Bihar board class 11th notes Geography chapter 1

Bihar board class 11th Geography chapter 1

Bihar board class 11th notes Geography chapter 1

рдЗрдХाрдИ-1 : рднूрдЧोрд▓ рдПрдХ рд╡िрд╖рдп рдХे рд░ूрдк рдоें
1. рднूрдЧोрд▓ рдПрдХ рд╡िрд╖рдп рдХे рд░ूрдк рдоें
1. рдмрд╣ुрд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рдк्рд░рд╢्рди :
(i) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рд╡िрдж्рд╡ाрди् рдиे рднूрдЧोрд▓ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा?
(рдХ) рд╣ेрд░ोрдбोрдЯрд╕
(рдЦ) рдЧैрд▓िрд▓िрдпो
(рдЧ) рдЗрд░ेрдЯाрд╕्рдеिрдиीрдЬ
(рдШ) рдЕрд░рд╕्рддू
рдЙрдд्рддрд░-(рдЧ)
(ii) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рд▓рдХ्рд╖рдг рдХो рднौрддिрдХ рд▓рдХ्рд╖рдг рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै?
(рдХ) рдмंрджрд░рдЧाрд╣
(рдЦ) рдоैрджाрди
(рдЧ) рд╕рдб़рдХ
(рдШ) рдЬрд▓ рдЙрдж्рдпाрди
рдЙрдд्рддрд░-(рдЧ)
(iii) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди-рд╕ा рдк्рд░рд╢्рди рдХाрд░्рдп-рдХाрд░рдг рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ुрдЖ рд╣ै?
(рдХ) рдХ्рдпों
(рдЦ) рдХ्рдпा
(рдЧ) рдХрд╣ाँ
(рдШ) рдХрдм
рдЙрдд्рддрд░-(рдХ)
(iv) рдЕрдЧ्рд░рд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди-рд╕ा рд╡िрд╖рдпрдХाрд▓िрдХ рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै?
(рдХ) рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░
(рдЦ) рдоाрдирд╡рд╢ाрд╕्рдд्рд░
(рдЧ) рдЗрддिрд╣ाрд╕
(рдШ) рднूрдЧोрд▓
рдЙрдд्рддрд░-(рдЧ)
(v) рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рднूрдЧोрд▓ рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा?
(рдХ) рдЗрд░ेрдЯॉрд╕्рдердиीрдЬ
(рдЦ) рдЗрдо्рдмोрд▓्рдЯ
(рдЧ) рд╕्рдЯ्рд░ेрдмो
(рдШ) рдЯॉрд▓ेрдоी
рдЙрдд्рддрд░-(рдЦ)
2. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд▓рдЧрднрдЧ 30 рд╢рдм्рджों рдоें рджीрдЬिрдП-
(i) рдЖрдк рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЬाрддे рд╕рдордп рдХिрди рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХा рдкрд░्рдпрд╡ेрдХ्рд╖рдг рдХрд░рддे рд╣ैं? рдХ्рдпा рд╡े рд╕рднी рд╕рдоाрди рд╣ैं рдЕрдерд╡ा рдЕрд╕рдоाрди? рдЙрди्рд╣ें рднूрдЧोрд▓ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдЕрдерд╡ा рдирд╣ीं? рдпрджि рд╣ाँ рддो рдХ्рдпों?
рдЙрдд्рддрд░-рд╣рдо рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЬाрддे рд╕рдордп рдоाрдирд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ृрдЬिрдд рдЧ्рд░ाрдоों, рдирдЧрд░ों, рд╕рдб़рдХों, рд░ेрд▓ों, рдмंрджрд░рдЧाрд╣ों, рдмाрдЬाрд░ों рдПрд╡ं рдоाрдирд╡-рдЬрдиिрдд рдЕрди्рдп рдХрдИ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХा рдкрд░्рдпрд╡ेрдХ्рд╖рдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡े рд╕рднी рд▓рдХ्рд╖рдг рдЕрд╕рдоाрди рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ें рднूрдЧोрд▓ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдХ्рдпोंрдХि рднूрдЧोрд▓ рдПрд╡ं рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХे рдордз्рдп рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рд╕ंрдХेрдд рдиिрд╣िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
(ii) рдЖрдкрдиे рдПрдХ рдЯेрдиिрд╕ рдЧेंрдж, рдХ्рд░िрдХेрдЯ рдЧेंрдж, рд╕ंрддрд░ा рдПрд╡ं рд▓ौрдХी рдХो рджेрдЦा рд╣ोрдЧा। рдЗрдирдоें рд╕े рдХौрди-рд╕ी рд╡рд╕्рддु рдХी рдЖрдХृрддि рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖрдХृрддि рд╕े рдоिрд▓рддी-рдЬुрд▓рддी рд╣ै? рдЖрдкрдиे рдЗрд╕ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡рд╕्рддु рдХो рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖрдХृрддि рдХो рд╡рд░्рдгिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХ्рдпों ‘рдЪुрдиा?
рдЙрдд्рддрд░-рдкृрде्рд╡ी рдХा рдЖрдХाрд░ рднू-рдЖрдо (Geoid) рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдз्рд░ुрд╡ों рдкрд░ рдпрд╣ рдЪрдкрдЯी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рдЗрд╕े рд╕ंрддрд░े рдХी рддрд░рд╣ рдЧोрд▓ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।
(iii) рдХ्рдпा рдЖрдк рдЕрдкрдиे рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╡рди рдорд╣ोрдд्рд╕рд╡ рд╕рдоाрд░ोрд╣ рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХрд░рддे рд╣ैं? рд╣рдо рдЗрддрдиे рдкौрдзा рд░ोрдкрдг рдХ्рдпों рдХрд░рддे рд╣ैं? рд╡ृрдХ्рд╖ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХ рд╕ंрддुрд▓рди рдмрдиाрдП рд░рдЦрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рдЬी рд╣ाँ, рд╣рдо рдЕрдкрдиे рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╡рди-рдорд╣ोрдд्рд╕рд╡ рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╣рдо рдЗрддрдиे рдкौрдзा рд░ोрдкрдг рдЗрд╕рд▓िрдП рдХрд░рддे рд╣ै рдХि рд╡ृрдХ्рд╖ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рд╕्рдеिрд░рддा рдФрд░ рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХ рд╕ंрддुрд▓рди рдмрдиाрдП рд░рдЦрддे рд╣ै।
рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрдШрдЯрдХ рдЬीрд╡рди рддрдеा рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╕्рдерд▓ाрдХृрддिрдпाँ, рд╡рдирд╕्рдкрддि рддрдеा рдЬीрд╡-рдЬрди्рддु рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рдПрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬिрд╕े рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХ рддंрдд्рд░ рдХрд╣рддे рд╣ै। рд╡ृрдХ्рд╖ рдЗрд╕ рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХ рддंрдд्рд░ рдХे рд╕ंрддुрд▓рди рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдХ рд╣ै। рдЬैрд╕े рд╡ृрдХ्рд╖ рд╡ाрд╖्рдкोрдд्рд╕рд░्рдЬрди рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╢ाрд▓ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдЬрд▓ рдоुрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЗрд╕рд╕े рд╡рд░्рд╖ा рд╡ाрд▓े рдмाрджрд▓ рдмрдирддे рд╣ैं। рд╡рд░्рд╖ा рдХे рдКрдкрд░ рд╣ी рдкूрд░ा рдЬैрд╡рдордг्рдбрд▓ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡ृрдХ्рд╖ рдЙрдкрдЬाрдК рднूрдоि рдХे рдЕрдкрд░рджрди рдХो рд░ोрдХрдиे рдоें рднी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рджेрддे рд╣ैं।
