Bihar board notes class 11th Geography chapter 3
Bihar board notes class 11th Geography chapter 3
Bihar board notes class 11th Geography chapter 3
рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖрди्рддрд░िрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा
рдкाрда्рдп-рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдЙрдд्рддрд░
1. рдмрд╣ुрд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рдк्рд░рд╢्рди :
(i) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди рднूрдЧрд░्рдн рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕ाрдзрди рд╣ै-
(рдХ) рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧे
(рдЦ) рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдмрд▓
(рдЧ) рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी
(рдШ) рдкृрде्рд╡ी рдХा рдЪुрдо्рдмрдХрдд्рд╡
рдЙрдд्рддрд░-(рдХ)
(ii) рджрдХ्рдХрди рдЯ्рд░ैрдк рдХी рд╢ैрд▓ рд╕рдоूрд╣ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдЙрдж्рдЧाрд░ рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै।
(рдХ) рд╢ीрд▓्рдб
(рдЦ) рдоिрд╢्рд░
(рдЧ) рдк्рд░рд╡ाрд╣
(рдШ) рдХुрдг्рдб
рдЙрдд्рддрд░-(рдЧ)
(iii) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди рд╕ा рд╕्рдерд▓рдордг्рдбрд▓ рдХो рд╡рд░्рдгिрдд рдХрд░рддा рд╣ै?
(рдХ) рдКрдкрд░ी рд╡ рдиिрдЪрд▓े рдоैंрдЯрд▓
(рдЦ) рднूрдкрдЯрд▓ рд╡ рдХ्рд░ोрдб
(рдЧ) рднूрдкрдЯрд▓ рд╡ рдКрдкрд░ी рдоैंрдЯрд▓
(рдШ) рдоैрдЯрд▓ рд╡ рдХ्рд░ोрдб
рдЙрдд्рддрд░-(рдЧ)
(iv) рдиिрдо्рди рдоें рднूрдХрдо्рдк рддрд░ंрдЧें рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдоें рд╕ंрдХुрдЪрди рд╡ рдлैрд▓ाрд╡ рд▓ाрддी рд╣ैं-
(рдХ) ‘P’ рддрд░ंрдЧें
(рдЦ) ‘S’ рддрд░ंрдЧें
(рдЧ) рдзрд░ाрддрд▓ीрдп рддрд░ंрдЧें
(рдШ) рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
рдЙрдд्рддрд░-(рдХ)
(v) рдкृрде्рд╡ी рдХी рдХ्рд░ोрдб рдкрд░ рдХौрди рд╕े рджो рдкрджाрд░्рде рдкाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं?
(рдХ) рдиिрдХिрд▓ рд╡ рддांрдмा
(рдЦ) рддाँрдмा рд╡ рд▓ोрд╣ा
(рдЧ) рдиिрдХिрд▓ рд╡ рд▓ोрд╣ा
(рдШ) рд▓ोрд╣ा рд╡ рдЪूрдиा
рдЙрдд्рддрд░-(рдЧ)
(vi) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рдХौрди-рд╕ा рд╕рдХ्рд░ीрдп рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╣ै?
(рдХ) рд╕्рдЯ्рд░ांрдмोрд▓ी
(рдЦ) рд╡िрд╕ूрд╡िрдпрд╕
(рдЧ) рдмैрд░рди рдЖрдк
(рдШ) рдкोрдкा
рдЙрдд्рддрд░-(рдХ)
(vii) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рд╢рд╣рд░ рдоें рджिрди рдХा рдЕрд╡рдзि рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╣ै?
(рдХ) рдоुंрдмрдИ
(рдЦ) рдЪेрдирдИ
(рдЧ) рд╢्рд░ीрдирдЧрд░
(рдШ) рджिрд▓्рд▓ी
рдЙрдд्рддрд░-(рдЧ)
(viii) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╣ै?
(рдХ) рдкं. рдмंрдЧाрд▓
(рдЦ) рдмिрд╣ाрд░
(рдЧ) рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢
(рдШ) рдЖрди्рдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢
рдЙрдд्рддрд░-(рдЧ)
2. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд▓рдЧрднрдЧ 30 рд╢рдм्рджों рдоें рджीрдЬिрдП।
(i) рднूрдЧрд░्рднीрдп рддрд░ंрдЧें (Body Waves) рдХ्рдпा рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░– -рднू-рдЧрд░्рднिрдХ рддрд░ंрдЧें рдЙрдж्рдЧрдо рдХेрди्рдж्рд░ рдКрд░्рдЬा рд╡िрдоोрдЪрди рдХे рджौрд░ाрди рдкैрджा рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЕंрджрд░ुрдиी рднाрдЧ рд╕े рд╣ोрдХрд░ рд╕рднी рджिрд╢ाрдУं рдоें рдЖрдЧे рдмрдв़рддी рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрди्рд╣ें рднू-рдЧाрд░्рднिрдХ рддрд░ंрдЧें рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
(ii) рднूрдЧрд░्рдн рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕ाрдзрдиों рдХे рдиाрдо рдмрддाрдЗрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╣рдоाрд░ी рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЬाрдирдХाрд░ी рдкрд░ोрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдЕрдиुрдоाрдиों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдЬाрдирдХाрд░ी рдХा рдХुрдЫ рднाрдЧ рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдк्рд░ेрдХ्рд╖рдгों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдкृрде्рд╡ी рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрд╕ाрдиी рд╕े рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕ाрдзрди рдаोрд╕ рдкрджाрд░्рде рдзрд░ाрддрд▓ीрдп рдЪрдЯ्рдЯाрдиे рд╣ै।
(iii) рднूрдХंрдкीрдп рддрд░ंрдЧें рдЫाрдпा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХैрд╕े рдмрдиाрддी рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдЬрд╣ाँ рдХोрдИ рднी рднूрдХंрдкीрдп рддрд░ंрдЧ рдЕрднिрд▓ेрдЦिрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рдРрд╕े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рднूрдХंрдкीрдп рдЫाрдпा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ (Shadow Zone) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рднूрдХंрдк рдЕрдзिрдХेрди्рдж्рд░ рд╕े 105° рдФрд░ 145° рдХे рдмीрдЪ рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ (рдЬрд╣ाँ рдХोрдИ рднी рднूрдХंрдкीрдп рддрд░ंрдЧ рдЕрднिрд▓ेрдЦिрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी) рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рддрд░ंрдЧों рдХे рд▓िрдП рдЫाрдпा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рджूрд╕рд░े рднूрдХंрдк рдХे рдЫाрдпा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े рднिрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै।
(iv) рднूрдХंрдкीрдп рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рднूрдЧрд░्рдн рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╕ंрдмंрдзी рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖
рд╕ाрдзрдиों рдХा рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдЦрдирди рдХ्рд░िрдпा рд╕े рд╣рдоें рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдкृрде्рд╡ी рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдоें рдЧрд╣рд░ाрдИ рдмрдв़рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рддाрдкрдоाрди рдПрд╡ं рджрдмाрд╡ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рднी рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЧрд╣рд░ाрдИ рдХे рдмрдв़рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдкрджाрд░्рде рдХा рдШрдирдд्рд╡ рднी рдмрдв़рддा рд╣ै।
рджूрд╕рд░ा рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕्рд░ोрдд рдЙрд▓्рдХाрдПँ рд╣ैं, рдЬो рдХрднी-рдХрднी рдзрд░рддी рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪрддी рд╣ै। рдЙрд▓्рдХाрдПँ рд╡ैрд╕े рд╣ी рдкрджाрд░्рде рдХे рдмрдиे рдаोрд╕ рдкिंрдб рд╣ैं, рдЬिрдирд╕े рд╣рдоाрд░ा рдЧ्рд░рд╣ (рдкृрде्рд╡ी) рдмрдиा рд╣ै। рдЕрди्рдп рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕्рд░ोрддों рдоें рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг, рдЪुрдо्рдмрдХीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡ рднूрдХंрдк рд╕ंрдмंрдзी рдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं।
3. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд▓рдЧрднрдЧ 150 рд╢рдм्рджों рдоें рджीрдЬिрдП-
(i) рднूрдХंрдкीрдп рддрд░ंрдЧों рдХे рд╕ंрдЪрд░рдг рдХा рдЙрди рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдмрддाрдПँ рдЬिрдирд╕े рд╣ोрдХрд░ рдпрд╣ рддрд░ंрдЧें рдЧुрдЬрд░рддी рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рднिрди्рди-рднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рднूрдХंрдкीрдп рддрд░ंрдЧों рдХे рд╕ंрдЪрд░िрдд рд╣ोрдиे рдХी рдк्рд░рдгाрд▓ी рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬैрд╕े рд╣ी рдпे рд╕ंрдЪрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ै рддो рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдоें рдХंрдкрди рдкैрджा рд╣ोрддी рд╣ै। ‘P’ рддрд░ंрдЧों рд╕े рдХंрдкрди рдХी рджिрд╢ा рддрд░ंрдЧों рдХी рджिрд╢ा рдХे рд╕рдоाрдиांрддрд░ рд╣ी рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрдЪрд░рдг рдЧрддि рдХी рджिрд╢ा рдоें рднी рдкрджाрд░्рде рдкрд░ рджрдмाрд╡ рдбाрд▓рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे (рджрдмाрд╡) рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдкрджाрд░्рде рдХे рдШрдирдд्рд╡ рдоें рднिрди्рдирддा рдЖрддी рд╣ै рдФрд░ рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдоें рд╕ंрдХुрдЪрди рдХे рдлैрд▓ाрд╡ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдкैрджा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрди्рдп рддीрди рддрд░рд╣ рдХी рддрд░ंрдЧें рд╕рдЪрд░рдг рдЧрддि
