Bihar board class 11th Geography notes chapter 2

Bihar board class 11th Geography notes chapter 2

Bihar board class 11th Geography notes chapter 2

 рдкृрде्рд╡ी

2. рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдПрд╡ं рд╡िрдХाрд╕
рдкाрда्рдп-рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдЙрдд्рддрд░
1. рдмрд╣ुрд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рдк्рд░рд╢्рди :
(i) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди-рд╕ी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖрдпु рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХрд░рддी рд╣ै?
(рдХ)46 рд▓ाрдЦ рд╡рд░्рд╖
(рдЦ) 4600 рдоिрд▓िрдпрди рд╡рд░्рд╖
(рдЧ) 13.7 рдЕрд░рдм рд╡рд░्рд╖
(рдШ) 13.7 рдЦрд░рд╡ рд╡рд░्рд╖
рдЙрдд्рддрд░-(рдЦ)
(ii) рдиिрдо्рди рдоें рдХौрди-рд╕ी рдЕрд╡рдзि рд╕рдмрд╕े рд▓рдо्рдмी рд╣ै-
(рдХ). рдЗрдУрди (Eons)
(рдЦ) рдХрд▓्рдк (Period)
(рдЧ) рдорд╣ाрдХрд▓्рдк (Era))
(рдШ) рдпुрдЧ (Epoch)
рдЙрдд्рддрд░-(рдХ)
(iii) рдиिрдо्рди рдоें рдХौрди рд╕ा-рддрдд्рдд्рд╡ рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рд╡ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рдирд╣ीं рд╣ै?
(рдХ) рд╕ौрд░ рдкрд╡рди
(рдЦ) рдЧैрд╕ рдЙрдд्рд╕рд░्рдЬрди
(рдЧ) рд╡िрднेрджрди
(рдШ) рдк्рд░рдХाрд╢ рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг
рдЙрдд्рддрд░-(рдХ)
(iv) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рднीрддрд░ी рдЧ्рд░рд╣ рдХौрди рд╕े рд╣ैं-
(рдХ) рдкृрде्рд╡ी рд╡ рд╕ूрд░्рдп рдХे рдмीрдЪ рдкाрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЧ्рд░рд╣।
(рдЦ) рд╕ूрд░्рдп рд╡ рдХ्рд╖ुрдж्рд░ рдЧ्рд░рд╣ों рдХी рдкрдЯ्рдЯी рдХे рдмीрдЪ рдкाрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЧ्рд░рд╣।
(рдЧ) рд╡े рдЧ्рд░рд╣ рдЬो рдЧैрд╕ीрдп рд╣ैं।
(рдШ) рдмिрдиा рдЙрдкрдЧ्рд░рд╣ рд╡ाрд▓े рдЧ्рд░рд╣।
рдЙрдд्рддрд░-(рдЦ)
(v) рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдЬीрд╡рди рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рдХिрддрдиे рд╡рд░्рд╖ों рдкрд╣рд▓े рдЖрд░рдо्рдн рд╣ुрдЖ।
(рдХ) 1 рдЕрд░рдм 37 рдХрд░ोрдб़ рд╡рд░्рд╖ рдкрд╣рд▓े (рдЦ) 460 рдХрд░ोрдб़ рд╡рд░्рд╖ рдкрд╣рд▓े
(рдЧ) 38 рд▓ाрдЦ рд╡рд░्рд╖ рдкрд╣рд▓े (рдШ) 3 рдЕрд░рдм, 80 рдХрд░ोрдб़ рд╡рд░्рд╖ рдкрд╣рд▓े।
рдЙрдд्рддрд░-(рдШ)
2. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд▓рдЧрднрдЧ 30 рд╢рдм्рджों рдоें рджीрдЬिрдП-
(i) рдкाрд░्рдеिрд╡ рдЧ्рд░рд╣ рдЪрдЯ्рдЯाрдиी рдХ्рдпों рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдпे рдЧ्рд░рд╣ рдкृрде्рд╡ी рдХी рднाँрддि рд╣ी рд╢ैрд▓ों рдФрд░ рдзाрддुрдУं рд╕े рдмрдиे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдЕрдзिрдХ рдШрдирдд्рд╡ рд╡ाрд▓े рдЧ्рд░рд╣ рд╣ै। рдкाрд░्рдеिрд╡ рдЧ्рд░рд╣ рдЬрдирдХ рддाрд░े рдХे рдмрд╣ुрдд рдирдЬрджीрдХ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдФрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рддाрдкрдоाрди рдХे рдХाрд░рдг рдЗрдирдХी рдЧैрд╕ें рд╕ंрдШрдиिрдд рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдИ рдФрд░ рдШрдиीрднूрдд рднी рди рд╣ो рд╕рдХी। рдпे рдЧ्рд░рд╣ рдЫोрдЯे рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдХी рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рд╢рдХ्рддि рднी рдХрдо рд░рд╣ी рдЬिрд╕рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЗрдирд╕े рдиिрдХрд▓ी рд╣ुрдИ рдЧैрд╕ рдЗрди рдкрд░ рд░ुрдХी рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХी।
(ii) рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕ंрдмंрдзिрдд рджिрдпे рдЧрдП рддрд░्рдХो рдоें рдиिрдо्рди рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХे рдоूрд▓рднूрдд рдЕंрддрд░ рдмрддाрдПँ-(рдХ) рдХाрди्рдЯ рд╡ рд▓ाрдк्рд▓ेрд╕, (рдЦ) рдЪैрдо्рдмрд░рд▓ेрди рд╡ рдоोрд▓्рдЯेрди।
рдЙрдд्рддрд░-(рдХ) рдХाрди्рдЯ рд╡ рд▓ाрдк्рд▓ेрд╕ рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЧ्рд░рд╣ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдзीрдоी рдЧрддि рд╕े рдШूрдорддे рд╣ुрдП рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдмाрджрд▓ рд╕े рд╣ुрдЖ рдЬो рдХि рд╕ूрд░्рдп рдХी рдпुрд╡ा рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╕ंрдмрдж्рдз рдеे।
(рдЦ) рдЪैрдо्рдмрд░рд▓ेрди рд╡ рдоोрд▓्рдЯрди рдиे рдХрд╣ा рдХि рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдоें рдПрдХ рдЕрди्рдп рдн्рд░рдордгрд╢ीрд▓ рддाрд░ा рд╕ूрд░्рдп рдХे рдкाрд╕ рд╕े рдЧुрдЬрд░ा। рдЗрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рддाрд░े рдХे рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рд╕े рд╕ूрд░्рдп-рд╕рддрд╣ рд╕े рд╕िрдЧाрд░ рдХे рдЖрдХाрд░ рдХा рдХुрдЫ рдкрджाрд░्рде рдиिрдХрд▓рдХрд░ рдЕрд▓рдЧ рд╣ो рдЧрдпा। рдпрд╣ рдкрджाрд░्рде рд╕ूрд░्рдп рдХे рдЪाрд░ों рддрд░рдл рдШूрдордиे рд▓рдЧा рдФрд░ рдпрд╣ी рдкрд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╕ंрдШрдиिрдд рд╣ोрдХрд░ рдЧ्рд░рд╣ों рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЧрдпा।
(iii) рд╡िрднेрджрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХे рджौрд░ाрди рдФрд░ рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХे рддुрд░ंрдд рдмाрдж рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рддाрдк рдХे рдХाрд░рдг, рдкृрде्рд╡ी рдЖंрд╢िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдж्рд░рд╡ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд░рд╣ рдЧрдИ рдФрд░ рддाрдкрдоाрди рдХी рдЕрдзिрдХрддा рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╣рд▓्рдХे рдФрд░ рднाрд░ी рдШрдирдд्рд╡ рдХे рдоिрд╢्рд░рдг рд╡ाрд▓े рдкрджाрд░्рде рдШрдирдд्рд╡ рдХे рдЕंрддрд░ рдХे рдХाрд░рдг рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрдиा рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЧрдП। рдЗрд╕ी рдЕрд▓рдЧाрд╡ рд╕े рднाрд░ी рдкрджाрд░्рде (рдЬैрд╕े рд▓ोрд╣ा), рдкृрде्рд╡ी рдХे рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рдЪрд▓े рдЧрдП рдФрд░ рд╣рд▓्рдХे рдкрджाрд░्рде рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╕рддрд╣ рдпा рдКрдкрд░ी рднाрдЧ рдХी рддрд░рдл рдЖ рдЧрдП। рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдпрд╣ рдФрд░ рдаंрдбे рд╣ुрдП рдФрд░ рдаोрд╕
рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрдХрд░ рдЫोрдЯे рдЖрдХाрд░ рдХे рд╣ो рдЧрдП। рдЕंрддрддोрдЧрдд्рд╡ा рдпрд╣ рдкृрде्рд╡ी рдХी рднूрдкрд░्рдкрдЯी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рдЧрдП। рд╣рд▓्рдХे рд╡ рднाрд░ी рдШрдирдд्рд╡ рд╡ाрд▓े рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдкृрдердХ рд╣ोрдиे рдХी рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рд╡िрднेрджрди (Differentiation) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
(iv) рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдХाрд▓ рдоें рдкृрде्рд╡ी рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХ्рдпा рдеा?