(iv) рдЖрдкрдиे рд╣ाрдеी, рд╣िрд░рдг, рдХेंрдзुрдП, рд╡ृрдХ्рд╖ рдПрд╡ं рдШाрд╕ рдХो рджेрдЦा рд╣ै। рдпे рдХрд╣ाँ рд░рд╣рддे рдПрд╡ं рдмрдв़рддे рд╣ैं? рдЙрд╕ рдордг्рдбрд▓ рдХो рдХ्рдпा рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै? рдХ्рдпा рдЖрдк рдЗрд╕ рдордг्рдбрд▓ рдХे рдХुрдЫ рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рд╣ाрдеी, рд╣िрд░рдг, рдХेрдЪुрдЖ, рд╡ृрдХ्рд╖ рдПрд╡ं рдШाрд╕ рдХो рд╣рдордиे рд╡рдиों рдоें рджेрдЦा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╡े рд░рд╣рддे рд╣ैं, рдПрд╡ं рдмрдв़рддे рд╣ैं। рдЙрд╕ рдЬрдЧрд╣ рдХो рд╡िрдордг्рдбрд▓ рдХा рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рдЬीрд╡рди рдХो рдЖрд╢्рд░рдп рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рдкृрде्рд╡ी рдХा рдпрд╣ рдШेрд░ा рдЬрд╣ाँ рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓, рд╕्рдерд▓рдордг्рдбрд▓ рддрдеा рдЬрд▓рдордг्рдбрд▓ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рдЬीрд╡рди рд╕ंрднрд╡рди рдмрдиाрддे рд╣ैं рдЙрд╕े рдЬीрд╡рдордг्рдбрд▓ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рд╕рдЬीрд╡, рдЬीрд╡рдордг्рдбрд▓ рдХे рдЬैрд╡िрдХ рдФрд░ рдЕрдЬैрд╡िрдХ рдШрдЯрдХों рдХे рдмीрдЪ рдХा рд╕ाрдордЬрд╕्рдп рдЬीрд╡рдордг्рдбрд▓ рдХो рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдФрд░ рд╕्рдеिрд░ рдмрдиाрддा рд╣ै।
рдЬैрд╡ рдШрдЯрдХ рдХी рдкोрд╖рдг рдкрдж्рдзрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░, рдЗрд╕े рдЙрдд्рдкाрджрдХ, рдЙрдкрднोрдХ्рддा рддрдеा рдЕрдкрдШрдЯрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдЙрдирдХी рднोрдЬрди рдмрдиाрдиे рдХी рддрдеा рдЙрдкрднोрдЧ рд╕ंрдмंрдзिрдд рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рдХ्рд░िрдпाрдпें рдЬीрд╡рдордг्рдбрд▓ рдХा рдПрдХ рдЕрди्рдп рдордиोрд░ंрдЬрдХ рд▓рдХ्рд╖рдг рд╣ै।
(v) рдЖрдкрдХो рдЕрдкрдиे рдиिрд╡ाрд╕ рд╕े рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЬाрдиे рдоें рдХिрддрдиा рд╕рдордп рд▓рдЧрддा рд╣ै? рдпрджि рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЖрдкрдХे рдШрд░ рдХी рд╕рдб़рдХ рдХे рдЙрд╕ рдкाрд░ рд╣ोрддा рддो рдЖрдк рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдкрд╣ुंрдЪрдиे рдоें рдХिрддрдиा рд╕рдордп рд▓ेрддे? рдЖрдиे-рдЬाрдиे рдХे рд╕рдордп рдкрд░ рдЖрдкрдХे рдШрд░ рдПрд╡ं рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдмीрдЪ рдХी рджूрд░ी рдХा рдХ्рдпा рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़рддा рд╣ै? рдХ्рдпा рдЖрдк рд╕рдордп рдХो рд╕्рдеाрди рдпा, рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд, рд╕्рдеाрди рдХो рд╕рдордп рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░-рд╣рдоाрд░े рдиिрд╡ाрд╕ рд╕्рдеाрди рд╕े рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЬाрдиे рдоें рд╣рдоें рдкैрджрд▓ рдПрдХ рдШрдг्рдЯा рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдпрджि рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоेрд░े рдШрд░ рдХी рд╕рдб़рдХ рдХे рдЙрд╕ рдкाрд░ рд╣ोрддा рддो рдоुрдЭे 1 рдШрдг्рдЯा 30 рдоिрдирдЯ рд▓рдЧрддा। рдпрджि рдоैं рд╕ाрдЗрдХिрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЬाрдКँ рддो рдоुрдЭे 20 рдоिрдирдЯ рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдпрджि рдоैं рдмрд╕ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЬाрддा рд╣ूँ рддो 15 рдоिрдирдЯ рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдпрджि рдмрд╕ рд╡िрднिрди्рди рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдШूрдордХрд░ рдЬाрдиे рдХी рдмрдЬाрдп рд╕ीрдзे рдЬाрдп рддो рдоैं рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп 7 рдоिрдирдЯ рдоें рдкрд╣ुंрдЪ рдЬाрддा рд╣ूँ। рдПрдХ рд╕्рдеाрди рд╕े рджूрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рддрдХ рд╣рдо рдмिрдиा рд░ुрдХे
рдЬाрдПँ рддो рд╣рдо рдХрдо рд╕рдордп рдоें рдкрд╣ुंрдЪрддे рд╣ैं। рдпрджि рд╣рдо рддेрдЬ рдЧрддि рд╡ाрд╣рди рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ें рддो рдХрдо рд╕े рдХрдо рд╕рдордп рдоें рдПрдХ рд╕्рдеाрди рд╕े рджूрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдкрд╣ुंрдЪ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
3. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рд▓рдЧрднрдЧ 150 рд╢рдм्рджों рдоें рджीрдЬिрдП-
(i) рдЖрдк рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╕्рдеाрди (Surrounding) рдХा рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХрд░рдиे рдкрд░ рдкाрддे рд╣ैं рдХि рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджोрдиों рддрде्рдпों рдоें рднिрди्рдирддा рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। рд╕рднी рд╡ृрдХ्рд╖ рдПрдХ рд╣ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдирд╣ीं рд╣ोрддे। рд╕рднी рдкрд╢ु рдПрд╡ं рдкрдХ्рд╖ी рдЬिрд╕े рдЖрдк рджेрдЦрддे рд╣ैं рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ोрддे рд╣ैं। рдпे рд╕рднी рднिрди्рди рддрдд्рд╡ рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдкाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рдХ्рдпा рдЕрдм рдЖрдк рдпрд╣ рддрд░्рдХ рджे рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рднूрдЧोрд▓ рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднिрди्рдирддा рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рднूрдЧोрд▓ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХा рдПрдХ рдЕंрддрд░्рд╢िрдХ्рд╖рдг (Interdisciplinary) рд╡िрд╖рдп рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡िрд╖рдп рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХुрдЫ рдЙрдкाрдЧрдоों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднूрдЧोрд▓ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкाрдЧрдо рд╣ै। -(i) рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддुрдЧрдд рдХ्рд░рдордмрдж्рдз, рдПрд╡ं (ii) рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ  рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддुрдЧрдд рдЙрдкाрдЧрдо рдоें рдПрдХ рддрде्рдп рдХो рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рддрдд्рдкрд╢्рдЪाрдд् рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХे рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдк्рд░рдХाрд░ों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдкрд╣рд▓े рд╡िрдж्рд╡ाрди рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рдеे।
рд▓ेрдХिрди рдмाрдж рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рдЧрдпा рдХि рдоाрдирд╡ рдзрд░ाрддрд▓ рдХा рд╕рдоाрдХрд▓िрдд рднाрдЧ рд╣ै, рд╡рд╣ рдк्рд░рдХृрддि рдХा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдЕंрдЧ рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднी рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा рд╣ै।
рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддुрдЧрдд рдпा рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рдЙрдкाрдЧрдо рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднूрдЧोрд▓ рдХो рд╡िрднिрди्рди рд╢ाрдЦाрдУं рдоें рдмाँрдЯा рдЧрдпा рд╣ै।
-рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рднू-рдЖрдХृрддि рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЬрд▓-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдоृрджा рднूрдЧोрд▓ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрддा рд╣ै।
рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕рдоाрдЬ рддрдеा рдЗрд╕рдХी рд╕्рдеाрдиिрдХ/рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рдЧрдд्рдпाрдд्рдордХрддा (Dynamism) рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬ рдХे рдпोрдЧрджाрди рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рддрдд्рдд्рд╡ों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдЖрддा рд╣ै।
рдЬीрд╡-рднूрдЧोрд▓ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╡рдирд╕्рдкрддि, рдкाрд░िрд╕्рдеैрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдЖрддा рд╣ै।
рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рдЙрдкाрдЧрдо рдХे рдЕрддрд░्рдЧрдд рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рдпा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдЬाрдирдХाрд░िрдпों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рддрд░्рдХों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ै рдХि рднूрдЧोрд▓ рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рдпा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднिрди्рдирддा рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░ाрддा рд╣ै।
(ii) рдЖрдк рдкрд╣рд▓े рд╣ी рднूрдЧोрд▓, рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдиाрдЧрд░िрдХ рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдПрд╡ं рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдШрдЯрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░ рдЪुрдХे рд╣ैं। рдЗрди рд╡िрд╖рдпों рдХे рд╕рдоाрдХрд▓рди рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдЙрдирдХे рдЕंрддрд░ाрдкृрд╖्рда (Interface) рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддे рд╣ुрдП рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рднूрдЧोрд▓ рдПрдХ рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ (Synthesis) рд╡िрд╖рдп рд╣ै рдЬो рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХाрд▓िрдХ рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЙрдкाрдЧрдо рдХी рдк्рд░рдХृрддि рд╕рдордЧ्рд░ाрдд्рдордХ (Holistic) рд╣ोрддी рд╣ै। рднूрдЧोрд▓ рдХा рдПрдХ рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рд╡िрд╖рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдиेрдХ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрдиों рд╕े рдЕंрддрд░ाрдкृрд╖्рда (Interface) рд╕ंрдмंрдз рд╣ै। рджрд░्рд╢рди рдХिрд╕ी рд╡िрд╖рдп рдХो рдЬрдб़ рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рдЙрд╕рдХे рдХ्рд░рдорд╢ः рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рднूрдоिрдХा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕рднी рд╡िрд╖рдп рдпрдеा рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░, рд░ाрдЬрдиीрддि рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдиाрдЧрд░िрдХ рднूрдЧोрд▓, рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдЬрдиांрдХिрдХी, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпрд░्рдеाрдерддा рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рднूрдЧोрд▓ рдХी рд╕рднी рд╢ाрдЦाрдпें-рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рднूрдЧोрд▓, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ (рдиाрдЧрд░िрдХ рд╢ाрд╕्рдд्рд░), рдЖрд░्рдеिрдХ рднूрдЧोрд▓, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рднूрдЧोрд▓, рдЕрдзिрд╡ाрд╕ рднूрдЧोрд▓ рдЖрджि рд╡िрд╖рдпों рд╕े рдзрдиिрд╖्рдЯрддा рд╕े рдЬुрдб़े рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрдирдоें рд╕े рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдоें рд╕्рдеाрдиिрдХ (Spatial) рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдпें рдоिрд▓рддी рд╣ैं। рд░ाрдЬрдиीрддि рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рдоूрд▓ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд░ाрдЬ्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा, рдк्рд░рднुрд╕рдд्рддा рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рд╣ै, рдЬрдмрдХि рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдПрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдЗрдХाрдИ рдХे рд░ूрдк рдоें рд░ाрдЬ्рдп рддрдеा рдЗрд╕рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░- рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдоूрд▓ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं, рдЬैрд╕े рдЙрдд्рдкाрджрди, рд╡िрддрд░рдг, рд╡िрдиिрдордп рдПрд╡ं рдЙрдкрднोрдЧ рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рднूрдЧोрд▓ рдЬрдиांрдХिрдХी рд╕े рдиिрдХрдЯрддा рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ुрдЖ рд╣ै।
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд╡िрд╡ेрдЪрди рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рднूрдЧोрд▓ рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдиाрдЧрд░िрдХ рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдШрдЯрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧрд╣рд░ा рд╕ंрдмंрдз рд╣ै।
рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рдХाрд░्рдп
рд╡рди рдХो рд╕ंрд╕ाрдзрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪुрдиिрдП, рдПрд╡ं
(i) рднाрд░рдд рдХे рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдкрд░ рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡рдиों рдХे рд╡िрддрд░рдг рдХो рджрд░्рд╢ाрдЗрдП।
(ii) ‘рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рд╡рдиों рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡’ рдХे рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдПрдХ рд▓ेрдЦ рд▓िрдЦिрдП।
(iii) рднाрд░рдд рдоें рд╡рди рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХा рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╡िрд╡рд░рдг рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рдЙрдд्рддрд░ांрдЪрд▓ рдоें ‘рдЪिрдкрдХो рдЖंрджोрд▓рди’ рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддे рд╣ुрдП рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-(i)
(a) рдкрд░्рд╡рддीрдп рд╡рди
(b) рдЙрд╖्рдг рдХрдЯिрдмрди्рдзीрдп рд╢ुрд╖्рдХ-рд╕рджाрд╣рд░िрдд рдПрд╡ं рдЕрд░्рдж्рдз-рд╕рджाрд╣рд░िрдд рд╡рди
