд░рдг рдХाрд░рддूрд╕ों рдоें рд▓рдЧी рд╕ूрдЕрд░ рдФрд░ рдЧाрдп рдХी рдЪрд░्рдмी рдеी। рдирдпी рд╕्рд╡рдлीрд▓्рдб рдмंрджूрдХों рдоें рдЧोрд▓ी рднрд░рдиे рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдХाрд░рддूрд╕ рдХो рджाँрдд рд╕े рдЫीрд▓рдиा рдкрдб़рддा рдеा। рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рджोрдиों рд╣ी рдЧाрдп рдФрд░ рд╕ूрдЕрд░ рдХी рдЪрд░्рдмी рдХो рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рдзрд░्рдо рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕рдордЭрддे рдеे। рдЕрддः рдЙрдирдХा рднрдб़рдХрдиा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдеा।

26 рдлрд░рд╡рд░ी, 1857 рдИреж рдХो рдмрд╣рд░ाрдордкुрд░ рдоें 19рд╡ीं рдиेрдЯिрд╡ рдПрдирдлैрдг्рдЯ्рд░ी рдиे рдирдпे рдХाрд░рддूрд╕ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд╕े рдордиा рдХрд░ рджिрдпा। 19 рдоाрд░्рдЪ, 1857 рдИреж рдХो рдЪौंрддीрд╕рд╡ीं рдиेрдЯिрд╡ рдПрдирдлैрдг्рдЯ्рд░ी рдХे рд╕िрдкाрд╣ी рдоंрдЧрд▓ рдкाрдг्рдбेрдп рдиे рджो рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рдоाрд░ рдбाрд▓ा। рдмाрдж рдоें рдЙрд╕े рдкрдХрдб़рдХрд░ рдлाँрд╕ी рджे рджी рдЧрдИ। рд╕िрдкाрд╣िрдпों рдХा рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ 10 рдордИ, 1857 рдХो рдоेрд░рда рдоें рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ।

рдк्рд░рд╢्рди 35.
1857 рдХी рдХ्рд░ांрддि рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓िрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
1857 рдХी рдХ्рд░ांрддि рдХे рдк्рд░рднाрд╡ – 1857 рдИреж рднाрд░рддीрдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕ी рд╡рд░्рд╖ рдИрд╕्рдЯ рдЗрдг्рдбिрдпा рдХрдо्рдкрдиी рдХे рд╢ाрд╕рди рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рднाрд░рддीрдпों рдХा рдЕрд╕ंрддोрд╖ рдХ्рд░ांрддि рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕े ‘рднाрд░рдд рдХा рдк्рд░рдердо рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХे рдмाрдж 1858 рдИреж рдоें рдПрдХ рдШोрд╖рдгा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЧрдпा рдХि рдЕрдм рднाрд░рдд рдХा рд╢ाрд╕рди рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдорд╣ाрд░ाрдиी рдХे рдиाрдо рд╕े рд╣ोрдЧा।

рдк्рд░рд╢्рди 36.
1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХे рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рдХ्рдпा рдеे ?
рдЙрдд्рддрд░:
1857 рдХे рд╕िрдкाрд╣ी рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рдиिрдо्рдиांрдХिрдд рдеे
(i) рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХाрд░рдг (Social causes) – рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рдЕрдиेрдХ рднाрд░рддीрдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХुрд░ीрддिрдпों рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХाрдиूрди рдмрдиाрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рддी рдк्рд░рдеा рдХो рдХाрдиूрдиी рдЕрдкрд░ाрдз рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡िрдзрд╡ा рдкुрдирд░्рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рдиे рдХी рдХाрдиूрдиी рдЕрдиुрдорддि рджे рджी। рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рд░ेрд▓рд╡े рддрдеा рдпाрддाрдпाрдд рдХे рдЕрди्рдп рд╕ाрдзрдиों рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджिрдпा рдЧрдпा। рд░ूрдв़िрд╡ाрджी рд▓ोрдЧ рдЗрди рд╕рдм рдХाрдоों рдХो рд╕ंрджेрд╣ рд╕े рджेрдЦрддे рдеे। рдЙрди्рд╣ें рднрдп рд╣ुрдЖ рдХि рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╣рдоाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХो рддोрдб़-рдорд░ोрдб़ рдХрд░ рд╣рдоाрд░ी рд╕ाрд░ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░ рджेрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं।

(ii) рдзाрд░्рдоिрдХ рдХाрд░рдг (Religious causes) – рдИрд╕ाрдИ рдзрд░्рдо рдк्рд░рдЪाрд░рдХ рдзрд░्рдо рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░ा рджेрддे рдеे। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рдоंрджिрд░ों рдФрд░ рдорд╕्рдЬिрджों рдХी рднूрдоि рдкрд░ рдХрд░ рд▓рдЧा рджिрдпा। рдЕрдд: рдкंрдбिрддों рдФрд░ рдоौрд▓рд╡िрдпों рдиे рд░ुрд╖्рдЯ рд╣ोрдХрд░ рдЬрдирддा рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЬाрдЧृрддि рдлैрд▓ा рджी।