рдЙрдд्рддрд░-рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдкृрде्рд╡ी рдЪрдЯ्рдЯाрдиी рдЧрд░्рдо рдФрд░ рд╡ीрд░ाрди рдЧ्рд░рд╣ рдеी, рдЬिрд╕рдХा рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ рд╡िрд░рд▓ рдеा рдЬो рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рд╡ рд╣ीрд▓ीрдпрдо рд╕े рдмрдиा рдеा।
(v) рдкृрде्рд╡ी рдХे рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ рдХो рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рдЧैрд╕ें рдХौрди-рд╕ी рдеी?
рдЙрдд्рддрд░-рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рд╡ рд╣ीрд▓ीрдпрдо।
3. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд▓рдЧрднрдЧ 150 рд╢рдм्рджों рдоें рджीрдЬिрдП-
(i) рдмिрдЧ рдмैंрдЧ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдмिрдЧ рдмैंрдЧ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдиिрдо्рди рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУं рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै-
(i) рдЖрд░рдо्рдн рдоें рд╡े рд╕рднी рдкрджाрд░्рде, рдЬिрдирд╕े рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдмрдиा рд╣ै, рдЕрддि рдЫोрдЯे рдЧोрд▓рдХ (рдПрдХाрдХी рдкрд░рдоाрдгु) рдХे рд░ूрдк рдоें рдПрдХ рд╣ी рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рдеे। рдЬिрд╕рдХा рдЖрдпрддрди рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдПрд╡ं рддाрдкрдоाрди рддрдеा рдШрдирдд्рд╡ рдЕрдиंрдд рдеा।
(ii) рдмिрдЧ рдмैंрдЧ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЗрд╕ рдЕрддि рдЫोрдЯे рдЧोрд▓рдХ рдоें рднीрд╖рдг рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рд╡ृрд╣рдд् рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖ। рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХि рдмिрдЧ рдмैंрдЧ рдХी рдШрдЯрдиा рдЖрдЬ рд╕े 13.7 рдЕрд░рдм рд╡рд░्рд╖ों рдкрд╣рд▓े рд╣ुрдИ рдеी। рдм्рд░рд╣्рдоांрдб
рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдЖрдЬ рднी рдЬाрд░ी рд╣ै। рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХे рдХाрд░рдг рдХुрдЫ рдКрд░्рдЬा рдкрджाрд░्рде рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЧрдИ। рд╡िрд╕्рдлोрдЯ (Bang) рдХे рдмाрдж рдПрдХ рд╕ेрдХेंрдб рдХे рдЕрд▓्рдкांрд╢ рдХे
рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╣ी рд╡ृрд╣рдд् рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХी рдЧрддि рдзीрдоी рдкрдб़ рдЧрдИ। рдмिрдЧ рдмैंрдЧ рд╣ोрдиे рдХे рдЖрд░рдо्рднिрдХ рддीрди рдоिрдирдЯ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╣ी рдкрд╣рд▓े рдкрд░рдоाрдгु рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ुрдЖ।
(iii) рдмिрдЧ рдмैंрдЧ рдХे рдХाрд░рдг 3 рд▓ाрдЦ рд╡рд░्рд╖ों рдХे рджौрд░ाрди, рддाрдкрдоाрди 4500° рдХेрд▓्рд╡िрди рддрдХ рдЧिрд░ рдЧрдпा рдФрд░ рдкрд░рдоाрдгрд╡ीрдп рдкрджाрд░्рде рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ुрдЖ। рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдкाрд░рджрд░्рд╢ी рд╣ो рдЧрдпा। рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧाрдУं рдХे рдмीрдЪ рдХी рджूрд░ी рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХा рд╣ोрдиा। рд╣ॉрдпрд▓ (Hoyle) рдиे рдЗрд╕рдХा рд╡िрдХрд▓्рдк рд╕्рдеिрд░ рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा’ (Steady StateConcept) рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕ рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдХिрд╕ी рднी рд╕рдордп рдоें рдПрдХ рд╣ी рдЬैрд╕ा рд░рд╣ा рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕ंрдмंрдзी рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдоाрдгों рдХे рдоिрд▓рдиे рдкрд░ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдЕрдм рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рд╣ी рдкрдХ्рд╖рдзрд░ рд╣ै।


(ii) рдкृрде्рд╡ी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╕ंрдмंрдзी рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХो рдмрддाрддे рд╣ुрдП рд╣рд░ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдпा рдЪрд░рдг рдХो рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдкрд░рддрджाрд░ рд╣ै। рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ рдХे рдмाрд╣рд░ी рдЫोрд░ рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдХे рдХ्рд░ोрдб рддрдХ рдЬो рдкрджाрд░्рде рд╣ै рд╡े рдПрдХ рд╕рдоाрди рдирд╣ीं рд╣ैं। рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ीрдп рдкрджाрд░्рде рдХा рдШрдирдд्рд╡ рд╕рдмрд╕े рдХрдо рд╣ै। рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╕рддрд╣ рд╕े рдЗрд╕рдХे рднीрддрд░ी рднाрдЧ рддрдХ рдЕрдиेрдХ рдоंрдбрд▓ рд╣ै рдФрд░ рд╣рд░ рдПрдХ рднाрдЧ рдХे рдкрджाрд░्рде рдХी рдЕрд▓рдЧ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ै।
рдЙрд▓्рдХाрдУं рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕े рд╣рдоें рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдмрд╣ुрдд рд╕े рдЧ्рд░рд╣ाрдгुрдУं рдХे рдЗрдХрдЯ्рдаा рд╣ोрдиे рд╕े рдЧ्рд░рд╣ рдмрдиे рд╣ैं, рдкृрде्рд╡ी рдХी рд░рдЪрдиा рднी рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХ्рд░рдо рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЬрдм рдкрджाрд░्рде рдЧुрд░ुрдд्рд╡рдмрд▓ рдХे рдХाрд░рдг рд╕ंрд╣рдд рд╣ो рд░рд╣ा рдеा, рддो рдЗрди рдЗрдХрдЯ्рдаा рд╣ोрддे рдкिंрдбों рдиे рдкрджाрд░्рде рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा।
рдЗрд╕рд╕े рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдКрд╖्рдоा рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдИ। рдпрд╣ рдХ्рд░िрдпा рдЬाрд░ी рд░рд╣ी рдФрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рддाрдк рд╕े рдкрджाрд░्рде рдкिрдШрд▓рдиे рд▓рдЧा। рдРрд╕ा рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдордп рдФрд░ рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХे рддुрд░ंрдд рдмाрдж рдоें рд╣ुрдЖ। рдЕрдзिрдХрддा рдХे рдХाрд░рдг рд╣рд▓्рдХे рдФрд░ рднाрд░ी рдШрдирдд्рд╡ рдХे рдоिрд╢्рд░рдг рд╡ाрд▓े рдкрджाрд░्рде рдШрдирдд्рд╡ рдХे рдЕंрддрд░ рдХे рдХाрд░рдг рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрдиा рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЧрдП। рдЗрд╕ी рдЕрд▓рдЧाрд╡ рд╕े рднाрд░ी рдкрджाрд░्рде (рдЬैрд╕े рд▓ोрд╣ा), рдкृрде्рд╡ी рдХे рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рдЪрд▓ рдЧрдП рдФрд░ рд╣рд▓्рдХे рдкрджाрд░्рде
рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╕рддрд╣ рдпा рдКрдкрд░ी рднाрдЧ рдХी рддрд░рдл рдЖ рдЧрдП рддрдеा рдкृрде्рд╡ी рдХी рднूрдкрд░्рдкрдЯी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рдЧрдП।
рдЪंрдж्рд░рдоा рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдордп, рднीрд╖рдг рд╕ंрдШрдЯ्рдЯ (Giant impact) рдХे рдХाрд░рдг, рдкृрде्рд╡ी рдХा рддाрдкрдоाрди рдкुрдиः рдмрдв़ा рдпा рдлिрд░ рдКрд░्рдЬा рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдИ рдФрд░ рдпрд╣ рд╡िрднेрджрди рдХा рджूрд╕рд░ा рдЪрд░рдг рдеा। рд╡िрднेрджрди рдХी рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рдкृрде्рд╡ी рдХा рдкрджाрд░्рде рдЕрдиेрдХ рдкрд░рддों рдоें рдЕрд▓рдЧ рд╣ो рдЧрдпा рдЬैрд╕े-рдкрд░्рдкрдЯी (Crust) рдк्рд░рд╡ाрд░ (Mantle), рдмाрд╣्рдп рдХ्рд░ोрдб (Outer core) рдФрд░ рдЖंрддрд░िрдХ рдХ्рд░ोрдб (Inner core)। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рддीрди рдЕрд╡рд╕्рдеाрдПँ рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдкрд╣рд▓ी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЖрджिрдХाрд▓िрдХ рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ीрдп рдЧैрд╕ों рдХा рд╣्рд░ाрд╕ рд╣ै। рджूрд╕рд░ी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें, рдкृрде्рд╡ी рдХे рднीрддрд░ рд╕े рдиिрдХрд▓ी рднाрдк рдПрд╡ं рдЬрд▓рд╡ाрд╖्рдк рдиे рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХो рдЬैрд╡ рдк्рд░рдХाрд╢ рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा (Photo-synthesis) рдиे рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рдХिрдпा।
рдРрд╕ा рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЬीрд╡рди рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд▓рдЧрднрдЧ 380 рдХрд░ोрдб़ рд╡рд░्рд╖ рдкрд╣рд▓े рдЖрд░ंрдн рд╣ुрдЖ। рдПрдХ рдХोрд╢ीрдп рдЬीрд╡ाрдгु рд╕े рдЖрдЬ рдХे рдордиुрд╖्рдп рддрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा рд╕ाрд░ рднू-рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдХाрд▓ рдоाрдкрдХ्рд░рдо рд╕े рдЬ्рдЮाрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рд╢्рди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдЙрдд्рддрд░
рдЕрддिрд▓рдШु рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
1. рдРрд╕े рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдХा рдиाрдо рдмрддाрдУ рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкृрде्рд╡ी рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдеी।
рдЙрдд्рддрд░– -рдпूрдиाрдиी рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЕрд░рд╕्рддू।
2. рднू-рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдЗрд╕рд╕े рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै рдХि рдкृрде्рд╡ी рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рд╣ै рддрдеा рд╕ूрд░्рдп, рдЪрди्рдж्рд░рдоा, рдЧ्рд░рд╣ рдЖрджि рдкृрде्рд╡ी рдХी рдкрд░िрдХ्рд░рдоा рдХрд░рддे рд╣ैं।
3. рд╕ूрд░्рдп рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╕ौрд░ рдордг्рдбрд▓ рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рд╕ौрд░ рдордг्рдбрд▓ рдЬिрд╕рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рд╕ूрд░्рдп рд╣ै, рд╕рднी рдЧ्рд░рд╣ рд╕ूрд░्рдп рдХी рдкрд░िрдХ्рд░рдоा рдХрд░рддे рд╣ै।
4. рдПрдХ рднाрд░рддीрдп рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдХा рдиाрдо рдмрддाрдЗрдП рдЬिрд╕рдиे рд╕ूрд░्рдп-рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी।
рдЙрдд्рддрд░-рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ।
5. рд╕ौрд░ рдордг्рдбрд▓ рдоें рдХिрддрдиे рдЧ्рд░рд╣ рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-9
6. рдЖрди्рддрд░िрдХ рдЧ्рд░рд╣ों рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░-рдмुрдз, рд╢ुрдХ्рд░, рдкृрде्рд╡ी, рдоंрдЧрд▓ рдЧ्рд░рд╣।
7. рдмाрд╣्рдп рдЧ्рд░рд╣ों рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░-рд╡ृрд╣рд╕्рдкрддि, рд╢рдиि, рдЕрд░ुрдг, рд╡рд░ुрдг, рдХुрдмेрд░।
8. рдЙрд╕ рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рдЧ्рд░рд╣ рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦें рдЬрд╣ाँ рдЬीрд╡рди рдоौрдЬूрдж рд╣ै।
рдЙрдд्рддрд░-рдкृрде्рд╡ी।
9. рдХिрд╕ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдиे рдиीрд╣ाрд░िрдХा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा?
рдЙрдд्рддрд░– -рдЬрд░्рдордиी рдХे рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдПрдоैрдиुрд▓ рдХाрди्рдд рдиे।
10. рдХिрд╕ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдиे рд╕ंрдШрдЯ्рдЯ рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी?
рдЙрдд्рддрд░-рдЬेрдо्рд╕ рдЬीрди्рд╕ рддрдеा рдЬेрдл्рд░ीрдЬ рдиे।
11. рд╕ूрд░्рдп рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓े рдЬीрд╣्рд╡ाрдХाрд░ рдкрджाрд░्рде рдХा рдХ्рдпा рдЖрдХाрд░ рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рд╕िрдЧाрд░ рдХे рдЖрдХाрд░ рдХा।
12. рдЕрднिрдирд╡ рддाрд░े рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рд╕ूрд░्рдп рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рд▓ाрдЦों рдЧुрдгा рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рдордп рддाрд░ा।
13. 1950 рдИ. рдоें рд░ूрд╕ рдХे рдХिрд╕ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдиे рдиीрд╣ाрд░िрдХा рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХिрдпा?
рдЙрдд्рддрд░-рдУрдЯो рд╢िрдоिрдб рдиे।
14. рдЬींрд╕ рдФрд░ рдЬैрдлрд░ी рдХा рдХौрди-рд╕ा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдж्рд╡ैрддाрд░िрдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд।
15. рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдордп рдоें рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХौрди-рд╕ा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдмिрдЧ рдмैंрдЧ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд (рд╡िрд╕्рддृрдд рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा)।
16. рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡рд░्рд╖ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢ рдХिрддрдиी рджूрд░ी рддрдп рдХрд░рддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-9.461x 10рдкрд░ рдкाрд╡рд░ 12 рдХिрдоी।
17. рддाрд░ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрдм рд╣ुрдЖ?