(c) рдЙрд╖्рдг рдХрдЯिрдмंрдзीрдп рдкрддрдЭрдб़ीрдп рд╡рди
(d) рд╢ुрд╖्рдХ рдкрд░्рдгрдкाрддी рд╡рди
(e) рдоैрдЧ्рд░ोрд╡ рд╡рди
(ii) рд╡рдиों рдХा рднी рд╣рдоाрд░े рдЬीрд╡िрдд рд░рд╣рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрддрдиा рд╣ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै, рдЬिрддрдиा рдЬрд▓ рдХा। рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХा рд▓рдЧрднрдЧ 22.5 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╕्рдерд▓ рднाрдЧ рд╡рди рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ै। рд╡рди рд╕े рд╣рдоें рд▓рдХрдб़ी, рдЗंрдзрди, рдЪाрд░ा, рдЦाрдж्рдп рдкрджाрд░्рде, рдлрд▓, рдФрд╖рдзिрдпाँ, рд░ेрд╢े рдЖрджि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдЬीрд╡ाрдгुрдУं рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╢ेрд░, рдЪीрддा рдЖрджि рд╡рдиों рдоें рдЖрд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬो рдЬीрд╡ рд╕рдо्рдкрджा рд╣ै। рд╕рднी рд╡рди рдФрд░ рд╕ौрд░ рдКрд░्рдЬा рдХो рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддे рд╣ैं, рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди, рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдЫोрдб़рддे рд╣ैं, рдЙрдд्рдкाрджिрдд рдкрджाрд░्рдеों рдХो рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪाрддे рд╣ैं рд╡рд░्рд╖ा рдХрд░рд╡ाрддे рд╣ैं рддрдеा рдоृрджा рдЕрдкрд░рджрди рдХो рд░ोрдХрддे рд╣ैं।


рд╡рди рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХрдо рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡े рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХрдгों рдХो рдЕрд╡рд╢ोрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рддрдеा рдХाрд░्рдмрди рдбाрдЗрдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдХा рдЕрд╡рд╢ोрд╖рдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡рдиों рд╕े рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рд╕ुрди्рджрд░рддा рдмрдв़рддी рд╣ै। рд╣рдоाрд░ी рдХрд▓ा, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддрдеा рд╕ंрдЧीрдд рдоें рднी рд╡рдиों рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै। рд╡рди рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ाрдПँ рд╣ै।’
рдоाрдирд╡ рдиे рдЗрдирдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рд╣ै। рд╡рдиों рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдкौрдзे рддрдеा рдк्рд░ाрдгी рдордиुрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕िрдж्рдз рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЗрд╕ рдкрд░ рдХाрдлी рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рд╡рди рд╣рдоें рдЖрд╡ाрд╕ рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рднी рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं।
(iii) рдЪिрдкрдХो рдЖрди्рджोрд▓рди рд╡рди рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рд▓िрдП рдЧрдв़рд╡ाрд▓ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕ुрди्рджрд░рд▓ाрд▓ рдмрд╣ुрдЧुрдгा рдж्рд╡ाрд░ा рдЪрд▓ाрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рд╡ृрдХ्рд╖ों рд╕े рдЪिрдкрдХ рдЧрдпी рдеीं рдЬिрд╕рд╕े рдХोрдИ рднी рдЗрди рд╡ृрдХ्рд╖ों рдХो рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡ाрд░्рдерд╡рд╢ рди рдХाрдЯ рдкाрдпे। рдЪिрдкрдХो рдЖрди्рджोрд▓рди рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕ुрди्рджрд░рд▓ाрд▓ рдмрд╣ुрдЧुрдгा рдХो рдЖрдЬ рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ 300 рд╕ाрд▓ рдкूрд░्рд╡ рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें рдЪрд▓ाрдпे рдЧрдП рд╡рди рд╕рд░рдХ्рд╖рдг рдЖрди्рджोрд▓рди рд╕े рдоिрд▓ी рдеी। рдЗрд╕
рдЖрди्рджोрд▓рди рдоें рднी рдФрд░рддों рдиे рд╡ृрдХ्рд╖ों рд╕े рдЪिрдкрдХрдХрд░ рдЙрдирдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХी рдеी। ‘рдЦंрдЬрд░ी’ рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЖрди्рджोрд▓рди рдоें рдЕрдоृрддा рджेрд╡ी рд╡िрд╢्рдиोрдИ рдХे рдиेрддृрдд्рд╡ рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдиे рдкेрдб़ों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рд╡ृрдХ्рд╖ों рд╕े рдЪिрдкрдХрдХрд░ рд╡ृрдХ्рд╖ों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХी рдеी।
                    рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рд╢्рди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдЙрдд्рддрд░
                               рдЕрддिрд▓рдШु рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
1. 18 рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдЬрд░्рдордиी рдХे рджो рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рднूрдЧोрд▓-рд╡ेрдд्рддाрдУं рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░-рд╣рдо्рдмोрд▓рдЯ рддрдеा рд░िрдЯрд░।
2. рднूрдЧोрд▓ рдХे рджो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХौрди-рд╕े рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░– -рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рддрдеा рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓।
3. рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдХे рджो рдЙрдкрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, (ii) рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╡िрдЬ्рдЮाрди।
4. рдоाрдирд╡ीрдп рднूрдЧोрд▓ рдХे рджो рдЙрдк-рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдмрддाрдУ।
рдЙрдд्рддрд░(i) рдЖрд░्рдеिрдХ рднूрдЧोрд▓, (ii) рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рднूрдЧोрд▓।
5. рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рджрд╢ाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рджो рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░(i) рдЬрд▓рд╡ाрдпु, (ii) рдоौрд╕рдо рд╡िрдЬ्рдЮाрди।
6. ‘рдордиुрд╖्рдп рдХे рдХाрд░्рдп рдк्рд░рдХृрддि рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।’ рдпрд╣ рдХिрд╕ рднूрдЧोрд▓рд╡ेрдд्рддा рдХा рдХрдерди рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░– рд░ैрдд्рд╕ेрд▓ (Ratzel) рдХा।
7. рдХिрди рд╡िрд╖рдпो рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдиे рднूрдЧोрд▓ рдХो рдЧрдгिрддीрдп рдЪрд░िрдд्рд░ рджिрдпा?
рдЙрдд्рддрд░-рд╕ौрд░рдордг्рдбрд▓ рдкृрде्рд╡ी рдХा рдЖрдХाрд░, рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рддрдеा рджेрд╢ाрди्рддрд░।
8. рдЕрдаाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рднूрдЧोрд▓ рдХो рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдХ्рдпों рдоिрд▓ी?