рдХे рд╕рдордХोрдг рджिрд╢ा рдоें рдХंрдкрди рдкैрджा рдХрд░рддी рд╣ैं। ” рддрд░ंрдЧें рдЙрдзिрд░ рддрд▓ рдоें, рддрд░ंрдЧों рдХी рджिрд╢ा рдХे рд╕рдордХोрдг рдкрд░ рдХंрдкрди рдкैрджा рдХрд░рддी рд╣ै। рдЕрддः рдпे рдЬिрд╕ рдкрджाрд░्рде рд╕े рдЧुрдЬрд░рддी рд╣ै рдЙрд╕рдоे рдЙрднाрд░ рд╡ рдЧрд░्рдд рдмрдиाрддी рд╣ैं। рдзрд░ाрддрд▓ीрдп рддрд░ंрдЧें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡िрдиाрд╢рдХाрд░ी рд╕рдордЭी рдЬाрддी рд╣ैं।
(ii) рдЕंрддрд░्рд╡ेрдзी рдЖрдХृрддिрдпों рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं? рд╡िрднिрди्рди рдЕंрддрд░्рд╡ेрдзी рдЖрдХृрддिрдпों рдХा рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдЙрдж्рдЧाрд░ рд╕े рдЬो рд▓ाрд╡ा рдиिрдХрд▓рддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХे рдаंрдбा рд╣ोрдиे рд╕े рдЖрдЧ्рдиेрдп рдЪрдЯ्рдЯाрдиे рдмрдирддी рд╣ै। рд▓ाрд╡ा рдХा рдпрд╣ рдЬрдоाрд╡ рдпा рддो рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдкрд╣ुंрдЪрдХрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рдпा рдзрд░ाрддрд▓ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЖрдЧ्рдиेрдп рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै-
(i) рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдЪрдЯ्рдЯाрдиें (рдЬрдм рд▓ाрд╡ा рдзрд░ाрддрд▓ рдХे рдиीрдЪे рд╣ी рдаंрдбा рд╣ोрддा рд╣ै) рдФрд░ (ii) рдкाрддाрд▓ीрдп (Plutonic) рдЪрдЯ्рдЯों (рдЬрдм) рд▓ाрд╡ा рдзрд░ाрддрд▓ рдХे рдиीрдЪे рдаंрдбा рд╣ोрдХрд░ рдЬрдо рдЬाрддा рд╣ै)। рдЬрдм рд▓ाрд╡ा рднूрдкрдЯрд▓ рдХे рднीрддрд░ рд╣ी рдаंрдбा рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рддो рдХрдИ рдЖрдХृрддिрдпाँ- рдмрдирддी рд╣ै। рдпे рдЖрдХृрддिрдпाँ рдЕंрддрд░्рд╡ेрдзी рдЖрдХृрддिрдпाँ (Intrusive forms) рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ैं।
рдЕрддिрд▓рдШु рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
1. рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧों рдХे рдк्рд░рдХाрд░ рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдк्рд░ाрдердоिрдХ рддрд░ंрдЧे, (ii) рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рддрд░ंрдЧें, (iii) рдзрд░ाрддрд▓ीрдп рддрд░ंрдЧें।
2. рдзाрдд्рд╡िрдХ рдХ्рд░ोрдб рдХे рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рдкрджाрд░्рде рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдиिрдХिрд▓, (ii) рд▓ोрд╣ा।
3. рдкृрде्рд╡ी рдХी рддीрди рдкрд░рддों рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░(i) рд╕िрдпाрд▓, (ii) рд╕ीрдоा, (iii) рдиाрдЗрдл।
4. рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕ाрдзрди рд╡рддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░(i) рдЦाрдиे, (ii) рдХुрдПं, (iii) рдЫिрдж्рд░।
5. рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЖрди्рддрд░िрдХ рднाрдЧ рдоें рддाрдкрдоाрди рд╡ृрдж्рдзि рдХी рдФрд╕рдд рджрд░ рдХ्рдпा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-1°C рдк्рд░рддि 32 рдоीрдЯрд░।
6. рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдкрд░ोрдХ्рд╖ рд╕ाрдзрди рдХौрди-рдХौрди рд╕े рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-(i) рддाрдкрдоाрди, (ii) рджрдмाрд╡, (ii) рдкрд░рддों рдХा рдШрдирдд्рд╡, (iv) рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧे,
(v) рдЙрд▓्рдХाрдПँ।
7. рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧों рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдпрди्рдд्рд░ рдХा рдиाрдо рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рд╕ीрд╕्рдоोрдЧ्рд░ाрдл (Seismograph)।
8. рдХिрддрдиी рдЧрд╣рд░ाрдИ рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् ‘S’ рддрд░ंрдЧें рд▓ुрдк्рдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-2900 km.
9. рдХौрди-рд╕ी рддрд░ंрдЧें рдХेрд╡рд▓ рдаोрд╕ рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рдЧुрдЬрд░ рд╕рдХрддी рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдЕрдиुрдк्рд░рд╕्рде рддрд░ंрдЧें।
10. рдХिрди рдк्рд░рдоाрдгों рд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЖрди्рддрд░िрдХ рднाрдЧ рдХा рддाрдкрдоाрди рдЕрдзिрдХ рд╣ै।
рдЙрдд्рддрд░– (i) рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी, (ii) рдЧрд░्рдо рдЬрд▓ рдХे рдЭрд░рдиे, (iii) рдЦाрдиों рд╕े।
11. рд╕िрдпाрд▓ (Sial) рдХिрди рджो рд╢рдм्рджों рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рд╕े рдмрдиा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░ -рд╕िрдпाрд▓ рд╢рдм्рдж рд╕िрд▓िрдХा рддрдеा рдПрд▓्рдпूрдоीрдиिрдпрдо (Si + AI) рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рд╕े рдмрдиा рд╣ै।
12. рд╕ीрдоा (Sima) рдХिрди рджो рд╢рдм्рджों рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рд╕े рдмрдиा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рд╕ीрдоा рд╢рдм्рдж рд╕िрд▓िрдХा рддрдеा рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо (Si + Mg) рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рд╕े рдмрдиा рд╣ै।
13. рдиिрдлे (Nife) рд╢рдм्рдж рдХिрди рджो рд╢рдм्рджों рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рд╕े рдмрдиा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░– -рдиिрдлे рд╢рдм्рдж рдиिрдХिрд▓ рддрдеा рдлैрд░рд╕ (Ni + Fe) рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рд╕े рдмрдиा рд╣ै।
14. рдкृрде्рд╡ी рдХे рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдкрд░рдд рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдЕрдн्рдпाрди्рддрд░ рдпा рдХ्рд░ोрдб рдпा рдЧुрд░ुрдордг्рдбрд▓।
15. рдкृрде्рд╡ी рдХा рдФрд╕рдд рдШрдирдд्рд╡ рдХिрддрдиा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-5.53.
16. рд╕рдмрд╕े рдзीрдоी рдЧрддि рд╡ाрд▓ी рддрд░ंрдЧें рдХौрди-рд╕ी рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдзрд░ाрддрд▓ीрдп рддрд░ंрдЧें।
17. рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЕрдн्рдпाрди्рддрд░ рдХा рдШрдирдд्рд╡ рдХिрддрдиा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-13
18. рдЕрдн्рдпाрди्рддрд░ рдХा рдШрдирдд्рд╡ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдХ्рдпों рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдЕрдн्рдпाрди्рддрд░ рдоें рдиिрдХिрд▓ рддрдеा рд▓ोрд╣े рдХे рдХाрд░рдг।
19. Volcano рдЬ्рд╡ाрд▓ा рд╢рдм्рдж рдпूрдиाрдиी рднाрд╖ा рдХे рдХिрд╕ рд╢рдм्рдж рд╕े рдмрдиा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░– рдпूрдиाрдиी рд╢рдм्рдж ‘Vulan’ рдХा рдЕрд░्рде-рдкाрддाрд▓ рджेрд╡рддा рд╣ै।
20. рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЕрди्рджрд░ рдкिрдШрд▓े рдкрджाрд░्рде рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░ -рдоैрдЧ्рдоा।
21. рдЬрдм рдоैрдЧ्рдоा рдкृрде्рд╡ी рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдЖ рдЬाрддा рд╣ै рддो рдЙрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рд▓ाрд╡ा।
22. рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХे рдоुрдЦ्рдп рднाрдЧ рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдЫिрдж्рд░, (ii) рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдирд▓ी, (iii) рдХ्рд░ेрдЯрд░।
23. рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦीрдп рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдХे рджो рдк्рд░рдХाрд░ рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╡िрд╕्рдлोрдЯ, (ii) рджрд░ाрд░ीрдп рд╡िрд╕्рдлोрдЯ।
24. рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдХे рддीрди рдХाрд░рдг рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рднूрдЧрд░्рдн рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рддाрдк, (ii) рднाрдк рддрдеा рдЧैрд╕ें, (iii) рджрд░ाрд░ें (рдн्рд░ंрд╢рди)।
25. рдЧрд╣рд░ाрдИ рдХे рд╕ाрде рддाрдкрдоाрди рдХिрд╕ рджрд░ рдкрд░ рдмрдв़рддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-32 рдоीрдЯрд░ рдХे рд▓िрдП 1°C.
26. рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХे рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХौрди-рдХौрди рд╕े рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-(i) рд╕рдХ्рд░िрдп рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी, (ii) рдк्рд░рд╕ुрдк्рдд рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी, (ii) рдоृрдд рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी।
27. рднाрд░рдд рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХा рдиाрдо рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░-рдЕрдг्рдбрдоाрди рдж्рд╡ीрдк рдХे рдиिрдХрдЯ рдмैрд░рди рдж्рд╡ीрдк।
28. рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рд╕рдХ्рд░िрдп рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХौрди-рд╕ा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдоाрдУрдиाрд▓ोрдЖ (рд╣рд╡ाрдИ рдж्рд╡ीрдк)।
29. рдХिрд╕ рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХो ‘рд░ूрд╕ рд╕ाрдЧрд░ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢ рд╕्рддрдо्рдн’ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рд╕्рдЯ्рд░ॉрдо्рдмोрд▓ी।
30. рддीрди рдкेрдЯिрдпों рдХे рдиाрдо рдмрддाрдПँ рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдк्рд░рд╢ाрди्рдд рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ीрдп рдкेрдЯी, (ii) рдордз्рдп рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкीрдп рдкेрдЯी, (iii) рдЕрдл्рд░ीрдХा рдХा рджрд░ाрд░ рдШाрдЯी рдХ्рд╖ेрдд्рд░।
31. рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХिрд╕ рдкेрдЯी рдоें рдкाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдк्рд░рд╢ाрди्рдд рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ीрдп рдкेрдЯी।
32. рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╢ंрдХु рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХे рдоुрдЦ рд╕े рдиिрдХрд▓े рдкрджाрд░्рде рдоुрдЦ рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдЬрдоा рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं, рдзीрд░े-рдзीрд░े рдпे рд╢ंрдХु рдХा рд░ूрдк рдзाрд░рдг рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ें рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╢ंрдХु рдХрд╣рддे рд╣ैं।
33. рдХ्рд░ेрдЯрд░ рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХे рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рдХрдЯोрд░े рдХे рд╕рдоाрди рдпा рдХीрдкाрдХाрд░ рдЧрд░्рдд рдХो рдХ्рд░ेрдЯрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं।
34. рдХाрд▓्рдбेрд░ा рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рд╡िрд╢ाрд▓ рдХ्рд░ेрдЯрд░ рдХो рдХाрд▓्рдбेрд░ा рдХрд╣рддे рд╣ैं।
35. рднूрдХрдо्рдк рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░– -рдкृрде्рд╡ी рдХा рдЕрдЪाрдирдХ рд╣िрд▓рдиा।
36 рднूрдХрдо्рдк рдЖрдиे рдХे рддीрди рдХाрд░рдг рд▓िрдЦो।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╡िрд╕्рдлोрдЯ, (ii) рд╡िрд╡рд░्рддрдиिрдХ рдХाрд░рдг, (iii) рд▓рдЪрдХ рд╢рдХ्рддि।
37. рддीрди рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдХрдо्рдкों рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦो рдЬो рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд╣ुрдП рд╣ों।
рдЙрдд्рддрд░-(i) 1905 рдИ. рдоें рдХांрдЧрдб़ा рднूрдХрдо्рдк, (ii) 1923 рдИ. рдоें рдЯोрдХिрдпो рднूрдХрдо्рдк, (iii) 2001 рдоें рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХे рдоूрдЬ рдХा рднूрдХрдо्рдк।
38. рдЙрдж्рдЧрдо рдХेрди्рдж्рд░ рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЕрди्рджрд░ рдЬрд╣ाँ рднूрдХрдо्рдк рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै, рдЙрд╕े рдЙрдж्рдЧрдо рдХेрди्рдж्рд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं।
39. рдЕрдзिрдХेрди्рдж्рд░ рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рднूрдХрдо्рдк рдХेрди्рдж्рд░ рдХे рдаीрдХ рдКрдкрд░ рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рд╕्рдеिрд░ рдмिрди्рджु рдпा рд╕्рдеाрди рдХो рдЕрдзिрдХेрди्рдж्рд░ рдХрд╣рддे рд╣ै।
40. рдкृрде्рд╡ी рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдХा рд╡िрди्рдпाрд╕ рдХिрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рднू-рдЖрдХृрддिрдпों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдмрд╣िрд░्рдЬाрдд рдПрд╡ं рдЕрди्рддрд░्рдЬाрдд рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। рджोрдиों рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рдиिрд░рди्рддрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ैं рддрдеा рднू-рдЖрдХृрддिрдпों рдХो рдЬрди्рдо рджेрддी рд╣ै।
41. рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕ाрдзрдиों рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦो।
рдЙрдд्рддрд░–рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕ाрдзрди (Direct Sources)-(i) рдЦाрдиे, (ii) рдХुрдПँ, (iii) рдЫिрдж्рд░।
рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕ाрдзрди (Indirect Sources)-(i) рддाрдкрдоाрди, (ii) рджрдмाрд╡, (iii) рдкрд░рддों рдХा рдШрдирдд्рд╡, (iv) рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧें, (v) рдЙрд▓्рдХाрдПँ, (vi) рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг।
42. рдХिрди рдк्рд░рдоाрдгों рд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЖрди्рддрд░िрдХ рднाрдЧों рдХा рддाрдкрдоाрди рдЕрдзिрдХ рд╣ै? рдЖрди्рддрд░िрдХ рднाрдЧों рдоें рддाрдкрдоाрди рд╡ृрдж्рдзि рдХी рджрд░ рдХ्рдпा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░– -рдкृрде्рд╡ी рдХे рднीрддрд░ी рднाрдЧों рдоें рдЧрд╣рд░ाрдИ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рддाрдкрдоाрди рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ाँ рд╡ृрдж्рдзि рджрд░ 1°C рдк्рд░рддि 32 рдоीрдЯрд░ рд╣ै। рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рдоाрдгों рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЖрди्рддрд░िрдХ рднाрдЧों рдоें рдЕрдзिрдХ рддाрдкрдоाрди рдХा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै- (i) рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╡िрд╕्рдлोрдЯ, (ii) рдЧрд░्рдо рдЬрд▓ рдХे рдЭрд░рдиे, (iii) рдЦाрдиों рд╕े, (iv) рдЧाрдИрдЬрд░ рд╕े, (v) рдЧрд╣рд░े рдХुंрдУं рд╕े।
43. рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЖрди्рддрд░िрдХ рднाрдЧ рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рддाрдк рдХे рдХ्рдпा рдХाрд░рдг рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-(i) рд░рд╕ाрдпрдиिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ, (ii) рд░ेрдбिрдпो-рдзрд░्рдоी, (iii) рдкрджाрд░्рде, (iii) рдЖрди्рддрд░िрдХ
рд╢рдХ्рддिрдпाँ, (iv) рдЙрдЪ्рдЪ рдоूрд▓ рддाрдк।
44. рд╣рдо рдХैрд╕े рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЕрдн्рдпंрддрд░ рддрд░рд▓ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рд╡िрднिрди्рди рддрд░ंрдЧों рдХा рд╡ेрдЧ рддрдеा рдоाрд░्рдЧ рднूрдХрдо्рдкрдоाрдкी рдпрди्рдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдоाрдкा рдЬाрддा рд╣ै। рдпे рддрд░ंрдЧें рд╡िрднिрди्рди рдкрд░рддों рд╕े рдЯрдХрд░ाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░ाрд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рд╣ैं। рдпрд╣ рджेрдЦा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдЕрдиुрдк्рд░рд╕्рде рддрд░ंрдЧें рдж्рд░рд╡ рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ोрдХрд░ рдЧुрдЬрд░ рдирд╣ीं рд╕рдХрддीं। рдпे рддрд░рдЧें рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЕрдн्рдпाрди्рддрд░ (Core) рдоें рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдпрд╣ рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЕрдн्рдпाрди्рддрд░ рдоें рдкрджाрд░्рде рдж्рд░рд╡ рд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ोрддे рд╣ैं।
45. рднूрдХрдо्рдк рдХी рдоाрдк рдХिрд╕ рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рдХी рдЬाрддी рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рднूрдХрдо्рдкों рдХी рдоाрдк-рднूрдХрдо्рдкीрдп рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рдоाрдкрди рднूрдХрдо्рдкीрдп рддीрд╡्рд░рддा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЕрдерд╡ा рдЖрдШाрдд рдХी рддीрд╡्рд░рддा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рднूрдХрдо्рдкीрдп рддीрд╡्рд░рддा рдХो рдоाрдкрдиी [‘рд░िрдХ्рдЯрд░ рд╕्рдХेрд▓’ Richter Scale] рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рднूрдХрдо्рдкीрдп рддीрд╡्рд░рддा рднूрдХрдо्рдк рдХे рджौрд░ाрди рдКрд░्рдЬा рд╡िрдоोрдЪрди рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдоाрдкाрдиी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднूрдХрдо्рдк рдХी рддीрд╡्рд░рддा 0 рд╕े 10
рддрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рддीрд╡्рд░рддा рдЧрд╣рдирддा (Intensity Scale) рд╣ाрдиि рдХी рддीрд╡्рд░рддा’ рдоाрдкрдиी рдЗрдЯрд▓ी рдХे рднूрдХрдо्рдк рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдорд░рдХैрд▓ी (Mercalli) рдХे рдиाрдо рдкрд░ рд╣ै। рдпрд╣ рдоाрдкрдиी рдЭрдЯрдХों рд╕े рд╣ुрдИ рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╣ाрдиि рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЧрд╣рдирддा рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ 1 рд╕े 12 рддрдХ рд╣ै।
46. рдЙрдж्рдЧрдо рдХेрди्рдж्рд░ рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं? рдЗрд╕рдХी рдЧрд╣рд░ाрдИ рдХिрддрдиी рд╣ोрддी рд╣ै ?