рдЙрдд्рддрд░-рд▓рдЧрднрдЧ 5 рд╕े 6 рдЕрд░рдм рд╡рд░्рд╖ рдкрд╣рд▓े।
18. рдЖрди्рддрд░िрдХ рдЧ्рд░рд╣ рдХौрди-рд╕े рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдмुрдз, рд╢ुрдХ्рд░, рдкृрде्рд╡ी рд╡ рдоंрдЧрд▓।
19. рдмाрд╣рд░ी рдЧ्рд░рд╣ рдХौрди-рд╕े рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рд╡ृрд╣рд╕्рдкрддि, рд╢рдиि, рдЕрд░ुрдг, рдХुрдмेрд░।
20. The Big Splat рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдПрдХ рдмрдб़े рдкिрдг्рдб рдХा рдкृрде्рд╡ी рд╕े рдЯрдХрд░ाрдиा।
21. рдЪрди्рдж्рд░рдоा рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХрдм рд╣ुрдИ?
рдЙрдд्рддрд░-рд▓рдЧрднрдЧ 4.44 рдЕрд░рдм рд╡рд░्рд╖ рдкूрд░्рд╡।
22. рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХा рд╕्рд░ोрдд рдХ्рдпा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХ्рд░िрдпा рд╕े рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ों рдоें рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХा рдмрдв़рдиा।
23. рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡рд░्рд╖ (Light Year) рд╕рдордп рдХा рдирд╣ीं рд╡рд░рди् рджूрд░ी рдХा рдоाрдк рд╣ै। рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рдЧрддि 3 рд▓ाрдЦ рдХि. рдоी. рдк्рд░рддि рд╕ेрдХेंрдб рд╣ै। рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рд╣ै рдХि рдПрдХ рд╕ाрд▓ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢ рдЬिрддрдиी рджूрд░ी рддрдп рдХрд░ेрдЧा, рд╡рд╣ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡рд░्рд╖ рд╣ोрдЧा। рдпрд╣ 9.461x 10 рдкрд░ рдкाрд╡рд░ 12 рдХिрдоी рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ै। рдкृрде्рд╡ी рд╡ рд╕ूрд░्рдп рдХी рдФрд╕рдд рджूрд░ी 14 рдХрд░ोрдб़ 95 рд▓ाрдЦ, 98 рд╣рдЬाрд░ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд╣ै। рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡рд░्рд╖ рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдпрд╣ рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡рд░्рд╖ рдХा рдХेрд╡рд▓ 8.311 рдоिрдирдЯ рд╣ै।
24. рд╕ौрд░рдоंрдбрд▓ рдХ्рдпा рд╣ै? рдЗрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рдХрдм рд╣ुрдИ?
рдЙрдд्рддрд░-рд╣рдоाрд░े рд╕ौрд░рдоंрдбрд▓ рдоें рдиौ рдЧ्рд░рд╣ рд╣ै। рдЬिрд╕ рдиीрд╣ाрд░िрдХा рдХो рд╕ौрд░ рдордг्рдбрд▓ рдХा рдЬрдирдХ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдЙрд╕рдХे рдз्рд╡рд╕्рдд рд╣ोрдиे рд╡ рдХ्рд░ोрдб рдХे рдмрдирдиे рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд▓рдЧрднрдЧ 5 рд╕े 5.6 рдЕрд░рдм рд╡рд░्рд╖ рдкрд╣рд▓े рд╣ुрдИ рд╡ рдЧ्рд░рд╣ рд▓рдЧрднрдЧ 4.6 рд╕े 4.56 рдЕрд░рдм рд╡рд░्рд╖ рдкрд╣рд▓े рдмрдиे। рд╣рдоाрд░े рд╕ौрд░ рдордг्рдбрд▓ рдоें рд╕ूрд░्рдп (рддाрд░ा), 9 рдЧ्рд░рд╣, 63 рдЙрдкрдЧ्рд░рд╣, рд▓ाрдЦों рдЫोрдЯे рдкिрдг्рдб рдЬैрд╕े-рдХ्рд╖ुрдж्рд░ рдЧ्рд░рд╣ (рдЧ्рд░рд╣ों рдХे рдЯुрдХрдб़े) (Asterodis), рдзूрдордХेрддु (Comets) рдПрд╡ं рд╡ृрд╣рдд् рдоाрдд्рд░ा рдоें рдзूрд▓рдХрдг рд╡ рдЧैрд╕ें рд╣ै।
25. рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ों рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХрдм рд╣ुрдИ?
рдЙрдд्рддрд░-рдЕрдзिрдХ рд╕ंрдШрдирди рдХे рдХाрд░рдг рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╡рд░्рд╖ा рд╣ुрдИ। рдкृрде्рд╡ी рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рд╡рд░्рд╖ा рдХा рдЬрд▓ рдЧрд░्рдЧों рдоें рдЗрдХрдЯ्рдаा рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдЬिрд╕рд╕े рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдмрдиे। рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕े 50 рдХрд░ोрдб़ рд╕ाрд▓ों рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдмрдиे। рдЗрд╕рд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ 400 рдХрд░ोрдб़ рд╕ाрд▓ рдкुрд░ाрдиे рд╣ैं।
26. рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеाрдПँ рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░-рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рддीрди рдЕрд╡рд╕्рдеाрдПँ рд╣ैं-(i) рдЗрд╕рдХी рдкрд╣рд▓ी
рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЖрджिрдХाрд▓िрдХ рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ीрдп рдЧैрд╕ों рдХा рди рд░рд╣рдиा рд╣ै। (ii) рджूрд╕рд░ी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкृрде्рд╡ी рдХे рднीрддрд░ рд╕े рдиिрдХрд▓ी рднाрдк рдПрд╡ं рдЬрд▓рд╡ाрд╖्рдк рдиे рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХिрдпा। (iii) рдЕрди्рдд рдоें рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХो рдЬैрд╡ рдордг्рдбрд▓ рдХी рдк्рд░рдХाрд╢ рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा (Photosynthesis) рдиे рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рдХिрдпा।
27. рдкृрде्рд╡ी рдХे рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдХो рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рдЧैрд╕ें рдХौрди рд╕ी рдеीं।
рдЙрдд्рддрд░-рдкृрде्рд╡ी рдХे рдаंрдбा рд╣ोрдиे рдФрд░ рд╡िрднेрджрди рдХे рджौрд░ाрди, рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЕंрджрд░ुрдиी рднाрдЧ рд╕े
рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдЧैрд╕ें рд╡ рдЬрд▓рд╡ाрд╖्рдк рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓े। рдЗрд╕ी рд╕े рдЖрдЬ рдХे рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рд╣ुрдЖ। рдЖрд░рдо्рдн рдоें рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдоें рдЬрд▓рд╡ाрд╖्рдк, рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди, рдХाрд░्рдмрди рдбाрдЗрдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб, рдоिрдеेрди рд╡ рдЕрдоोрдиिрдпा рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдФрд░ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдеी। рд╡рд╣ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдЬिрд╕рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдХे рднीрддрд░ी рднाрдЧ рд╕े рдЧैрд╕ें рдзрд░рддी рдкрд░ рдЖрдИ, рдЗрд╕े рдЧैрд╕ рдЙрдд्рд╕рд░्рдЬрди (Degassing) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
                                           рд▓рдШु рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
1. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЙрдд्рддрд░ рджें-
(i) рдиीрд╣ाрд░िрдХा рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдзीрдоी рдЧрддि рд╕े рдЪрдХ्рд░ाрдХाрд░ рдШूрдорддे рдЧैрд╕ рдХे рдмाрджрд▓ рдХो рдиीрд╣ाрд░िрдХा рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рдЧрд░्рдо рдЧैрд╕ीрдп рдкрджाрд░्рде рддрдеा рдзूрд▓ рдЧैрд╕ рдХे рдмाрджрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं।
(ii) рдЧ्рд░рд╣ाрдгु рдХ्рдпा рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░– -рд╕ूрд░्рдп рддрдеा рдЧुрдЬрд░рддे рддाрд░े рдХे рдЯрдХрд░ाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдЧैрд╕ीрдп рдкрджाрд░्рде рдПрдХ рдлिрд▓ाрдоेंрдЯ рдХे рд░ूрдк рдоें рдкूрд░्рд╡-рд╕्рдеिрдд рд╕ूрд░्рдп рд╕े рдиिрдХрд▓ рдХрд░ рдмाрд╣рд░ рдЖ рдЧрдпा। рдпрд╣ рдЬिрд╣्рд╡ा рдЖрдХाрд░ рдХे рдкрджाрд░्рде рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдЯुрдХрдб़ों рдоें рдмिрдЦрд░ рдЧрдП। рдпे рдЯुрдХрдб़े рдаंрдбे рдкिंрдбों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдб़рддे рд╕ूрд░्рдп рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдХрдХ्рд╖ाрдУं рдоें рдШूрдордиे рд▓рдЧे рдЗрди्рд╣ें рдЧ्рд░рд╣ाрдгु (Planetesimals) рдХрд╣рддे рд╣ै।
(iii) рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдХिрд╕рдиे рдиीрд╣ाрд░िрдХा рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХो рдк्рд░рд╕्рддाрд╡िрдд рдХिрдпा?