(iii) рд╕ैрдиिрдХ рдХाрд░рдг(Military causes) – рднाрд░рддीрдп рдПрд╡ं рдпूрд░ोрдкिрдпрди рд╕ैрдиिрдХों рдоें рдкрдж, рд╡ेрддрди рдкрджोрди्рдирддि рдЖрджि рдХो рд▓ेрдХрд░ рднेрджрднाрд╡ рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा। рднाрд░рддीрдп рд╕ैрдиिрдХों рдХे рд╕ाрде рдмुрд░ा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдХрдо рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджिрдпा рдЬाрддा рдеा। рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд░рд╕ोрдИ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рднी рдЙрдЪ्рдЪ рд╡рд░्рдЧ рдХे (рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдФрд░ рдаाрдХुрд░) рд▓ोрдЧ рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрде рдЦाрдиे рд╕े рдк्рд░рд╕рди्рди рди рдеे।

(iv) рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рдХाрд░рдг (Immediate causes) – рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рдХाрд░рдг рдХाрд░рддूрд╕ों рдоें рд▓рдЧी рд╕ूрдЕрд░ рдФрд░ рдЧाрдп рдХी рдЪрд░्рдмी рдеी। рдирдпी рд╕्рд╡рдлीрд▓्рдб рдмंрджूрдХों рдоें рдЧोрд▓ी рднрд░рдиे рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдХाрд░рддूрд╕ рдХो рджाँрдд рд╕े рдЫीрд▓рдиा рдкрдб़рддा рдеा। рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рджोрдиों рд╣ी рдЧाрдп рдФрд░ рд╕ूрдЕрд░ рдХी рдЪрд░्рдмी рдХो рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рдзрд░्рдо рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕рдордЭрддे рдеे। рдЕрдд: рдЙрдирдХा рднрдб़рдХрдиा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдеा।

рдк्рд░рд╢्рди 37.
рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдмाрдИ рдХौрди рдеी ? рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдкрд░िрдЪрдп рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рд╡рд╣ рдЭाँрд╕ी (рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢) рдХी рд░ाрдиी рдеीं। рдЕрдкрдиी рд╕рди्рддाрди рди рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЙрд╕рдиे рдПрдХ рдмрдЪ्рдЪे рдХो рджрдд्рддрдХ рдкुрдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧोрдж рд▓े рд▓िрдпा рдеा рддрдеा рдЭाँрд╕ी рдХा рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдеा। рд▓ेрдХिрди рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рдЙрд╕рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ рдХी рдШोрд╖рдгा рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рдоाрди्рдпрддा рдирд╣ीं рджी рдеी। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рд╡рд╣ 1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХे рджिрдиों рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕ेрдиाрдУं рд╕े рдЬूрдЭ рдкрдб़ी। рдЙрд╕рдиे рдиाрдиा рд╕ाрд╣िрдм рдХे рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рд╕ेрдиाрдкрддि рддाрдд्рдпां рдЯोрдкे рдФрд░ рдЕрдлрдЧाрди рд╕рд░рджाрд░ों рдХी рдорджрдж рд╕े рдЧ्рд╡ाрд▓िрдпрд░ рдкрд░ рдЕрдкрдиा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рд▓िрдпा। рдЕрди्рдд рдоें рдХाрд▓рдкी рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╡рд╣ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рд╕े рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рддी рд╣ुрдИ рд╡ीрд░рдЧрддि рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдИ। рдЙрд╕рдХी рд╡ीрд░рддा рд╕рднी рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░рдгा рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди 38.
рддाрдд्рдпा рдЯोрдкे рдХौрди рдеा ? рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдкрд░िрдЪрдп рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рддाрдд्рдпा рдЯोрдкे рдиाрдиा рд╕ाрд╣िрдм рдХी рд╕ेрдиा рдХा рдПрдХ рдХुрд╢рд▓, рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ाрд╣рд╕ी, рдкрд░рдорд╡ीрд░ рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рд╕ेрдиाрдкрддि рдеा। рдЙрд╕рдиे 1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдоें рдХाрдирдкुрд░ рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдХुрд╢рд▓рддा рд╕े рдЧुрд░िрд▓्рд▓ा рдиीрддि рдЕрдкрдиाрддे рд╣ुрдП рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕ेрдиा рдХी рдиाрдХ рдоें рджрдо рдХрд░ рджिрдпा рдеा। рдЙрд╕рдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдЬрдирд░рд▓ рдмिрди्рдж्рд░рд╣ैрдо рдХो рдмुрд░ी рддрд░рд╣ рдкрд░ाрд╕्рдд рдХिрдпा рддрдеा рдЭाँрд╕ी рдХी рд░ाрдиी рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдмाрдИ рдХा рдкूрд░्рдг рдиिрд╖्рдаा рд╕े рд╕рд╣рдпोрдЧ рджिрдпा। рдХाрд▓ाрди्рддрд░ рдоें рд╕рд░ рдХोрд▓िрди рдХैрдо्рдкрд╡ेрд▓ рдиे рдЙрд╕े рд╣рд░ाрдпा рддрдеा 1858 рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рддाрдд्рдпा рдЯोрдкे рдХो рдлाँрд╕ी рдХी рд╕рдЬा рджे рджी।