рдЙрдд्рддрд░-рдЙрдж्рдЧрдо рдХेрди्рдж्рд░ (Focus)-рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЕрди्рджрд░ рдЬрд╣ाँ рднूрдХрдо्рдк рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै рдЙрд╕े рдЙрдж्рдЧрдо рдХेрди्рдж्рд░ рдХрд╣рддे рд╣ै। рдЗрд╕ рдХेрди्рдж्рд░ рд╕े рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧें рдЪाрд░ों рдУрд░ рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै। рд╕ाрдзाрд░рдгрддрдпा рднूрдХрдо्рдкो рдХी рдЧрд╣рд░ाрдИ 50-100 рдХि. рдоी. рддрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рдкाрддाрд▓ीрдп рднूрдХрдо्рдк рдХी рдЧрд╣рд░ाрдИ 700 рдХि рдоी. рддрдХ рд╣ोрддी рд╣ै।
47. рдЕрдзिрдХेрди्рдж्рд░ рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдЕрдзिрдХेрди्рдж्рд░ (Epicentre) -рднूрдХрдо्рдк рдХेрди्рдж्рд░ рдХे рдаीрдХ рдКрдкрд░ рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рдмिрди्рджु рд╕्рдеाрди рдХो рдЕрдзिрдХेрди्рдж्рд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рднूрдХрдо्рдк рдХे рдЭрдЯрдХे рд╕рдм рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЗрд╕ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рднूрдХрдо्рдк рдж्рд╡ाрд░ा рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдХрдо्рдкрди рдЕрдзिрдХेрди्рдж्рд░ рдкрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рддрдеा рдЗрд╕ рдХेрди्рдж्рд░ рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рддрдмाрд╣ी рд╣ोрддी рд╣ै।
рд▓рдШु рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
1. рд╕िрдпाрд▓ (Sial) рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдпрд╣ рдкृрде्рд╡ी рдХा рд╕рдмрд╕े рдКрдкрд░ी рдкрд░рдд рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╕िрд▓िрдХा рддрдеा рдПрд▓्рдпूрдоीрдиिрдпрдо рдХे рдЕंрд╢ рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╣ैं। рдЗрди рджोрдиों рдзाрддुрдУं рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХो рд╕िрдпाрд▓ (Sial =Silica + Aluminium) рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХी рдФрд╕рдд рдЧрд╣рд░ाрдИ 60 km. рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХा рдШрдирдд्рд╡ 2.75 рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░рдд рд╕े рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ुрдЖ рд╣ै।
2. рд╕ीрдоा (Sima) рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рд╕िрдпाрд▓ рд╕े рдиिрдЪрд▓ी рдкрд░рдд рдХो рд╕ीрдоा рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░рдд рд╕े рд╕िрд▓िрдХा рддрдеा рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо рдзाрддुрдПँ рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХो рд╕ीрдоा (Sime = Silia + Magnesium) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХी рдоोрдЯाрдИ 2800 km рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдФрд╕рдд рдШрдирдд्рд╡ 4.75 рд╣ै। рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ीрдп рддрд▓ рдЗрд╕ी рдкрд░рдд рд╕े рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै।
3. рдиिрдлे (Nife) рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдпрд╣ рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╕рдмрд╕े рдиिрдЪрд▓ी рддрдеा рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдкрд░рдд рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рднाрд░ी рдкрд░рдд рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдШрдирдд्рд╡ 13 рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдиिрдХिрд▓ рддрдеा рдлेрд░рд╕ (рд▓ोрд╣ा) рдзाрддुрдПँ рдЕрдзिрдХ рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕े (Nife = Nickle + Ferrous) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХी рдоोрдЯाрдИ 3500 km. рд╣ै।
4. рдкृрде्рд╡ी рдХी рддीрди рдоौрд▓िрдХ рдкрд░рддों рдХे рдиाрдо, рдЧрд╣рд░ाрдИ, рд╡िрд╕्рддाрд░ рддрдеा рдШрдирдд्рд╡ рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░– -рдкृрде्рд╡ी рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рддीрди рдоूрд▓ рдкрд░рддें рд╣ैं рдЬिрдирдХा рд░рдЪрдиा рднिрди्рди рдШрдирдд्рд╡ рд╡ाрд▓े рдкрджाрд░्рдеो рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै-
(i) рднू-рдкृрд╖्рда (Crust), (ii) рдоैрдг्рдЯрд▓ (Mantle), (ii) рдХ्рд░ोрдб (Core)।
5. рд╕िрд╕्рдоोрдЧ्рд░ाрдл рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рд╕िрд╕्рдоोрдЧ्рд░ाрдл (Seismograph) -рдПрдХ рдпрди्рдд्рд░ рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧें рддрдеा рддीрд╡्рд░рддा рдоाрдкी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдпрди्рдд्рд░ рдоें рд▓рдЧी рдПрдХ рд╕ूрдИ рдж्рд╡ाрд░ा рдЧ्рд░ाрдл рдкेрдкрд░ рдкрд░ рднूрдХрдо्рдк рдХा рдЙрдж्рдЧрдо (Focus), рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧों рдХी рдЧрддि, рдоाрд░्рдЧ рддрдеा рддीрд╡्рд░рддा рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╣ोрддा рд╣ै।
6. рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧों рдХे рдоुрдЦ्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рдмрддाрдПँ рдХौрди-рд╕ी рддрд░ंрдЧें рдзीрдоी рдЧрддि рд╡ाрд▓ी рд╣ैं рддрдеा рдХौрди-рд╕ी рддрд░ंрдЧें рддेрдЬ рдЧрддि рд╡ाрд▓ी рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧें рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╣ै-(i) рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдпा рдЕрдиुрджैрд░्рдШ्рдп рддрд░ंрдЧें। (ii) рдЧौрдг рдпा рдЕрдиुрдк्рд░рд╕्рде рддрд░ंрдЧें। (iii) рдзрд░ाрддрд▓ीрдп рдпा рд▓рдо्рдмी рддрд░ंрдЧें।
рдзрд░ाрддрд▓ीрдп рддрд░ंрдЧें рд╕рдмрд╕े рдзीрдоी рдЧрддि рд╕े рдЪрд▓рддी рд╣ैं। рдк्рд░ाрдердоिрдХ рддрд░ंрдЧें рд╕рдмрд╕े рддेрдЬ рдЧрддि рд╕े рдЪрд▓рддी рд╣ै।
7. рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рддрдеा рдЪुрдо्рдмрдХीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднूрдХрдо्рдк рд╕рдо्рдмрди्рдзी рд╕ूрдЪрдиा рджेрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдЕрди्рдп рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕्рд░ोрддों рдоें рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг, рдЪुрдо्рдмрдХीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡ рднूрдХрдо्рдк рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рдкृрде्рд╡ी рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рднी рд╡िрднिрди्рди рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ों рдкрд░ рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдмрд▓ рдПрдХ рд╕рдоाрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ (рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдмрд▓) рдз्рд░ुрд╡ों рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рдПрд╡ं рднूрдордз्рдпрд░ेрдЦा рдкрд░ рдХрдо рд╣ोрддा рд╣ै। рдкृрде्рд╡ी рдХे рдХेрди्рдж्рд░ рд╕े рджूрд░ी рдХे рдХाрд░рдг рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдмрд▓ рдз्рд░ुрд╡ों рдкрд░ рдХрдо рдФрд░ рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।
рдЧुрд░ुрдд्рд╡ рдХा рдоाрди рдкрджाрд░्рде рдХे рдж्рд░рд╡्рдпрдоाрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднी рдмрджрд▓рддा рд╣ै। рдкृрде्рд╡ी рдХे рднीрддрд░ рдкрджाрд░्рдеों рдХा рдЕрд╕рдоाрди рд╡िрддрд░рдг рднी рдЗрд╕ рднिрди्рдирддा рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдХी рднिрди्рдирддा рдЕрдиेрдХ рдЕрди्рдп рдХाрд░рдХों рд╕े рднी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рднिрди्рдирддा рдХो рдЧुрд░ुрдд्рд╡ рд╡िрд╕ंрдЧрддि (Gravity anomaly) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЧुрд░ुрдд्рд╡ рд╡िрд╕ंрдЧрддि рд╣рдоें рднूрдкрд░्рдкрдЯी рдоें рдкрджाрд░्рде рдХे рдж्рд░рд╡्рдпрдоाрди рдХे