рдЙрдд्рддрд░-рдиीрд╣ाрд░िрдХा рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЬрд░्рдордиी рдХे рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдПрдоैрдиुрд▓ рдХांрдд рдиे 1755 рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд.рдХी।
(iv) рдЖрджि рддाрд░ा (рдк्рд░ोрдЯोрд╕्рдЯाрд░) рдХ्рдпा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдЧрд░्рдо рдЧैрд╕ों рдХे рдмाрджрд▓ рд╕े рдмрдиी рдиीрд╣ाрд░िрдХा рдоें рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рд╕े рдЕрднिрдирд╡ рддाрд░े рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╣ुрдИ। рдЗрд╕рдХे рд╕рдШрди рднाрдЧ рдЕрдкрдиे рд╣ी рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рд╡िрдЦрдг्рдбिрдд рд╣ो рдЧрдП। рд╕рдШрди рдХोрдб рд╡िрд╢ाрд▓ рддрдеा рдЕрдзिрдХ рдЧрд░्рдо рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрд╕े рдЖрджि рддाрд░ा (Proto Star) рдХрд╣рддे рд╣ैं рдЬो рдЕрди्рдд рдоें рд╕ूрд░्рдп рдмрди рдЧрдпा।
2. рдУрдЯोрд╢िрдоिрдб рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдкрд░ рдиोрдЯ рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░-1950 рдИ. рдоें рд░ूрд╕ рдХे рдСрдЯो рд╢िрдоिрдб (Otto schmidt) рд╡ рдЬрд░्рдордиी рдиे рдХाрд░्рд▓ рд╡ाрдЗрдЬाрд╕्рдХрд░ (Carml weizascar) рдиे рдиीрд╣ाрд░िрдХा рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा (Nebular hypothesis) рдоें рдХुрдЫ рд╕рд╢ोрдзрди рдХिрдпा, рдЬिрд╕рдоें рдиीрд╣ाрд░िрдХा рд╕े рдШिрд░ा рд╣ुрдЖ рдеा рдЬो рдоुрдЦ्рдпрддः рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди, рд╣ीрд▓िрдпрдо
рдФрд░ рдзूрд▓िрдХрдгो рдХी рдмрдиी рдеी। рдЗрди рдХрдгों рдХे рдШрд░्рд╖рдг рд╡ рдЯрдХрд░ाрдиे (Colusion) рд╕े рдПрдХ рдЪрдкрдЯी рддрд╢्рддрд░ी рдХी рдЖрдХृрддि рдХे рдмाрджрд▓ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЕрднिрд╡ृрдж्рдзि (Acceretion) рдк्рд░рдХ्рд░рдо рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рдЧ्рд░рд╣ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ुрдЖ।
3. рдЧ्рд░рд╣ों рдХा рд╕ूрд░्рдп рд╕े рджूрд░ी, рдШрдирдд्рд╡ рддрдеा рдЕрд░्рдж्рдзрд╡्рдпाрд╕ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░
4. рддाрд░ों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ो।
рдЙрдд्рддрд░-рддाрд░ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг-рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдоें рдКрд░्рдЬा рд╡ рдкрджाрд░्рде рдХा рд╡िрддрд░рдг рд╕рдоाрди рдирд╣ीं рдеा। рдШрдирдд्рд╡ рдоें рдЖрд░рдо्рднिрдХ рднिрди्рдирддा рд╕े рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдмрд▓ों рдоें рднिрди्рдирддा рдЖрдИ, рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдкрджाрд░्рде рдХा рдПрдХрдд्рд░рдг рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ी рдПрдХрдд्рд░рдг рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧाрдУं рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдЖрдзाрд░ рдмрдиा। рдПрдХ рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा рдЕрд╕ंрдЦ्рдп рддाрд░ों рдХा рд╕рдоूрд╣ рд╣ै। рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧाрдУं рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдЗрддрдиा рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै
рдХि рдЙрдирдХी рджूрд░ी рд╣рдЬाрд░ों рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡рд░्рд╖ों рдоें (Lightyears) рдоाрдкी рдЬाрддी рд╣ै। рдПрдХ рдЕрдХेрд▓ी рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा рдХा рд╡्рдпाрд╕ 80 рд╣рдЬाрд░ рд╕े 1 рд▓ाрдЦ 50 рд╣рдЬाрд░ рд╡рд░्рд╖ рдХे рдмीрдЪ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдПрдХ рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдЧैрд╕ рд╕े рдмрдиे рд╡िрд╢ाрд▓ рдмाрджрд▓ рдХे рд╕ंрдЪрдпрди рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕े рдиीрд╣ाрд░िрдХा (Nebula) рдХрд╣ा рдЧрдпा। рдХ्рд░рдорд╢ः рдЗрд╕ рдмрдв़рддी рд╣ुрдИ рдиीрд╣ाрд░िрдХा рдоें рдЧैрд╕ рдХे рдЭुрдг्рдб рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдП। рдпे рдЭुрдг्рдб рдмрдв़рддे-рдмрдв़рддे рдШрдиे рдЧैрд╕ीрдп рдкिрдг्рдб рдмрдиे, рдЬिрдирд╕े рддाрд░ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдЖрд░рдо्рдн рд╣ुрдЖ। рдРрд╕ा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рддाрд░ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд▓рдЧрднрдЧ 5 рд╕े 6 рдЕрд░рдм рд╡рд░्рд╖ рдкрд╣рд▓े рд╣ुрдЖ।