рдЙрдд्рддрд░-рднूрдЧोрд▓ рдХा рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдПрдХ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╡िрд╖рдп рдмрдирдиे рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдХे рдиिрд╡ाрд╕िрдпों рддрдеा рд╕्рдеाрдиों рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рддрде्рдпों рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕े рдордиुрд╖्рдп рддрдеा рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХा рдЕрдиुрдоाрди рд╣ोрддा рд╣ै।
9. рдЙрд╕ рднूрдЧोрд▓рд╡ेрдд्рддा рдХा рдиाрдо рдмрддाрдЗрдП рдЬिрди्рд╣ोंрдиे ‘рднौрддिрдХ рддрдеा рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХे рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХिрдпा рдеा।
рдЙрдд्рддрд░-рдПрдЪ рдЬे. рдоैрдХिंрдбрд░ (H.J. Mackinder)।
10. рднूрдЧोрд▓ рдоें рдХौрди-рд╕ा рдЖрдзुрдиिрдХрддрдо рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рднूрдЧोрд▓ рдоें рд╕ांрдЦ्рдпिрдХीрдп рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдиिрд░рди्рддрд░ рдмрдв़рддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै।
11. рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рднूрджृрд╢्рдп рдХे рдоुрдЦ्рдп рд▓рдХ्рд╖्рдп рдмрддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░-рдкрд╡рд░्рдд, рдирджिрдпाँ, рд╡рдирд╕्рдкрддि рдЖрджि।
12. рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХो рдХौрди-рд╕े рджो рдоुрдЦ्рдп рднाрдЧों рдоें рдмाँрдЯा рдЬाрддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ, (ii) рдоाрдирд╡ीрдп।
13. рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдХे рдЪाрд░ рдоुрдЦ्рдп рдЙрдкрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдмрддाрдУ।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рднू-рдЖрдХृрддि рд╡िрдЬ्рдЮाрди, (ii) рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╡िрдЬ्рдЮाрди, (iii) рдЬрд▓ рд╡िрдЬ्рдЮाрди,
(iv) рдоृрджा рд╡िрдЬ्рдЮाрди।
14. рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХे рдЪाрд░ рдоुрдЦ्рдп рдЙрдкрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдмрддाрдУ।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рд╕ाрд╕्рдХृрддिрдХ рднूрдЧोрд▓, (ii) рдЖрд░्рдеिрдХ рднूрдЧोрд▓, (iii) рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рднूрдЧोрд▓,
(iv) рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рднूрдЧोрд▓।
15. рднूрдЧोрд▓ рдХिрди рддीрди рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╖рдпों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-(i) рднौрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг, (ii) рдоाрдирд╡ीрдп рдХ्рд░िрдпाрдПँ, (iii) рджोрдиों рдХा рдЕंрддрдХ्рд░िрдпाрдд्рдордХ рд╕рдо्рдмрди्рдз।
16. Geography рдХिрди рджो рд╢рдм्рджों рдХे рд╕ुрдоेрд▓ рд╕े рдмрдиा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░– рдпрд╣ рд╢рдм्рдж рдЧ्рд░ीрдХ рднाрд╖ा рдХे рджो рдоूрд▓ (Geo) рдкृрде्рд╡ी рддрдеा ‘Graphos’ рд╡рд░्рдгрди рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ рд╣ै।
рд▓рдШु рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
1. рд╣рдоें рднूрдЧोрд▓ рдХ्рдпों рдкрдв़рдиा рдЪाрд╣िрдП?
рдЙрдд्рддрд░– -рдкृрде्рд╡ी рдордиुрд╖्рдп рдХा рдШрд░ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рд╣рдоाрд░ा рдЬीрд╡рди рдЕрдиेрдХ рд░ूрдкों рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рд╣рдо рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХे рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╣рдо рддрдХрдиीрдХो рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрди рднूрдоि, рдоृрджा, рдЬрд▓ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиा рдЖрд╣ाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддे рд╣ै। рд╣рдо рдоौрд╕рдоी рджрд╢ाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдкрдиा рдЬीрд╡рди рд╕рдоाрдпोрдЬिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕िрд▓рдП рднूрдЧोрд▓ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
2. рднूрдЧोрд▓ рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рд╡िрд╡िрдзрддाрдУं рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдХ्рд╖рдорддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рджो рдЙрджाрд╣рд░рдг рджो।
рдЙрдд्рддрд░-рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рднौрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдЧрдарди рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╡िрд╡िрдзрддाрдПं рдоिрд▓рддी рд╣ै।
(i) рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рддрдХрдиीрдХे рддрдеा рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕ूрдЪрдиा рддрди्рдд्рд░ (G.I.S.) рдЧ्рд▓ोрдм рдкрд░ рд╕्рдеिрддि рдЬ्рдЮाрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ै।
(ii) рд╕ंрдЧрдгрдХ рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдХрд▓ा (Computer Cartography) рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдмрдиाрдиे рдоें рдХुрд╢рд▓рддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै।
3. ‘рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╕рддрд╣ рдПрдХ рд░ूрдк рдирд╣ीं рд╣ै।’ рджो рдЙрджाрд╣рд░рдг рджो।
рдЙрдд्рддрд░-(i) рдкृрде्рд╡ी рдХे рднौрддिрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рднिрди्рдирддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ाँ, рдкрд░्рд╡рдд, рдкрд╣ाрдб़िрдпाँ, рдШाрдЯिрдпाँ, рдоैрджाрди рдкрдаाрд░, рд╡рди, рд░ेрдЧिрд╕्рддाрди рдоिрд▓рддे рд╣ै।
(ii) рдпрд╣ाँ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рддрдд्рд╡ों рдоें рднी рднिрди्рдирддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдЧ्рд░ाрдоो, рдирдЧрд░ों, рд╕рдб़рдХो, рд░ेрд▓ों, рдмाрдЬाрд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рднिрди्рдирддा рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рднौрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг, рд╕ाрдордЬिрдХ рд╕ंрдЧрдарди рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╡िрднिрди्рдирддा рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै।
4. ‘рднूрдЧोрд▓ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднिрди्рдирддा рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै।’ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ो।
рдЙрдд्рддрд░-рднूрдЧोрд▓ рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рднौрддिрдХ рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднिрди्рдирддाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै। рднूрдЧोрд▓ рдЙрди рдХाрд░рдХों рдХा рднी рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै рдЬो рдЗрд╕ рд╡िрднिрди्рдирддा рдХो рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддे рд╣ैं।
рдЙрджाрд╣рд░рдгाрд░्рдеः рдлрд╕рд▓ рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдПрдХ рдк्рд░рджेрд╢ рд╕े рджूрд╕рд░े рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рднिрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рднिрди्рдирддा рдоिрдЯ्рдЯी, рдЬрд▓рд╡ाрдпु, рддрдХрдиीрдХी рдиिрд╡ेрд╢ рдХी рднिрди्рдирддा рдХे рдХाрд░рдг рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднूрдЧोрд▓ рджो рддрдд्рдд्рд╡ों рдХे рдордз्рдп рдХाрд░्рдп-рдХाрд░рдг (Cause and effect) рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХो рдЬ्рдЮाрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ै।
5. рднूрдЧोрд▓ рд╡िрд╖рдп рдоें рдкृрде्рд╡ी рдХे рдХिрди рдЪाрд░ рдкрд░िрдордг्рдбрд▓ों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ोрддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-(i) рд╕्рдерд▓ рдордг्рдбрд▓, (ii) рдЬрд▓ рдордг्рдбрд▓, (iii) рд╡ाрдпु рдордг्рдбрд▓, (iv) рдЬैрд╡ рдордг्рдбрд▓।