рд╡िрддрд░рдг рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрддी рд╣ै। рдЪुрдо्рдмрдХीрдп рд╕рд░्рд╡ेрдХ्рд╖рдг рднी рднूрдкрд░्рдкрдЯी рдоें рдЪुрдо्рдмрдХीрдп рдкрджाрд░्рде рдХे рд╡िрддрд░рдг рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрддे рд╣ैं। рднूрдХрдо्рдкीрдп рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рднी рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖрди्рддрд░िрдХ рдЬाрдирдХाрд░ी рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рд░ोрдд рд╣ैं।
8. рдЙрд▓्рдХाрдПँ рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖрди्рддрд░िрдХ рдмрдиाрд╡рдЯ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдиे рдоें рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдХрднी-рдХрднी рдЬрд▓рддे рд╣ुрдП рдкрджाрд░्рде рдЖрдХाрд╢ рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдХी рдУрд░ рдЧिрд░рддे рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ें рдЙрд▓्рдХा (Meteorites) рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕ौрд░ рдордг्рдбрд▓ рдХा рдПрдХ рднाрдЧ рд╣ै। рдЗрдирдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЗрдирдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд▓ोрд╣ा рдФрд░ рдиिрдХिрд▓ рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ै। рдкृрде्рд╡ी рдХी рд░рдЪрдиा рдЙрд▓्рдХाрдУं рд╕े рдоिрд▓рддी-рдЬुрд▓рддी рд╣ै рддрдеा рдкृрде्рд╡ी рдХा рдЖंрддрд░िрдХ рдХ्рд░ोрдб рднी рднाрд░ी рдкрджाрд░्рдеो (рд▓ोрд╣ा + рдиिрдХिрд▓) рд╕े рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै।
9. рдЧुрд░ुрдордг्рдбрд▓ рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдЧुрд░ुрдордг्рдбрд▓ (Barysphere)-рдкृрде्рд╡ी рдХे рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рднाрдЧ рдпा рдЖрди्рддрд░िрдХ рдХ्рд░ोрдб рдХो рдЧुрд░ुрдордг्рдбрд▓ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХी рдФрд╕рдд рдЧрд╣рд░ाрдИ 4980 рд╕े 6400 рдоी. рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рднाрд░рдпुрдХ्рдд рдЦрдиिрдЬ рдкрджाрд░्рдеों рд╕े рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдФрд╕рдд рдШрдирдд्рд╡ 13 рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд▓ोрд╣ा рддрдеा рдиिрдХिрд▓ рдкрджाрд░्рдеों рдХी рдЕрдзिрдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рднाрдЧ рдХो рдЕрдн्рдпाрди्рддрд░ (Core) рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
10. рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं? рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХे рд╡िрднिрди्рди рднाрдЧ рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░-рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी (Volcano)-рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХ्рд░िрдпा рдПрдХ рдЕрди्рддрд░्рдЬाрдд рдХ्рд░िрдпा рд╣ै рдЬो рднू-рдЧрд░्рдн рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै। рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдПрдХ рдЧрд╣рд░ा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЫिрдж्рд░ рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рднू-рдЧрд░्рдн рд╕े рдЧрд░्рдо рдЧैрд╕ें, рд▓ाрд╡ा, рддрд░рд▓ рд╡ рдаोрд╕ рдкрджाрд░्рде рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓рддे рд╣ैं। рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдПрдХ рдЫिрдж्рд░ рдХी рд░рдЪрдиा рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕े рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी (Volcano) рдХрд╣рддे рд╣ै। рдЗрд╕ рдЫिрдж्рд░ рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ाрд╡ा рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдлैрд▓рдиे рддрдеा рдардг्рдбा рд╣ोрдХрд░ рдаोрд╕ рд╣ोрдиे рд╕े рдПрдХ рдЙрдЪ्рдЪ рднूрдоि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕े
рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рдд рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдПрдХ рд▓рдо्рдмे рд╕рдордп рдоें рдХрдИ рдмाрд░ рдиिрдХाрд╕рди, рд╢ीрддрд▓рди рддрдеा рдаोрд╕ीрдХрд░рдг рдХी рдХ्рд░िрдпा рд╕े рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै।
рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХे рднाрдЧ (Parts of a Volcano)
(i) рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдиिрдХाрд╕-рдПрдХ рдЫेрдж рдЬिрд╕ рд╕े рд▓ाрд╡ा рдХा рдиिрд╖्рдХाрд╕рди рд╣ोрддा рд╣ै рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдиिрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै, рдиिрдХाрд╕ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।
(ii) рд╡िрд╡рд░-рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдиिрдХाрд╕ рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдПрдХ рддрд╢्рддрд░ीрдиुрдоा рдЧрд░्рдд рдХो рд╡िрд╡рд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(ii) рдХैрд▓्рдбेрд░ा-рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рд╕े рдмрдиे рдЦрдб़ी рджीрд╡ाрд░ों рд╡ाрд▓े рдХंрдб рдХो рдХैрд▓рдбेрд░ा рдХрд╣рддे рд╣ैं।
11. рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХौрди-рдХौрди рд╕े рд╣ैं ?
рдЙрдд्рддрд░-рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХे рдк्рд░рдХाрд░ (Types of Volcanoes)-рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдпрд╣ рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ोрддे рд╣ै।
(i) рд╕рдХ्рд░िрдп рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी (ActiveVolcanoes)-рдпрд╣ рд╡े рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд╕े рд▓ाрд╡ा рд╣рдоेрд╢ा рдиिрдХрд▓рддा рд░рд╣рддा рд╣ै। рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рд▓рдЧрднрдЧ рдкांрдЪ рд╕ौ рд╕рдХ्рд░िрдп рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╣ै। рд╣рд╡ाрдИ рдж्рд╡ीрдк рд╕рдоूрд╣ . рдХा рдоोрдиाрд▓ुрдЖ рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рд╕рдмрд╕े рд╕рдХ्рд░िрдп рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╣ै рдЕрди्рдп рдЙрджाрд╣рд░рдг рдоें рднाрд░рдд рдХा рдмैрд░рди рдж्рд╡ीрдк।
(ii) рдк्рд░рд╕ुрдк्рдд рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी (Dormant Volcanoes)- рдпрд╣ рд╡े рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╣ै рдЬो рдХाрдлी рд╕рдордп рддрдХ рд╢ाрди्рдд рд░рд╣рдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЕрдЪाрдирдХ рд╕рдХ्рд░िрдп рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े рдЗрдЯрд▓ी’ рдХा рд╡िрд╕ुрд╡िрдпрд╕ рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी।
(iii) рд╡िрд▓ुрдк्рдд рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी (Extinct Volcanoes)- рдпрд╣ рд╡े рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╣ैं рдЬो рдкूрд░्рдг рд░ुрдк рд╕े рдардг्рдбे рд╣ैं, рдЬैрд╕े рдЬрд░्рдордиी рдХा рдРрдлिрд▓ рдкрд░्рд╡рдд।
12. рдк्рд░рд╢ाрди्рдд рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ीрдп рдкेрдЯी рдХो ‘рдЕрдЧ्рдиि рд╡рд▓рдп’ рдХ्рдпों рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░–рдк्рд░рд╢ाрди्рдд рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рддрдЯीрдп рднाрдЧों рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕े рд╕рдХ्рд░िрдп рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкाрдП рдЬाрддे рд╣ै। рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдХुрд▓ 552 рд╕рдХ्рд░िрдп рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦिрдпों рдоें рд╕े 403 рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ैं। рдпे рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдк्рд░рд╢ाрди्рдд рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдПрдХ рд╡ृрдд्рдд рдХी рднांрддि рд╕्рдеिрдд рд╣ै। рдЗрдирдоे рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдЙрдж्рдЧाрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рд╡ृрдд्рддाрдХाрд░ рддрдеा рд╕рдХ्рд░िрдп рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦिрдпो рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕े рдЕрдЧ्рдиि рд╡рд▓рдп (Ringe of Fire) рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
13. рднूрдХрдо्рдкों рдХे рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдмрддाрдПँ?