5. рдЖрди्рддрд░िрдХ рддрдеा рдмाрд╣рд░ी рдЧ्рд░рд╣ों рдХी рддुрд▓рдиा рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдЗрди рдиौрдЧ्рд░рд╣ों рдоें рдмुрдз, рд╢ुрдХ्рд░, рдкृрде्рд╡ी рд╡ рдоंрдЧрд▓ рднीрддрд░ी рдЧ्рд░рд╣ (Inner Planets) рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рдпे рд╕ूрд░्рдп рд╡ рдЫुрдж्рд░рдЧ्рд░рд╣ों рдХी рдкрдЯ्рдЯी рдХे рдмीрдЪ рд╕्рдеिрдд рд╣ैं। рдЕрди्рдп рдкाँрдЪ рдЧ्рд░рд╣ рдмाрд╣рд░ी рдЧ्рд░рд╣ (Outer Planets) рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рдкрд╣рд▓े рдЪाрд░ рдЧ्рд░рд╣ рдкाрд░्рдеिрд╡ (Terrestrial) рдЧ्рд░рд╣ рднी рдХрд╣े рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рдпे рдЧ्рд░рд╣ рдкृрде्рд╡ी рдХी рднाँрддि рд╣ी рд╢ैрд▓ों рдФрд░ рдзाрддुрдУं рд╕े рдмрдиे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдЕрдзिрдХ рдШрдирдд्рд╡ рд╡ाрд▓े рдЧ्рд░рд╣ рд╣ैं। рдЕрди्рдп рдкाँрдЪ рдЧ्рд░рд╣ рдЧैрд╕ рд╕े рдмрдиे рд╡िрд╢ाрд▓ рдЧ्рд░рд╣ рдпा рдЬोрд╡िрдпрди (Jovian) рдЧ्рд░рд╣
рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рдЬोрд╡िрдпрди рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдмृрд╣рд╕्рдкрддि (Jupiter) рдХी рддрд░рд╣। рдЗрдирдоें рд╕े рдЕрдзिрдХрддрд░ рдкाрд░्рдеिрдХ рдЧ्рд░рд╣ों рд╕े рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ैं рдФрд░ рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рд╡ рд╣ीрд▓िрдпрдо рд╕े рдмрдиा рд╕рдШрди рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдпुрдХ्рдд рд╣ैं। рд╕рднी рдЧ्рд░рд╣ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд▓рдЧрднрдЧ 4.6 рдЕрд░рдм рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдПрдХ рд╣ी рд╕рдордп рдоें рд╣ुрдЖ।
6. рдЪрди्рдж्рд░рдоा рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдордд рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдЪрди्рдж्рд░рдоा рдкृрде्рд╡ी рдХा рдЕрдХेрд▓ा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЙрдкрдЧ्рд░рд╣ рд╣ै। рдкृрде्рд╡ी рдХी рддрд░рд╣ рдЪрди्рдж्рд░рдоा рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдордд рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдП рдЧрдП рд╣ैं।
(i) рд╕рди् 1883 рдИ. рдоें рд╕рд░ рдЬाрд░्рдЬ рдбाрд░्рд╡िрди (Sir George Darwin) рдиे рд╕ुрдЭाрдпा рдХि рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдоें рдкृрде्рд╡ी рд╡ рдЪрди्рдж्рд░рдоा рддेрдЬी рд╕े рдШूрдорддे рдПрдХ рд╣ी рдкिрдг्рдб рдеे। рдпрд╣ рдкूрд░ा рдкिрдг्рдб рдбंрдмрд▓ ।(‘рдмीрдЪ рд╕े рдкрддрд▓ा рд╡ рдХिрдиाрд░ो рд╕े рдоोрдЯा) рдХी рдЕрдХृрддि рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЕрди्рдд рдоें  рдЯूрдЯ рдЧрдпा। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЪрди्рдж्рд░рдоा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдЙрд╕ी рдкрджाрд░्рде рд╕े рд╣ुрдЖ рдЬрд╣ाँ рдЖрдЬ рдк्рд░рд╢ांрдд рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдПрдХ рдЧрд░्рдд рдХे рд░ूрдк рдоें рдоौрдЬूрдж рд╣ैं।
(ii) рдпрдж्рдпрдкि рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдХे рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЗрдирдоें рд╕े рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддे। рдРрд╕ा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЙрдкрдЧ्рд░рд╣ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪрди्рдж्рд░рдоा рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдПрдХ рдмрдб़े рдЯрдХрд░ाрд╡ (Giant impact) рдХा рдирддीрдЬा рд╣ै рдЬिрд╕े ‘рдж рдмिрдЧ рд╕्рдкрд▓ैрдЯ’ (The big splat) рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рдРрд╕ा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдкृрде्рд╡ी рдХे рдмрдирдиे рдХे рдХुрдЫ рд╕рдордп рдмाрдж рд╣ी рдоंрдЧрд▓ рдЧ्рд░рд╣ рдХे 1 рд╕े 3 рдЧुрдгा рдмрдб़े рдЖрдХाрд░ рдХा рдкिрдг्рдб рдкृрде्рд╡ी рд╕े рдЯрдХрд░ाрдпा। рдЗрд╕ рдЯрдХрд░ाрд╡ рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдХा рдПрдХ рд╣िрд╕्рд╕ा рдЯूрдЯрдХрд░ рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдоें рдмिрдЦрд░ рдЧрдпा। рдЯрдХрд░ाрд╡ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ुрдЖ рдпрд╣ рдкрджाрд░्рде рдлिрд░ рдкृрде्рд╡ी рдХे рдХрдХ्рд╖ рдоें рдШूрдордиे рд▓рдЧा рдФрд░ рдХ्рд░рдорд╢ः рдЖрдЬ рдХा рдЪрди्рдж्рд░рдоा рдмрдиा। рдпрд╣ рдШрдЯрдиा рдпा рдЪрди्рдж्рд░рдоा рдХी рдЙрдд्рдкрддि рд▓рдЧрднрдЧ 4.44 рдЕрд░рдм рд╡рд░्рд╖ों рдкрд╣рд▓े рд╣ुрдИ।
7. рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдЬीрд╡рди рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХैрд╕े рд╣ुрдИ?