6. ‘рднौрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдПрдХ рдоंрдЪ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕ рдкрд░ рдоाрдирд╡ рдХाрд░्рдп рдХрд░े’ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рднूрдЧोрд▓ рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рднौрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рддрдеा рд╕ाрд╕्рдХृрддिрдХ рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХे рдордз्рдп рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै। рдЕрдиेрдХ рддрдд्рдд्рд╡ों рдоें рд╕рдоाрдирддा рддрдеा рдХрдИ рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। рднूрдЧोрд▓ рднौрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рддрдеा рдоाрдирд╡ рдХे рдЕрди्рдпोрди्рдпрдХ्рд░िрдпा рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै। рдПрдХ рд▓ेрдЦрдХ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ ‘рднौрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдПрдХ рдоंрдЪ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕ рдкрд░ рдоाрдирд╡ рд╕рдоाрдЬ рдЕрдкрдиे рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рдоंрдЪिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।’ рднू-рдЖрдХृрддिрдпाँ рдЖрдзाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै рдЬिрд╕ рдкрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╣ोрддी рд╣ैं। рдоैрджाрдиों рдкрд░ рдХृрд╖ि, рдкрдаाрд░ो рдкрд░ рдЦрдирди, рдкрд╢ु рдкाрд▓рди, рдкрд░्рд╡рддो рд╕े рдирджिрдпाँ рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै। рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдоाрдирд╡ рдХे рдШрд░ों рдХे рдк्рд░рдХाрд░, рд╡рд╕्рдд्рд░, рднोрдЬрди, рд╡рдирд╕्рдкрддि рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
7. рднूрдЧोрд▓ рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдкृрде्рд╡ी рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рднूрдЧोрд▓ рдпрдеाрд░्рдерддा рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдкृрде्рд╡ी рднी рдпрдеाрд░्рдерддा рдХी рднाрддि рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕ рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рдЕрдиेрдХ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЬैрд╕े-рднौрдоिрдХी рдоृрджा рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд╕рдоुрдж्рд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд╡рдирд╕्рдкрддि рд╢ाрд╕्рдд्рд░,
рдЬीрд╡рди рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдоौрд╕рдо рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ैं। рдЕрди्рдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░, рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд╕рдоाрдЬ рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдиृ-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдзрд░ाрддрд▓ рдХी рдпрдеाрд░्рдерддा рдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддे рд╣ै। рднूрдЧोрд▓ рд╕рднी рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрд╖рдпों рд╕े рд╕ूрдЪрдиाрдзाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдХे рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै।
8. рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХे рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХे рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдПрд╡ं рдк्рд░рдмंрдзрди рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╡िрд╖рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдкूрд░्рддि рд╣ेрддु рднौрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдПрд╡ं рдоाрдирд╡ рдХे рдордз्рдп рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХो рд╕рдордЭрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рднौрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рд╕ंрд╕ाрдзрди рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै рдПрд╡ं рдоाрдирд╡ рдЗрди рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиा рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрд╡ं рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рддрдХрдиीрдХी рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХे рдмрдв़рддे рдЙрдкрдпोрдЧ рдиे рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдкाрд░िрд╕्рдеैрддिрдХ рдЕрд╕рди्рддुрд▓рди рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдЕрддрдПрд╡ рд╕рддрдд् рд╡िрдХाрд╕ (Sustainable development) рдХे рд▓िрдП рднौрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХा рдЬ्рдЮाрди рдиिрддाрди्рдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдЬो рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рд░ेрдЦाрдХिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
9. рд╡िрд╢्рд╡ рдПрдХ рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рддрди्рдд्рд░ рд╣ै। рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдПрдХ рдк्рд░рджेрд╢ рджूрд╕рд░े рдк्рд░рджेрд╢ рд╕े рдЬुрдб़े рд╣ुрдП рд╣ै рддрдеा рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рдПрдХ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдЧ्рд░ाрдо (Global Village) рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдкрд░िрд╡рд╣рди рдХे рддीрд╡्рд░ рд╕ाрдзрдиों рдиे рдмрдв़рддी рджूрд░िрдпाँ рдХрдо рдХी рд╣ै। рд╢्рд░рд╡्рдп-рджृрд╢्рдп рдоाрдз्рдпрдоों (Audio-visual media) рдПрд╡ं рд╕ूрдЪрдиा рддрдХрдиीрдХी рдиे рдЖंрдХрдб़ों рдХो рдмрд╣ुрдд рд╕рдоृрдж्рдз рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै। рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ै।
10. рднूрдЧोрд▓ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░– рднूрдЧोрд▓ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा (Defination of Geography)-рднूрдЧोрд▓ рдкृрде्рд╡ी рдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै (Geography is the science of the Earth)। рднूрдЧोрд▓ рдХो рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдоें ‘рдЬ्рдпोрдЧ्рд░ाрдлी’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬ्рдпोрдЧ्рд░ाрдлी рд╢рдм्рдж рдпूрдиाрдиी рднाрд╖ा рдХे рдЬी (Ge) рддрдеा ‘рдЧ्рд░ाрдлो’ (Gerpho) рд╢рдм्рджों рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рдмрдиा рд╣ै। (Geography = Ge + Grapho) ‘рдЬी’ (Ge) рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдкृрде्рд╡ी рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдлो (Grapho) рд╢рдм्рдж рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै ‘рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рдиा’। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЬ्рдпोрдЧ्рд░ाрдлी
рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै-‘рдкृрде्рд╡ी рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рдиा’। рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рдоूрд▓ рдоंрдд्рд░ рдоूрд▓्рдп рд╣ै, рднू-рдЧрд░्рдн рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै, рд╡рдирд╕्рдкрддि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдкेрдб़-рдкौрдзों рд╕े рддрдеा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕рдордп рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै, рднूрдЧोрд▓ ‘рд╕्рдеाрди’ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै। ‘рдкृрде्рд╡ी-рддрд▓’ рдпा ‘рднूрддрд▓’ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै। рднूрдЧोрд▓ рдкृрде्рд╡ी рдХो рдоाрдирд╡ рдХा рдиिрд╡ाрд╕ рд╕्рдеाрди рдоाрди рдХрд░ рдЙрд╕рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै (Geography studies the Earth as home of man)
11. рднूрдЧोрд▓ рдХो рдЬ्рдЮाрди рдХा рднрдг्рдбाрд░ рдХ्рдпों рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рдоें рднूрдЧोрд▓ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдкृрде्рд╡ी рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рд╣ी рдеा। рдпрд╣ рдЬ्рдЮाрди рдпाрдд्рд░िрдпों, рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों, рдЧрд╡ेрд╖рдХो рддрдеा рд╡िрдЬेрддाрдУं рдХी рдХрдеाрдУं рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеा। рдХрдИ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЖрдХाрд░, рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рддрдеा рджेрд╢ाрди्рддрд░, рд╕ौрд░ рдордг्рдбрд▓ рдЖрджि рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рднूрдЧोрд▓ рд╡िрд╖рдп рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдХिрдпा। рдкृрде्рд╡ी рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЕрди्рдп рд╡िрд╖рдпों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдИ। рдЗрд╕рд▓िрдП рднूрдЧोрд▓ рдХो рдЬ्рдЮाрди рдХा рднрдг्рдбाрд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
12. рднूрдЧोрд▓ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╡рддाрдПँ।
рдЙрдд्рддрд░-рднूрдЧोрд▓ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рджो рдЙрдкाрдЧрдоों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै.