рдЙрдд्рддрд░-рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднूрдХрдо्рдк рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ैं।
(i) рд╡िрд╡рд░्рддрдиिрдХ рднूрдХрдо्рдк -рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рд╡िрд╡рд░्рддрдиिрдХ (Tectonic) рднूрдХрдо्рдк рд╣ी рдЕрдзिрдХ рдЖрддे рд╣ैं। рдпे рднूрдХрдо्рдк рдн्рд░ंрд╢ рддрд▓ рдХे рдХिрдиाрд░े рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХे рд╕рд░рдХ рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддे рд╣ैं।
(ii) рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рднूрдХрдо्рдк–рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╡िрд╡рд░्рддрдиिрдХ рднूрдХрдо्рдк рдХो рд╣ी
рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦीрдЬрди्рдп (Volcanic) рднूрдХрдо्рдк рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै। рдпे рднूрдХрдо्рдк рдЕрдзिрдХांрд╢рддः рд╕рдХ्рд░िрдп рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рд░рд╣рддे рд╣ैं।
(iii) рдиिрдпाрдд рднूрдХрдо्рдк-рдЦрдирди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдХрднी-рдХрднी рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЦрдирди рдХाрд░्рдп рд╕े рднूрдоिрдЧрдд рдЦाрдиों рдХी рдЫрдд рдврд╣ рдЬाрддी рд╣ै। рдЬिрд╕рд╕े рд╣рд▓рдХे рдЭрдЯрдХे рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ें рдиिрдпाрдд (Collapse) рднूрдХрдо्рдк рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
(iv) рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рднूрдХрдо्рдк-рдХрднी-рдХрднी рдкрд░рдоाрдгु рд╡ рд░рд╕ाрдпрдиिрдХ рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рд╕े рднी рднूрдоि рдоें рдХрдо्рдкрди рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдЭрдЯрдХों рдХो рд╡िрд╕्рдлोрдЯ (Explosion) рднूрдХрдо्рдк рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(v) рдмाँрдз рдЬрдиिрдд рднूрдХрдо्рдк-рдЬो рднूрдХрдо्рдк рдмрдб़े рдмाँрдз рд╡ाрд▓े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЖрддे рд╣ैं, рдЙрди्рд╣ें рдмांрдз рдЬрдиिрдд (Reservior induced) рднूрдХрдо्рдк рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
14. рджुрд░्рдмрд▓рддा рдордг्рдбрд▓ рдХ्рдпा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рджुрд░्рдмрд▓рддा рдордг्рдбрд▓ (Asthenosphere) рдКрдкрд░ी рдоैрдЯрд▓ рдкрд░рдд рдХा рдПрдХ рднाрдЧ рд╣ै। рдпрд╣ 650 рдХि. рдоी. рдЧрд╣рд░ा рд╣ै। рдпрд╣ рдкрд░рдд рдаोрд╕ рддрдеा рд▓рдЪीрд▓ा рдЧुрди рд░рдЦрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХा рдЕрдиुрдоाрди рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рднूрдХрдо्рдк рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЧुрдЯ्рдирдмрд░्рдЧ рдиे рд▓рдЧाрдпा рдеा। рдпрд╣ाँ рднूрдХंрдкीрдп рд▓рд╣рд░ों рдХी рдЧрддि рдХрдо рд╣ोрддी рд╣ै। Asthenosphere рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рджुрд░्рдмрд▓рддा।
15. рдЕрдиुрджैрд░्рдШ्рдп рддрдеा рдЕрдиुрдк्рд░рд╕्рде рддрд░ंрдЧों рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдЕрдиुрджैрд░्рдШ्рдп рддрдеा рдЕрдиुрдк्рд░рд╕्рде рддрд░ंрдЧों рдоें рдЕрди्рддрд░-
рдЕрдиुрджैрд░्рдШ्рдп рддрд░ंрдЧें (Longitudinal Waves):-
(i) рдЗрди рддрд░ंрдЧों рдоें рдХрдг рдЖрдЧे рдмрдв़рдиे рдХी рджिрд╢ा рдоें рдЪрд▓рддे рд╣ैं।
(ii) рдЗрди्рд╣ें рдк्рд░ाрдердоिрдХ рддрд░рдЧें, рдз्рд╡рдиि рддрд░ंрдЧें рдпा P-waves рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
(iii) рдЗрдирдХी рдЧрддि рдХुрдЫ рддेрдЬ рд╣ोрддी рд╣ै।
(iv) рдпे рддрд░рд▓, рдЧैрд╕ рддрдеा рдаोрд╕ рддीрдиों рдоाрдз्рдпрдоो рд╕े рдЧुрдЬрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै।
рдЕрдиुрдк्рд░рд╕्рде рддрд░ंрдЧें (Transverse waves):-
(i) рдпे рддрд░ंрдЧें рджोрд▓рди рдХी рджिрд╢ा рдкрд░ рд╕рдордХोрдг рдЪрд▓рддी рд╣ैं।
(ii) рдЗрди्рд╣ें рдж्рд╡िрддीрдпрдХ рдпा S-waves рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
(iii) рдЗрдирдХी рдЧрддि рдзीрдоी рд╣ोрддी рд╣ै।
(iv) рдпे рдХेрд╡рд▓ рдаोрд╕ рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рдЧुрдЬрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै।
16. рднू-рдкृрд╖्рда рддрдеा рдЕрдн्рдпाрди्рддрд░ рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рднू-рдкृрд╖्рда рддрдеा рдЕрдн्рдпाрди्рддрд░ рдоें рдЕрди्рддрд░-
рднूрдкृрд╖्рда(Crust):-
(i) рдпрд╣ рдкृрде्рд╡ी рдХी рдмाрд╣рд░ी рдкрд░рдд рд╣ै।
(ii) рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рд╣рд▓्рдХी рдкрд░рдд рд╣ै।
(iii) рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХा рдФрд╕рдд рдШрдирдд्рд╡ 2.75 рд╣ै।
(iv) рдпрд╣ рдкृрде्рд╡ी рдХे 0.5% рднाрд░ा рдХो рдШेрд░े рд╣ुрдП рд╣ै।
(v) рдЗрд╕рдоें рд╕िрд▓िрдХा рддрдеा рдПрд▓्рдпूрдоीрдиिрдпрдо рдХी
рдЕрдзिрдХрддा рд╣ै।
рдЕрдз्рдпाрди्рддрд░ (Core):-
(i) рдпрд╣ рдкृрде्рд╡ी рдХी рднीрддрд░ी рдкрд░рдд рд╣ै।
(ii) рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рднाрд░ी рдкрд░рдд рд╣ै।
(iii) рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХा рдФрд╕рдд рдШрдирдд्рд╡ 17.2 рд╣ै।
(iv) рдпрд╣ рдкृрде्рд╡ी рдХे 83% рднाрдЧ рдХा рдШेрд░े рд╣ुрдП рд╣ै।
(v) рдЗрд╕рдоें рдиिрдХिрд▓ рддрдеा рд▓ोрд╣े рдХी рдЕрдзिрдХрддा рд╣ै।
17. рд╕рдХ्рд░िрдп рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рддрдеा рдк्рд░рд╕ुрдк्рдд рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдоें рдЕंрддрд░ рдмрддाрдПं
рдЙрдд्рддрд░– рд╕рдХ्рд░िрдп рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рддрдеा рдк्рд░рд╕ुрдк्рдд рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдоें рдЕंрддрд░-
рд╕рдХ्рд░िрдп рдЬ्рд╡ाрд▓рдоुрдЦी (Active Volcanoes):-
(i) рдЬिрд╕ рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдоें рдк्рд░ाрдпः рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдЙрдж्рдЧाрд░ рд╣ोрддा рд░рд╣े, рдЙрд╕े
рд╕рдХ्рд░िрдп рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(ii) рдЗрдирдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдоें рд╣ी рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рд╣ोрддा рд░рд╣ा рд╣ै।
(iii) рд╕्рдЯ्рд░ाрдо्рдмोрд▓ी рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै।
рдк्рд░рд╕ुрдк्рдд рдЬ्рд╡ाрд▓рдоुрдЦी (Dormant Volcanoes):-
(i) рдЬो рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рджीрд░्рдШ-рдХाрд▓ рддрдХ рд╢ाрди्рдд рд░рд╣рдиे рдХे рдЙрдкрд░ाрди्рдд рдЬाрдЧृрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं
рдЙрди्рд╣ें рдк्рд░рд╕ुрдк्рдд рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(ii) рдЗрд╕рдоें рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдХी рд╢ंрдХा рд╣ोрддी рд╣ै।
(iii) рд╡िрд╕ुрд╡िрдпрд╕ рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рд╕рдж्рдзि рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै।
18. рдоैрдЧ्рдоा рддрдеा рд▓ाрд╡ा рдоें рдЕंрддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░– рдоैрдЧ्рдоा рддрдеा рд▓ाрд╡ा рдоें рдЕंрддрд░-
рдоैрдЧ्рдоा (Magma):-
(i) рдкृрде्рд╡ी рдХे рднीрддрд░ी рднाрдЧ рдоें рдкिрдШрд▓े рд╣ुрдП рдЧрд░्рдо рдШोрд▓ рдХो рдоैрдЧ्рдоा рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(ii) рдЗрд╕рдоें рдЬрд▓ рд╡ рдЕрди्рдп рдЧैрд╕ें рднी рдоिрд▓ी рд╣ोрддी рд╣ैं।
(iii) рдпрд╣ рдкृрде्рд╡ी рдХे рднीрддрд░ी рднाрдЧों рдоें рдКрдкрд░ी рдоैंрдЯрд▓ рдоें рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै। (Magma is hot Sticky molten material.)