рдЙрдд्рддрд░-рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХो рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХी рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдмрддाрддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЬрдЯिрд▓ рдЬैрд╡ (рдХाрд░्рдмрдиिрдХ) рдЕрдгु (Complex organic molecules) рдмрдиे рдФрд░ рдЙрдирдХा рд╕рдоूрд╣рди рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ рд╕рдоूрд╣рди рдРрд╕ा рдеा рдЬो рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рджोрд╣рд░ाрддा рдеा। (рдкुрдиःрдмрдирдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рдеा) рдФрд░ рдиिрд░्рдЬीрд╡ рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдЬीрд╡िрдд рддрдд्рдд्рд╡ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░ рд╕рдХा। рд╣рдоाрд░े рдЧ्рд░рд╣ рдкрд░ рдЬीрд╡рди рдХे рдЪिрд╣्рди рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕рдордп рдХी рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдоें рдкाрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЬीрд╡ाрд╢्рдо рдХे рд░ूрдк рдоें
рд╣ैं। 300 рдХрд░ोрдб़ рд╕ाрд▓ рдкुрд░ाрдиी рднूрдЧрд░्рднिрдХ рд╢ैрд▓ों рдоें рдкाрдИ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ूрдХ्рд╖्рдорджрд░्рд╢ी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдЖрдЬ рдХी рд╢ैрд╡ाрд▓ (Blue green.igae) рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╕े рдоिрд▓рддी рдЬुрд▓рддी рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рдХि рдЗрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╕рдордп рдоें рд╕ाрдзाрд░рдг рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╡ाрд▓ी рд╢ैрд╡ाрд▓ рд░рд╣ी рд╣ोрдЧी। рдпрд╣ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЬीрд╡рди рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд▓рдЧрднрдЧ 380 рдХрд░ोрдб़ рд╡рд░्рд╖ рдкрд╣рд▓े рдЖрд░рдо्рдн рд╣ुрдЖ। рдПрдХ рдХोрд╢ीрдп рдЬीрд╡ाрдгु рд╕े рдЖрдЬ
рдХे рдордиुрд╖्рдп рддрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा рд░ा рднूрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдХाрд▓ рдоाрдкрдХ्рд░рдо рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
8. рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕рдо्рдмрди्рдзि рджिрдП рдЧрдП рддрд░्рдХों рдоें рдиिрдо्рди рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХे рдоूрд▓рднूрдд рдЕрди्рддрд░ рдмрддाрдЗрдП- (рдХ) рдХाрди्рдд рд╡ рд▓ाрдк्рд▓ेрд╕ (рдЦ) рдЪैрдо्рдмрд░рд▓ेрди рд╡ рдоोрд▓्рдЯрди।
рдЙрдд्рддрд░-рдХाрди्рдд рд╡ рд▓ाрдк्рд▓ेрд╕ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдзीрдоी рдЧрддि рд╕े рдШूрдорддे рд╣ुрдП рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдмाрджрд▓ (рдиीрд╣ाрд░िрдХा) рд╕े рд╣ुрдИ рдкрд░рди्рддु рдЪैрдо्рдмрд░рд▓ेрди рд╡ рдоोрд▓्рдЯрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдж्рд╡ैрддाрд░рдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдПрдХ рдн्рд░рдордгрд╢ीрд▓ рддाрд░े рдХे рд╕ूрд░्рдп рд╕े рдЯрдХрд░ाрдиे рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╣ुрдИ।
                                            рджीрд░्рдШ рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
1. рдЧ्рд░рд╣ों рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдиीрд╣ाрд░िрдХा рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдиीрд╣ाрд░िрдХा рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा (Nebular Hypothesis)-рдПрдХ рддाрд░рдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдЧ्рд░рд╣ों рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХो рд╕рдордЭाрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдиीрд╣ाрд░िрдХा рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рднी рдПрдХ рддाрд░рдХ (Monistic) рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╣ै। 1755 рдоें рдПрдоैрдиुрд▓ рдХांрдд рдиाрдордХ рдЬрд░्рдорди рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдиे рдПрдХ рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी।
рдпрд╣ рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рди्рдпूрдЯрди рдХे рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд╖рд░्рдг (Newton’s Law of Gravitation) рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै।
рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХी рд░ूрдк-рд░ेрдЦा (Qutlines of Hypothesis):-
(i) рдХाрди्рдд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЖрджि рдкрджाрд░्рде рдЕрди्рддрд░िрдХ्рд╖ рдоें рдмिрдЦрд░ा рд╣ुрдЖ рдеा।
(ii) рдЗрд╕ рдЖрджि рдкрджाрд░्рде рдХा рдЬрди्рдо рдкрд░ा-рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рд╣ुрдЖ рдеा।
(iii) рдЖрди्рддрд░िрдХ्рд╖ рдоें рдзीрдоी рдЧрддि рд╕े рдЪрдХ्рд░ाрдХाрд░ рдШूрдорддे рдЧैрд╕ рдХे рдмाрджрд▓ рдХो рдиीрд╣ाрд░िрдХा
(Nebula) рдХрд╣ा рдЧрдпा।
(iv) рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдоें рдпрд╣ рдкрджाрд░्рде рдаंрдбा рддрдеा рдЧрддिрд╣ीрди рдеा। рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рд╢рдХ्рддि рдХे рдХाрд░рдг рдЧрд░्рдо рддрдеा рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ो рдЧрдпा। рдл्рд░ांрд╕ीрд╕ी рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рд▓ाрдк्рд▓ाрд╕ рдиे рднी рд▓рдЧрднрдЧ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा 1796 рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी।
(v) рдХोрдгीрдп рд╕ंрд╡ेрдЧ рдХे рдиिрдпрдоाрдиुрд╕ाрд░ рдЗрд╕ рдиीрд╣ाрд░िрдХा рдХी рдкрд░िрдн्рд░рдордг рдЧрддि рдмрдв़ рдЧрдИ рддрдеा рд╡िрдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╢рдХ्рддि рднी рдЕрдзिрдХ рд╣ो рдЧрдИ।
(vi) рдЗрд╕ рдк्рд░рднाрд╡ рдХे рдордз्рдп рднाрдЧ рд╕े рд▓рдЧाрддाрд░ рдЫрд▓्рд▓े (Rings) рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рдХाрд▓ाрди्рддрд░ рдоें рдЫрд▓्рд▓े рд╕ंрдШрдиिрдд рд╣ोрдХрд░ рдЧ्рд░рд╣ рдмрди рдЧрдП। рдЕрд╡рд╢िрд╖्рдЯ рднाрдЧ рд╕ूрд░्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд░рд╣ рдЧрдпा।
рдЖрд▓ोрдЪрдиा (Critisim)-
(i) рдпрд╣ рдкрд╣рд▓ा рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╕рд░ाрд╣ा рдЧрдпा।
(ii) рдХिрд╕ी рдмाрд╣्рдп рд╢рдХ्рддि рдХे рдмिрдиा рдЧрддिрд╣ीрди рдиीрд╣ाрд░िрдХा рдоें рдЧрддि рдЙрдд्рдкрди्рди рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी।
(iii) рдЗрд╕ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдХाрди्рдд рдиे рдХрд╣ा, рдоुрдЭे рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдкрджाрд░्рде рд░ाрд╢ि рджो, рдоैं рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдХे рдмрддा рджूंрдЧा (Give me matter and I can create the earth)|
2. рд╕ौрд░ рдордг्рдбрд▓ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рд╕ौрд░ рдордг्рдбрд▓ рдоें рдХрдИ рддाрд░ा рдкुंрдЬ рдпा рдоंрджाрдХिрдиिрдпा (Galaxies) рд╣ैं। рдкृрде्рд╡ी рдХी рдорджाрдХिрдиी рдХो рдЖрдХाрд╢ рдЧंрдЧा (Milky Way) рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕ूрд░्рдп рддрдеा рдЕрди्рдп рдЧ्рд░рд╣ों рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдПрдХ рд╕рдордп рдкрд░ рд╣ुрдИ।