(i) рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддुрдЧрдд рдЙрдкाрдЧрдо (Systematic Approach)
(ii) рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рдЙрдкाрдЧрдо (Regional Approach)

(i) рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддुрдЧрдд рдЙрдкाрдЧрдо (Systematic Approach):-
рдЗрд╕ рдЙрдкाрдЧрдо рдоें рдПрдХ рддрде्рдп рдХा рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХे рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдк्рд░рдХाрд░ों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдгाрд░्рде рдпрджि рдХोрдИ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡рдирд╕्рдкрддि рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рд░ुрдЪि рд░рдЦрддा рд╣ै, рддो рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рд╡िрд╢्рд╡ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрдпेрдЧा, рдлिрд░ рдк्рд░рдХाрд░ाрдд्рдордХ
рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг, рдЬैрд╕े-рд╡िрд╖ुрд╡рдд् рд░ेрдЦीрдп рд╕рджाрдмрд╣ाрд░ рд╡рди, рдирд░рдо рд▓рдХрдб़ी рд╡ाрд▓े рдХोрдгрдзाрд░ी рд╡рди рдЕрдерд╡ा рдоाрдирд╕ूрдиी рд╡рди рдЗрдд्рдпाрджि рдХी рдкрд╣рдЪाрди, рдЙрдирдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рддрдеा рд╕ीрдоांрдХрди рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा।
(ii) рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рдЙрдкाрдЧрдо (Regional Approach)– рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рдЙрдкाрдЧрдо рдоें рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рд╡िрднिрди्рди рдкрджाрдиुрдХ्рд░рдоिрдХ рд╕्рддрд░ рдХे рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдлिрд░ рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд╕рднी рднौрдЧोрд▓िрдХ рддрде्рдпों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпे рдк्рд░рджेрд╢ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдпा рдиिрд░्рджिрд╖्рдЯ (рдиाрдоिрдд) рдк्рд░рджेрд╢ рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ै। рдПрдХ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рддрде्рдпों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕рдордЧ्рд░рддा рд╕े рд╡िрд╡िрдзрддा рдоें рдПрдХрддा рдХी рдЦोрдЬ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡:- рдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж рднूрдЧोрд▓ рдХी рдПрдХ рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╕े рд╣ी рд╡िрд╖рдп рдоें рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рд╣ो рдЪुрдХा рдеा। рдж्рд╡ैрддрд╡ाрдж (рдж्рд╡िрдзा) рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджिрдпे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдкрдХ्рд╖ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдкрд╣рд▓े рд╡िрдж्рд╡ाрди рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рдеे рдкрд░рди्рддु рдмाрдж рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рдХि рдоाрдирд╡ рдзрд░ाрддрд▓ рдХा рд╕рдоाрдХрд▓िрдд рднाрдЧ рд╣ै, рд╡рд╣ рдк्рд░рдХृрддि рдХा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдЕंрдЧ рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рд╕ाрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднी рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рдХ्рд░िрдпाрдУं рдкрд░ рдмрд▓ рджेрдиे рдХे рд╕ाрде рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ।
13. рднूрдЧोрд▓ рд╣рдоें рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рдиाрдЧрд░िрдХ рдмрдирдиे рдоें рдХैрд╕े рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддा рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдк्рд░ाрдпः рдпрд╣ рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдиाрдЧрд░िрдХ рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рддрдеा рдЕрди्рдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣рдоें рдЕрдЪ्рдЫा рдиाрдЧрд░िрдХ рдмрдиाрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддे рд╣ैं। рднूрдЧोрд▓ рднी рдЗрд╕ी рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдкूрд░्рддि рдХрд░рддा рд╣ै।
(i) рдЗрд╕рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдж्рд╡ाрд░ा рд╣рдоें рднौрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рддрдеा рдоाрдирд╡ीрдп рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз (Man environment relation) рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╣ोрддी рд╣ै।
(ii) рднूрдЧोрд▓ рд╣рдоें рднू-рдордг्рдбрд▓ рдкрд░ рдЕрдкрдиी рд╕्рдеिрддि рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрддे рд╣ुрдП рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдЕрди्рдп рджेрд╢ों рдХे рд╕ाрде рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХे рдмाрд░े рдоें рдЕрд╡рдЧрдд рдХрд░ाрддा рд╣ै। рдЕрддः рднूрдЧोрд▓ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдПрдХ рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиा рдХो рдЬрди्рдо рджेрддा рд╣ै।
(iii) рднूрдЧोрд▓ рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рд╣рдоें рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рд╡िрднिрди्рди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рд╣рд▓ рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓рддी рд╣ै।
(iv) рднूрдЧोрд▓ рдоाрдирд╡ीрдп рдХрд▓्рдпाрдг рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢्рд╡ рд╕ाрдзрдиों рдХे рдЙрдЪिрдд рдЙрдкрдпोрдЧ рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддा рд╣ै।
(v) рднूрдЧोрд▓ рд╣рдоें рд╡िрднिрди्рди рджेрд╢ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╕्рддрд░ (Stage of development) рдоें рдЕрди्рддрд░ рдХे рдХाрд░рдг рд╕рдордЭрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддा рд╣ै, рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднूрдЧोрд▓ рдЕрди्рдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ाрд╕्рдд्рд░ों рдХी рднांрддि рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рдиाрдЧрд░िрдХ рдмрдирдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддा рд╣ै।

14. “рднूрдЧोрд▓ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рджोрдиों рд╣ी рд╣ै।” рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░– рднूрдЧोрд▓ рдПрдХ рд╕рдоाрдХрд▓рди рдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै। рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рддрдеा рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХे рд╡िрднिрди्рди рдкрдХ्рд╖ों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдХे рдХिрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рдПрдХ рднौрдЧोрд▓िрдХ рдЪिрдд्рд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рднौрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡ाрд░рдг рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЬैрд╕े рднौрддिрдХी, рд░рд╕ाрдпрди рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЖрджि рдмрд╣ुрдд рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ैं। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдоाрдирд╡ीрдп рдХ्рд░िрдпाрдУं рднौрддिрдХ рддрдд्рдд्рд╡ों рдХा рдХृрд╖ि, рдоाрдирд╡ рдмрд╕्рддिрдпों рдЖрджि рдкрд░ рдкрдб़рдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рднाрд╡ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднूрдЧोрд▓ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ
рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрдиों рдХो рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдЬोрдб़рддा рд╣ै рддрдеा рдЗрд╕े рджोрдиों рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╡िрдЬ्рдЮाрдиों рдоें рдЧिрдиा рдЬाрддा рд╣ै।
15. ‘рднूрдЧोрд▓ рдХो рд╕рдоाрдХрд▓рди рдПрд╡ं рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।’ рдЗрд╕ рдХрдерди рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рднूрдЧोрд▓ рдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдХрдИ рд╢ाрдЦाрдУं рд╕े рдиिрдХрдЯ рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै। рд╡िрднिрди्рди рд╢ाрдЦाрдУं рдХे рдХрдИ рддрдд्рдд्рд╡ों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рднूрдЧोрд▓ рдоें рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдХेрд╡рд▓ рдЙрди्рд╣ीं рдШрдЯрдХों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рд╣рдоाрд░े рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ो। рд╡िрднिрди्рди рдШрдЯрдХों рдХो рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ूрдк рдоें рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд░िрдпा рдХो рд╕рдоाрдХрд▓рди рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрди рд╡िрднिрди्рди рдШрдЯрдХों рдХो рд╕ंрдпुрдХ्рдд (Composite) рддрдеा рд╕ंрд╢्рд▓िрд╖्рдЯ рд░ूрдк (Synthetic form) рдоें рд╕рдордЭрдиा рдЕрдзिрдХ рдЙрдкрдпोрдЧी рддрдеा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рднूрдЧोрд▓ рдХो рд╕рдоाрдХрд▓рди рдПрд╡ं рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди (Science of Integration of Synthesis) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡िрднिрди्рди рд╢ाрдЦाрдУं рдХे рдЕंрд╢ рднौрдЧोрд▓िрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдШрдЯрдХ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдкрд╣рдЪाрдиे рдЬाрддे рд╣ै। рдЗрди рдШрдЯрдХों рдХो рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХो рд╣ी рд╕рдоाрдХрд▓рди рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдзрд░ाрддрд▓, рдХृрд╖ि, рдпाрддाрдпाрдд, рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдЖрджि рдХे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдоाрдирдЪिрдд्рд░ों рдоें рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рд╕े рдХрдИ рдЙрдкрдпोрдЧी рдкрд░िрдгाрдо рдиिрдХрд▓ рдкाрддे рд╣ैं।