рд▓ाрд╡ा (Lava):-
(i) рдЬрдм рдЙрдж्рднेрджрди рдХे рдХाрд░рдг рдоैрдЧ्рдоा рдзрд░рддी рдХे рдмाрд╣рд░ рдЖрдХрд░ рдардг्рдбा рддрдеा рдаोрд╕ рд░ूрдк
рдзाрд░рдг рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै рддो рдЙрд╕े рд▓ाрд╡ा рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(ii) рдЗрд╕рдоें рдЬрд▓ рд╡ рдЧैрд╕ों рдХे рдЕंрд╢ рдирд╣ीं рд╣ोрддे।
(iii) рдпрд╣ рдкृрде्рд╡ी рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдХे рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рд╕े рдардг्рдбा рд╡ рдаोрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। (The Solidifed magma is called Lava.)
19. рд╕ुрдиाрдоी рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं? рдЗрдирдХे рд╡िрдиाрд╢рдХाрд░ी рдк्рд░рднाрд╡ рдХा рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рджो।
рдЙрдд्рддрд░-рд╕ुрдиाрдоी (Tsunami)-рдХрдИ рдмाрд░ рднूрдХрдо्рдк рдХे рдХाрд░рдг рд╕ाрдЧрд░ीрдп рд▓рд╣рд░ें рдмрд╣ुрдд
рдКंрдЪी рдЙрда рдЬाрддी рд╣ै। рдЬाрдкाрди рдоें рдЗрди्рд╣ें рд╕ुрдиाрдоी рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рддूрдлाрдиी рд▓рд╣рд░ें рддрдЯीрдп рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рдЬाрди-рдоाрди рдХी рд╣ाрдиि рдХрд░рддी рд╣ैं। рд╕рди् 1883 рдоें рдХ्рд░ाрдХрдЯोрдЖ рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рд╕े рдЬो рднूрдХрдо्рдк рдЖрдпा рдЬिрд╕рд╕े 15 рдоीрдЯрд░ рдКंрдЪी рд▓рд╣рд░ें рдЙрдаी рддрдеा рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЬाрд╡ा рдоें 36,00 рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ।
26 рджिрд╕рдо्рдмрд░, 2004 рдХो рдЗрдг्рдбोрдиेрд╢िрдпा рдХे рдиिрдХрдЯ рдХेрди्рдж्рд░िрдд рднूрдХрдо्рдк рд╕े рд╣िрди्рджрдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдоें 30 рдоीрдЯрд░ рдКंрдЪी рд╕ुрдиाрдоी рд▓рд╣рд░ें рдЬिрд╕рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ 3 рд▓ाрдЦ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рдЬाрдиें рдЧрдИ। рдЗрдг्рдбोрдиेрд╢िрдпा, рдеाрдЗрд▓ैंрдб, рдЕрдг्рдбрдоाрди рдж्рд╡ीрдк, рддрдоिрд▓рдиाрдбु рддрдЯ рддрдеा рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा рдХे рддрдЯीрдп рднाрдЧों рдоें рдк्рд░рд▓рдп рд╕рдоाрди рддрдмाрд╣ी рд╣ुрдИ।
20. рдк्рд░рд╕ुрдк्рдд рддрдеा рдоृрдд рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдк्рд░рд╕ुрдк्рдд рддрдеा рдоृрдд рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдоें рдЕрди्рддрд░:-
рдк्рд░рд╕ुрдк्рдд рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी (Dormant Volcano):-
(i) рдЬो рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рджीрд░्рдШ-рдХाрд▓ рддрдХ рд╢ाрди्рдд рд░рд╣рдиे рдХे рдЙрдкрд░ाрди्рдд рдЬाрдЧृрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдЙрди्рд╣ें рдк्рд░рд╕ुрдк्рдд рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(ii) рдЗрдирдоें рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдХी рд╢ंрдХा рд╣ोрддी рд╣ै।
(iii) рдмैрд░рди рдж्рд╡ीрдк рдЗрд╕рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै।
рдоृрдд рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी (Extinct Volcano):-
(i) рдЬो рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рд╢ांрдд рд░рд╣рддे рд╣ैं рдЙрди्рд╣ें рдоृрдд рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(ii) рдЗрдирдоें рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдХा рдХोрдИ рднрдп рдирд╣ीं рд╣ोрддा।
(iii) рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें рдХिрд▓ीрдоंрдЬाрд░ों рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдЗрд╕рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै
рджीрд░्рдШ рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
1. рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧें рдХौрди-рдХौрди рд╕ी рд╣ैं? рдЗрдирдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ो। рдпे рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖрди्рддрд░िрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХी рд╡िрднिрди्рдорддाрдУं рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХैрд╕े рджेрддी рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖрди्рддрд░िрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХा рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рд░ोрдд рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧे рд╣ैं। рднूрдХрдо्рдк рдХे рдХाрд░рдг рдкृрде्рд╡ी рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдХे рдКрдкрд░ рддрдеा рдиीрдЪे рддрд░ंрдЧें рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрди्рд╣ें рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧें рдХрд╣рддे рд╣ैं।
рдпे рддрд░ंрдЧें рдкृрде्рд╡ी рдХे рднीрддрд░ рдЬिрд╕ рд╕्рдеाрди рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै рдЙрд╕े рдЙрдж्рдЧрдо рдХेрди्рдж्рд░ (Focus) рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдХेрди्рдж्рд░ рдХे рдКрдкрд░ рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╕्рдеाрди рдХो рдЕрднिрдХेрди्рдж्рд░ (Epicentre) рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЬрд╣ाँ рднूрдХрдо्рдкрдоाрдкी рдпрди्рдд्рд░ (Seismography) рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрди рддрд░ंрдЧों рдХा рдЖрд▓ेрдЦрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧे рддीрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╣ोрддी рд╣ै-
(i) рдЕрдиुрджैрд░्рдШ्рдп рддрд░ंрдЧें (Longitudinal Waves)- -рдпे рдз्рд╡рдиि рддрд░ंрдЧों (Sound Waves) рдХी рднाрди्рддि рд╣ोрддी рд╣ैं। рдпे рддрд░рд▓, рдЧैрд╕ рддрдеा рдаोрд╕ рддीрдиों рдоाрдз्рдпрдоों рд╕े рдЧुрдЬрд░ рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдпे рддрд░ंрдЧें рдЖрдЧे-рдкीрдЫे рдПрдХ-рд╕рдоाрди рдЧрддि рд╕े рдЪрд▓рддी рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ें рдк्рд░ाрдердоिрдХ рддрд░ंрдЧें (Primary waves) рдпा рдХेрд╡рд▓ P-waves рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
(ii) рдЕрдиुрдк्рд░рд╕्рде рддрд░ंрдЧें (Tranverse Waves)- -рдпे рддрд░ंрдЧें рджोрд▓рди рдХी рджिрд╢ा рдкрд░ рд╕рдордХोрдг рдмрдиाрддी рд╣ुрдИ рдЪрд▓рддी рд╣ैं। рдЗрдирдХी рдЧрддि рдзीрдоी рд╣ोрддी рд╣ैं। рдпे рддрд░ंрдЧें рдХेрд╡рд▓ рдаोрд╕ рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рдЧुрдЬрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрди्рд╣ें рд╕ाрдзाрд░рдгрддः рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рддрд░ंрдЧें (Secondary waves) рдпा (S-waves) рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
(iii) рдзрд░ाрддрд▓ीрдп рддрд░ंрдЧें (Surface Waves) -рдпे рддрд░ंрдЧें рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдЕрдзिрдХ
рдк्рд░рднाрд╡рдХाрд░ी рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЧрд╣рд░ाрдИ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЗрдирдХी рддीрд╡्рд░рддा рдХрдо рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдпे рдПрдХ рд▓рдо्рдмे рд╕рдордп рдоें рдкृрде्рд╡ी рдХे рднीрддрд░ी рднाрдЧों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдкाрддी рд╣ैं। рдпे рддрд░ंрдЧें рдаोрд╕, рддрд░рд▓ рдПрд╡ं ‘рдЧैрд╕ीрдп рдоाрдз्рдпрдоों рдХी рд╕ीрдоाрдУं рд╕े рдЧुрдЬрд░рддी рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ें рд░ैрд▓े рддрд░ंрдЧें (Rayliegh waves) рдпा (R-waves) рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧों рдХे рд╡ेрдЧ рддрдеा рд╕ंрдЪрд░рдг рдоाрд░्рдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЖрди्рддрд░िрдХ рднाрдЧों