рд╕ौрд░ рдордг्рдбрд▓ рдХा рд╡िрдХाрд╕ (Evolution of Solar System)рд╕ौрд░ рдордг्рдбрд▓ рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдПрдХ рдЕрднिрдирд╡ рддाрд░े (Super Nova) рд╕े рд╣ुрдИ। рдРрд╕ा рд╣ोрдпрд▓ рдиे рд╕ुрдЭाрд╡ рджिрдпा рд╣ै। рдкूрд░्рд╡ рд╕्рдеिрдд рдЧैрд╕ рдХे рдмाрджрд▓ рдоें рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рд╕े рдЕрднिрдирд╡ рддाрд░े рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╣ुрдИ। рдПрдХ рдЕрднिрдирд╡ рддाрд░ा рд╕ूрд░्рдп рдХी рддुрд▓рдиा рдХрдИ рдоिрд▓िрдпрди рдЧुрдгा рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рдордп рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрднिрдирд╡ рддाрд░े рдХे рддाрдкрдоाрди рддрдеा рджрдмाрд╡ рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрд╕рд╕े рдЖрдг्рд╡िрдХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा (Nuclear Reaction)рдХा рдЖрд░ंрдн рд╣ुрдЖ।рдоेрдШ рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХुрдЫ рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рдХा рд╕ंрдЧрд▓рди рд╣ीрд▓िрдпрдо рдоें рд╣ुрдЖ рдЬिрд╕рд╕े рднाрд░ी рдоाрдд्рд░ा рдоें рдКрд░्рдЬा рд╡िрдоुрдХ्рдд рд╣ुрдИ।
рдЕрднिрдирд╡ рддाрд░े рдоें рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рд╕े рдк्рд░рдШाрддी рддрд░ंрдЧे (Shock) рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдИ рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдоेрдШ рдХे рдЕрдзिрдХ рд╕рдШрди рднाрдЧ рдХो рдзрдХ्рдХा рджिрдпा рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рд╡े рдЕрдкрдиे рд╣ी рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рд╡िрдЦंрдбिрдд рд╣ो рдЧрдП। рд╕рдШрди рдХोрдб (Dense Core) рдЕрдзिрдХ рдмрдб़ा рддрдеा рдЧрд░्рдо рд╣ोрддा рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХे рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдЕрдзिрдХ-рд╕े-рдЕрдзिрдХ рдкрджाрд░्рде рдЗрд╕рдХी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рд╣ुрдП। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рдЧрд░्рдо рдХ्рд░ोрдб рдПрдХ рдЖрджि рддाрд░े (Protostar) рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ рдЬो рдХाрд▓ाрди्рддрд░ рдоें рд╕ूрд░्рдп рдмрди рдЧрдпा।
рдЧुрдг рддрдеा рджोрдк (Merits and Demerits)-(i) рдпрд╣ рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдЕрднिрдирд╡ рддाрд░े рдоें рд╕рдШрди рддрдеा рд╣рд▓्рдХे рдкрджाрд░्рдеो рдХा рд╣ोрдиा рд╕рдордЭाрддा рд╣ै। (ii) рдкрд░िрдн्рд░рдордг рдЧрддि рдХे рдмрдв़рдиे рд╕े рдЧ्рд░рд╣ों рдоें рдХोрдгाрдд्рдордХ рдЧрддि рдЕрдзिрдХ рд╣ै। (iii) рдЗрд╕рд╕े рдпрд╣ рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЧ्рд░рд╣ों рдоें 98% рднाрдЧ рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди, рдПрд▓्рдпूрдоीрдиिрдпрдо рдЖрджि рд╕े рдмрдиा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдХेрд╡рд▓ 1% рднाрдЧ рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди рддрдеा рд╣ीрд▓िрдпрдо рд╕े рдмрдиा рд╣ै।
3. рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░ -рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╕рди् 1755 рдоें рдЬрд░्рдорди рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдПрдоैрдиुрд▓ рдХाрдг्рдЯ рдиे рдпрд╣ рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдХि рдзीрдоी рдЧрддि рд╕े рдЪрдХ्рд░ाрдХाрд░ рдШूрдорддे рдЧैрд╕ рдХे рдмाрджрд▓, рдЬिрди्рд╣ें рдиिрд╣ाрд░िрдХा рдХрд╣ा рдЧрдпा рдЕрдиेрдХ рдкृрдердХ-рдкृрдердХ рдЧोрд▓ाрдХाрд░ рдкिंрдбों рдоें рдиिрд░्рджिрд╖्рдЯ рддрд░ीрдХे рд╕े рд╕ंрдзрдиिрдд рд╣ुрдП рд╣ै। рд╕рди् 1796 рдоे рдл्рд░ांрд╕िрд╕ी рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рд▓ाрдк्рд▓ाрд╕ рдиे рд▓рдЧрднрдЧ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рдХिрдпा। рдХाрдг्рдЯ рдПрд╡ं рд▓ाрдк्рд▓ाрд╕ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЧैрд╕ рдХा рдоूрд▓ рдкिंрдб рдаंрдвा рд╣ोрдХрд░ рд╕िрдХुрдб़рдиे рд▓рдЧा। рдХोрдкीрдп рд╕ंрд╡ेрдЧ рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдиिрдпрдоाрдиुрд╕ाрд░ рдЗрд╕рдХे рдШूрд░्рдгрди рдЧрддि рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдЧैрд╕ рдкिंрдб рд╕े рдЧैрд╕ीрдп рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдХ्рд░рдоिрдХ рдЫрд▓्рд▓े рдЕрдкрдХेрди्рдж्рд░ीрдп рдмрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрддे рд╣ै। рдЕрддिрдо рдЪрд░рдг рдоें рдЫрд▓्рд▓े рд╕ंрдШрдиिрдд рд╣ोрдХрд░ рдЧ्рд░рд╣ों рдоें рдмрджрд▓ рдЧрдпे।
рдЕрд░्рдеाрдд् рдХाрдг्рдЯ рд▓ाрдк्рд▓ाрд╕ рдХा рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЬो рд╕िрдж्рдзांрдд рджिрдпे рд╣ैं рдиिрд╣ाрд░िрдХा рд╕िрдж्рдзांрдд (Nebular Hybothesis) рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рддाрд░рдХ рд╕िрдж्рдзांрдд рдЧ्рд░рд╣ों рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХो рд╕рдордЭाрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░рддे рд╣ै। рдиिрд╣ाрд░िрдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै।
рдХाрдг्рдЯ рдПрд╡ं рд▓ाрдк्рд▓ाрд╕ рдХा рдиिрд╣ाрд░िрдХा рд╕िрдж्рдзांрдд-(1) рдХाрдг्рдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЖрджि рдкрджाрд░्рде рдЕрди्рддрд░िрдХ्рд╖ рдоें рд╡िрдЦрдб़ा рдкрдб़ा рдеा। (2) рдЗрд╕ рдЖрджि рдкрджाрд░्рде рдХा рдЬрди्рдо рдкрд░ा рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рд╣ुрдЖ рдеा।
(3) рдЕрди्рддрд░ीрдХ्рд╖ рдоें рдзीрдоी рдЧрддि рд╕े рдЪрдХ्рд░ाрдХाрд░ рдШूрдорддे рдЧैрд╕ рдХे рдмाрджрд▓ рдХो рдиिрд╣ाрд░िрдХा (Nebula) рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। (4) рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдпрд╣ рдкрджाрд░्рде рдаंрдвा рддрдеा рдЧрддिрд╣ीрди рдеा, рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рд╢рдХ्рддि рдХे рдХाрд░рдг рдЧрд░्рдо рдПрд╡ं рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ो рдЧрдпा। рдл्рд░ांрд╕ीрд╕ी рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рд▓ाрдк्рд▓ाрд╕ рдиे рднी рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा 1796 рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा। (5) рдХोрдгीрдп рд╕ंрд╡ेрдЧ рдХे рдиिрдпрдоाрдиुрд╕ाрд░ рдЗрд╕ рдиिрд╣ाрд░िрдХा рдХी рдкрд░िрдн्рд░рдордг рдЧрддि
рдмрдв़ рдЧрдпी। (6) рдЗрд╕ рдк्рд░рднाрд╡ рдХे рдордз्рдп рднाрдЧ рд╕े рд▓рдЧाрддाрд░ рдЫрд▓्рд▓े (Rings) рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рдХрд▓ाрди्рддрд░ рдоें рдЫрд▓्рд▓े рд╕ंрдШрдиिрдд рд╣ोрдХрд░ рдЧ्рд░рд╣ рдмрди рдЧрдпा। рдЕрд╡рд╢िрд╖्рдЯ рднрд░ा рд╕ूрд░्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд░рд╣ рдЧрдпा।
рдЖрд▓ोрдЪрдиा– -(1) рдпрд╣ рдкрд╣рд▓ा рд╕िрдж्рдзांрдд рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╕рд░ाрд╣ा рдЧрдпा। (2) рдХिрд╕ी рдмाрд╣ा рд╢рдХ्рддि рдХे рдмिрдиा рдЧрддिрд╣ीрди рдиिрд╣ाрд░िрдХा рдоें рдЧрддि рдирд╣ीं рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рд╕рдХрддी। (3) рдЗрд╕ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдХाрдг्рдЯ рдиे рдХрд╣ा “рдоुрдЭे рдк्рд░рд░्рдпाрдк्рдд рдкрджाрд░्рде рд░ाрд╢ि рджो рдЬिрд╕рд╕े рдЗрд╕ рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ुрдЖ рд╣ै рддो рдоैं рдПрдХ рдирдпा рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдмрдиा рдХрд░ рджिрдЦा рд╕рдХрддा рд╣ूँ।

Previous Post Next Post