рдк्рд░рд╢्рди 39.
рдиाрдиा рд╕ाрд╣िрдм рдХौрди рдеे ? рдЙрдирдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдкрд░िрдЪрдп рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдиाрдиा рд╕ाрд╣िрдм рдЕрди्рддिрдо рдорд░ाрдаा рдкेрд╢рд╡ा рдмाрдЬीрд░ाрд╡ рдж्рд╡िрддीрдп рдХा рджрдд्рддрдХ рдкुрдд्рд░ рдеा। 1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣िрдпों рдиे рдЙрди्рд╣ें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдХाрдирдкुрд░ рдоें рд╡िрдк्рд▓рд╡ рдЫेрдб़рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдХрд╕ाрдпा рдеा। рдЬрдм рдХाрдирдкुрд░ рдХे рд╕िрдкाрд╣िрдпों рдФрд░ рд╢рд╣рд░ рдХे рд▓ोрдЧों рдиे рдиाрдиा рд╕ाрд╣िрдм рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдмрдЧाрд╡рдд рдХी рдмाрдЧрдбोрд░ рд╕ंрднाрд▓рдиे рдХी рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдХी рддो рдРрд╕ा рдХрд░рдиे рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЙрдирдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдХोрдИ рднी рд╡िрдХрд▓्рдк рдирд╣ीं рдеा।

рд╕рди् 1851 рд╕े рд╣ी (рдЬрдм рдкेрд╢рд╡ा рдмाрдЬीрд░ाрд╡ рдж्рд╡िрддीрдп рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ рдеी) рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рдиाрдиा рд╕ाрд╣िрдм рдХो рди рддो рдкेрд╢рд╡ा рдоाрдиा рдФрд░ рди рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рдкेंрд╢рди рджी। рд▓рдо्рдмे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдмाрдж рдЬрдм рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рдХाрдирдкुрд░ рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рддो рдиाрдиा рд╕ाрд╣िрдм рдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╕ेрдиाрдкрддि рдиीрд▓ рддрдеा рд╣ैрд╡рд▓ॉрдХ рдХो рддाрдд्рдпा рдЯोрдкे рдХी рдорджрдж рд╕े рдкрд░ाрдЬिрдд рдХрд░ рдХाрдирдкुрд░ рдХे рдХिрд▓े рдкрд░ рдкुрдиः рдЕрдзिрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा। рджिрд╕рдо्рдмрд░ 1857 рдоें рдирдИ рд╕ेрдиा рдХे рдЖрдиे рдХे рдмाрдж рд╕рд░ рдХोрд▓िрди рдХैрдо्рдкрд╡ेрд▓ рдиे рдкुрдиः рдиाрдиा рд╕ाрд╣िрдм рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा। рдиाрдиा рд╕ाрд╣िрдм рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рд╣ाрдеों рдирд╣ीं рдЖрдпे। рд╡े рдиेрдкाрд▓ рднाрдЧрдХрд░ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдоें рдХाрдордпाрдм рд░рд╣े। рдЙрдирдХे рдк्рд░рд╢ंрд╕рдХ рдЙрдирдХी рдЗрд╕ рдХूрдЯрдиीрддि рдХो рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣рд╕ рдПрд╡ं рдмрд╣ाрджुрд░ी рдХी рд╣ी рд╣िрд╕्рд╕ा рдоाрдирддे рд╣ैं।

рдк्рд░рд╢्рди 40.
рдХुंрд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХौрди рдеे ? рдЙрдирдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдкрд░िрдЪрдп рджीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░:
рдХुंрд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдЖрд░ा (рдЬрдЧрджीрд╢рдкुрд░), рдмिрд╣ाрд░ рдоें рдПрдХ рд╕्рдеाрдиीрдп рдЬрдоींрджाрд░ рдеे। рд╡рд╣ рдмрдб़े рдЬрдоींрджाрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд▓ोрдЧों рдоें рд░ाрдЬा рдХे рдиाрдо рд╕े рд╡िрдЦ्рдпाрдд рдеे। рдХुंрд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХी рдЙрдо्рд░ рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдеी рддो рднी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЖрдЬрдордЧрдв़ рддрдеा рдмрдиाрд░рд╕ рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдлौрдЬ рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЫाрдкाрдоाрд░ рдпुрдж्рдз рдкрдж्рдзрддि рд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рджाँрдд рдЦрдЯ्рдЯे рдХрд░ рджिрдпे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕ेрдиाрдкрддि рдоाрд░्рдХрд░ рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХрд░ рдЧंрдЧा рдкाрд░ рдЕрдкрдиे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХिрд▓े рдЬрдЧрджीрд╢рдкुрд░ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдоें рд╕рдлрд▓рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी। рдЕрдк्рд░ैрд▓ 1858 рдоें рдЙрдирдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ।

Previous Post Next Post