рдоें рд╡िрднिрди्рди рдкрд░рддों рдХे рднौрддिрдХ рдЧुрдгों рдХा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै। рдЗрди рддрд░ंрдЧों рдХे рд╡ेрдЧ рд╕े рд╡िрднिрди्рди рдкрд░рддों рдХे рдШрдирдд्рд╡ рдХा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै। рдЗрди рддрд░ंрдЧों рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕े рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рддрдд्рдд्рд╡ों рдХा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै-(i) рднू-рдкृрд╖्рда рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХा рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै।
(ii) рдкृрде्рд╡ी рдХो рддीрди рдкрд░рддों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЬैрд╕े-рднू-рдкृрд╖्рда, рдоैрдг्рдЯрд▓ рддрдеा рдХ्рд░ोрдб। (iii) рднू-рдкृрд╖्рда рд╕рдмрд╕े рд╣рд▓्рдХी рдкрд░рдд рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдФрд╕рдд рдШрдирдд्рд╡ 2.7 рд╣ै। (iv) рдХ्рд░ोрдб рд╕рдмрд╕े рднाрд░ी рдкрд░рдд рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдШрдордд्рд╡ 17.2 рд╣ै। (v) 2900 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рдХी рдЧрд╣рд░ाрдИ рддрдХ рддрд░ंрдЧों рдХी рдиिрд░рди्рддрд░ рдЧрддि рд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдаोрд╕ рдкрджाрд░्рдеों рд╕े рдмрдиा рд╣ै। (vi) рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЕрдн्рдпाрди्рддрд░ рдХी рдоोрдЯाрдИ 3500
рдХिрдоी рд╣ै। (vii) рд╡िрднिрди्рди рдкрд░рддों рдоें рдЕрди्рддрд░ाрд▓ рдкाрдП рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрдирдХे рдХाрд░рдг рднूрдХрдо्рдкीрдп рддрд░ंрдЧें рдЕрдкрдиा рдоाрд░्рдЧ рдмрджрд▓ рджेрддी рд╣ै। (viii) рдХ्рд░ोрдб рдоें рдЕрдиुрдк्рд░рд╕्рде рддрд░ंрдЧों рдХा рди рд╣ोрдиा рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рд╕ूрдЪрдХ рд╣ै рдХि рдХ्рд░ोрдб рдХे рдкрджाрд░्рде рдж्рд░рд╡ рд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ैं।
3. рднूрдХрдо्рдк рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं? рдпрд╣ рдХैрд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рднूрдХрдо्рдк (Earthquake)-рднूрдкृрд╖्рда рдХे рдХिрд╕ी рднी рднाрдЧ рдХे рдЕрдЪाрдирдХ рд╣िрд▓ рдЬाрдиे рдХो рднूрдХрдо्рдк рдХрд╣рддे рд╣ैं। (An earthquake is a sudden movement on the crust of the earth) рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднूрдХрдо्рдк рдзрд░ाрддрд▓ं рдХा рдХрдо्рдкрди рддрдеा рджोрд▓рди рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЪрдЯ्рдЯाрдиें рдКрдкрд░ рдиीрдЪे рд╕рд░рдХрддी рд╣ैं। рдпрд╣ рдПрдХ рдЖрдХрд╕्рдоिрдХ рдПрд╡ं рдЕрд╕्рдеाрдпी рдЧрддि рд╣ै। рднूрдХрдо्рдк рдЕрдкрдиे рдХेрди्рдж्рд░ рд╕े рдЪाрд░ों рдУрд░ рддрд░ंрдЧों
рдХे рдоाрдз्рдпрдоों рд╕े рдЖрдЧे рдмрдв़рддा рд╣ै।
рднूрдХрдо्рдк рдХे рдХाрд░рдг–рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рдоें рд▓ोрдЧ рднूрдХрдо्рдк рдХो рднрдЧрд╡ाрди् рдХा рдХोрдк рдоाрдирддे рдеे, рдкрд░рди्рддु рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднूрдХрдо्рдк рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдг рд╣ै-
(i) рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдЙрдж्рдЧाрд░ (VolcanicEruption)-рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдоें рд╢рдХ्рддि рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рд╕्рдеाрди рдХे рд╕рдоीрдкрд╡рд░्рддी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХॉрдк рдЙрдарддे рд╣ैं। рд╕рди् 1883 рдоें рдХ्рд░ाрдХрдЯोрдЖ рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рд╕े рджूрд░-рджूрд░ рддрдХ рднूрдХрдо्рдк рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдП рдЧрдП।
(ii) рд╡िрд╡рд░्рддрдиिрдХ рдХाрд░рдг (Tectonic Causes)-рдкृрде्рд╡ी рдХी рднीрддрд░ी рд╣рд▓рдЪрд▓ों рдХे рдХाрд░рдг рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдоें рдоोрдб़ рддрдеा рджрд░ाрд░ें рдкрдб़ рдЬाрддी рд╣ैं। рджрд░ाрд░ों рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╣рд▓рдЪрд▓ рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рднूрдХрдо्рдк рдЖрддे рд╣ैं।
(iii) рдкृрде्рд╡ी рдХा рд╕िрдХुрдб़рдиा (Contraction of Earth)-рддाрдкрдоाрди рдХрдо рд╣ोрдиे рд╕े рдкृрде्рд╡ी рд╕िрдХुрдб़рддी рд╣ै рддрдеा рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдоें рд╣рд▓рдЪрд▓ рдХे рдХाрд░рдг рднूрдХрдо्рдк рдЖрддे рд╣ैं।
(iv) рд▓рдЪрдХ рд╢рдХ्рддि (Elasticity of Rocks)-рдЬрдм рдХिрд╕ी рдЪрдЯ्рдЯाрди рдкрд░ рджрдмाрд╡ рдкрдб़рддा рддो рд╡рд╣ рдЪрдЯ्рдЯाрди рдЙрд╕ рджрдмाрд╡ рдХो рд╡ाрдкрд╕ рдзрдХेрд▓рддी рд╣ै।
4. рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा-рдЖрд╕्рдЯ्рд░िрдпा рднू-рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕्рдмेрд╕ (Suess) рдХे
рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдорд╣ाрджेрд╢ों рдХी рддрд▓рдЫрдЯी рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХे рдиीрдЪे рдкृрде्рд╡ी рдХी рддीрди рдоुрдЦ्рдп рдкрд░рддें рд╣ैं-рдКрдкрд░ी рдкрд░рдд् рдордз्рдпрд╡рд░्рддी рдкрд░рдд рдФрд░ рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдкिंрдб рдЬिрдирдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХ्рд░рдорд╢: рд╕िрдпाрд▓, рд╕ीрдоा рддрдеा рдиीрдлे рдХрд╣ा рд╣ै।
(1) рдЙрдкрд░ी рдкрд░рдд-рдорд╣ाрджेрд╢ों рдХी рддрд▓рдЫрдЯी рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХे рдаीрдХ рдиीрдЪे рдПрдХ рдРрд╕ी рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХी рдкрд░рдд рд╣ै рдЬो рдЧ्рд░ेрдиाрдЗрдЯ рд╕े рдмрд╣ुрдд рдоिрд▓рддी-рдЬुрд▓рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХा рдиाрдо рд╕्рд╡ेрд╕ рдиे рд╕िрдпाрд▓ рджिрдпा рд╣ै рдХ्рдпोрдХि рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХी рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХे рд╣ी рдоुрдЦ्рдп рддрдд्рдд्рд╡ рд╕िрд▓िрдХрди рддрдеा рдПрд▓्рдпुрдоुрдиिрдпрдо рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХा рдШрдирдд्рд╡ 2.75 рд╕े 2.90 рддрдХ рд╣ै। Sial рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै-Sial = Silicon+Aluminium рд╣ै, рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХी рдФрд╕рдд рдЧрд╣рд░ाрдИ 60 рд╕ंрдЦ्рдпा рд╣ै।
(2) рдордз्рдпрд╡рд░्рддी рдкрд░рдд-рд╕िрдпाрд▓ рдХे рдиीрдЪे рднाрд░ी рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХी рдПрдХ рдоोрдЯी рдкрд░рдд рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЖрдЧ्рдиेрдп рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдЬैрд╕े рдмेрд╕ाрд▓्рдЯ рдФрд░ рдЧ्рд░ैрдмो рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХा рдиाрдо рд╕ीрдоा (Sima) рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕ рджो рдоुрдЦ्рдп рддрдд्рдд्рд╡ рд╕िрд▓िрдХрди рддрдеा рдоैрддेрд╢िрдпрдо рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХा рдШрдирдд्рд╡ 2.90 рд╕े 4.75 рддрдХ рд╣ै।
(3).рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдкिрдг्рдб-рдкृрде्рд╡ी рдХी рддीрд╕рд░ी рдкрд░рдд рднूрдЧрд░्рдо рдХा рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рднाрдЧ рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдоुрдЦ्рдпрдд: рдиिрдХेрд▓ рддрдеा рд▓ोрд╣ा рдЬैрд╕े рднाрд░ी рдзाрддुрдУं рдХा рдмाрд╣ुрд▓्рдп рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░рдд рдХा рдиाрдо рдиिрдлे (Nife) рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा рдФрд╕рдд рдШрдирдд्рд╡ 12 рд╕े рдХुрдЫ рдХрдо рд╣ोрддा рд╣ै। рдФрд░ Nife рдХा рдЕрд░्рде Nife = Nickle +Ferrous рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдоुрдЯाрдИ 3500Km. рд▓рдЧрднрдЧ рд╣ै।