16. “рдоाрдирд╡ рдк्рд░рдХृрддि рдХा рджाрд╕ рд╣ै।” рдЗрд╕ рдХрдерди рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП।
рдЙрдд्рддрд░-рдордиुрд╖्рдп рддрдеा рдк्рд░рдХृрддि рдоें рд╡рдиिрд╖्рда рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै। рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╡िрднिрди्рди рд▓рдХ्рд╖рдг рдЬैрд╕े рднूрдоि рдХी рдмрдиाрд╡рдЯ, рдЬрд▓рд╡ाрдпु, рдоिрдЯ्рдЯी, рдкрджाрд░्рде рдЬрд▓ рддрдеा рд╡рдирд╕्рдкрддि рдордиुрд╖्рдп рдХे рд░рд╣рди-рд╕рд╣рди рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓рддे рд╣ै। рдк्рд░рдХृрддि рдордиुрд╖्рдп рдХे рдХाрд░्рдп рдПрд╡ं рдЬीрд╡рди рдХो рдиिрд╢्рдЪिрдд рдпा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो рдиिрдпрддिрд╡ाрдж (Determinism) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े рд░ैрдд्рд╕ेрд▓ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ “рдоाрдирд╡ рдЕрдкрдиे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХी рдЙрдкрдЬ рд╣ै।” (Man is the product of environment)। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें, рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдоाрдирд╡ рдк्рд░рдХृрддि рдХा рджाрд╕ рд╣ै।
рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рди рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ाрдзрдиों рдкрд░ рд╣ी рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдоाрдирд╡ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХो рдПрдХ рд╕ीрдоा рддрдХ рд╣ी рдмрджрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрд╕े рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрдпोрдЬрди рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдордиुрд╖्рдп рддрдеा рдк्рд░рдХृрддि рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЬीрд╡рди рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдордиुрд╖्рдп рддрдеा рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХो рджेрдЦрдХрд░ ‘рдк्рд░рдХृрддि рдоें рдордиुрд╖्рдп’ (Man in Nature) рдХрд╣рдиा рд╣ी рдЙрдЪिрдд рд╣ै। рдЬैрд╕े рдХि рд╡िрдЦ्рдпाрдд рднूрдЧोрд▓рд╡ेрдд्рддा рд╡िрдбाрд▓-рдбि-рдм्рд▓ाрд╢ (Vidal-de-la-Blach) рдиे рдХрд╣ा рд╣ै ‘рдк्рд░рдХृрддि рдоाрдирд╡ рдХो рдоंрдЪ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдордиुрд╖्рдп рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЗрд╕ рдкрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░े।’ (Nature provides the stage and it is for man to act on it.)
17. рдХ्рд░рдорд╡рдж्рдз рднूрдЧोрд▓ рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै? рдЗрд╕рдХी рдЙрдк-рд╢ाрдЦाрдУं рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░-рднूрдЧोрд▓ рдоें рднू-рдкृрд╖्рда рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рджो рд╡िрдзिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै—(рдХ) рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рднूрдЧोрд▓ (рдЦ) рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднूрдЧोрд▓।

рдХ्рд░рдорд╡рдж्рдз рднूрдЧोрд▓ (Systematic Geography):-рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЕрдерд╡ा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдШрдЯрдиाрдУं рд╕े рднू-рдкृрд╖्рда рдкрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдк्рд░рддिрд░ूрдкों рддрдеा рд╕ंрд░рдЪрдиाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рднूрдЧोрд▓ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХिрд╕ी рдПрдХ рднौрдЧोрд▓िрдХ рдХाрд░рдХ рдХो рдЪुрди рдХрд░ (рдЬैрд╕े рдЬрд▓рд╡ाрдпु) рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рднूрдЧोрд▓ рдХे рдЙрд╕ рдХाрд░рдХ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╡िрддрд░рдг рдХे рдХाрд░рдг рддрдеा рдк्рд░рднाрд╡ों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЬрд▓рд╡ाрдпु рддрдеा рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХे рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ोрддे рд╣ै।
рдХृрд╖ि рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХृрд╖ि рдк्рд░рджेрд╢ों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпрд╣ рдХिрд╕ी рдПрдХ рдШрдЯрдХ рдХा рд╡िрд╕्рддृрдд рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ाрдзाрд░рдгрддः рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рднूрдЧोрд▓ рдХो рдЪाрд░ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╢ाрдЦाрдУं рдоें рдмाँрдЯा рдЧрдпा рд╣ै।
(i) рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рднूрдЧोрд▓- рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЗрд╕े рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(ii) рдоाрдирд╡-рднूрдЧोрд▓-рдЗрд╕े рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рднी рдХрд╣рддे рд╣ै।
(iii) рдЬैрд╡-рднूрдЧोрд▓-рдЗрд╕рдоें рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рднूрдЧोрд▓ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै।
(iv) рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╡िрдзिрдпाँ рдФрд░ рддрдХрдиीрдХें -рдпрд╣ рд╡िрдзिрдпाँ рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рдмрдиाрдиे рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рдЬाрддी рд╣ैं।
18. рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднूрдЧोрд▓ рд╕े рдХ्рдпा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै? рдЗрд╕рдХी рд╢ाрдЦाрдУं рдХे рдиाрдо рд▓िрдЦें।
рдЙрдд्рддрд░– -рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднूрдЧोрд▓ рдХिрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рд╕рдоूрдЪा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕े рдХिрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рд░ाрдЬ्рдп рдпा рдирджी рдШाрдЯी рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕े рдЖрд░рдо्рдн рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдлिрд░ рдЗрд╕े рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдзिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдк्рд░рджेрд╢ рдпा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рдПрдХ рд╕рдоूрдЪे рдЕрдз्рдпрдпрди (Total Setting) рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░рджेрд╢ों рдХा рдЖрдзाрд░ рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдЕрдХेрд▓ा рдХाрд░рдХ рдЬैрд╕े рдЙрдЪ्рдЪाрд╡рдЪ, рд╡рд░्рд╖ा, рд╡рдирд╕्рдкрддि, рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдмрд╣ुрдХाрд░рдХ рдк्рд░рджेрд╢ рднी рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рднी рдПрдХ рдк्рд░рджेрд╢ рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпोрдЬрдиा рдк्рд░рджेрд╢ рднी рдмрдиाрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднूрдЧोрд▓ рдХी рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдк-рд╢ाрдЦाрдПँ рд╣ै-
(i) рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди, (ii) рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг,
(iii) рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╡िрдХाрд╕, (iv) рдпोрдЬрдиा рдк्рд░рджेрд╢।
19. рдоाрдирд╡ рдиे рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрде рдЕрдиुрдХूрд▓рди (Adaptation) рддрдеा рдЖрдкрд░िрд╡рд░्рддрди
(Modification) рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдордЭौрддा рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ै। рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдкृрде्рд╡ी рдоाрдирд╡ рдХा рдШрд░ рд╣ै। рдЖрджिрдо рдоाрдирд╡ рд╕рдоाрдЬ рдк्рд░рдХृрддि рдпा рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдкрд░ рд╕ीрдзे рддौрд░ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдеा। рдоाрдирд╡ рдк्рд░рдХृрддि рдХा рдПрдХ рдЕंрдЧ рд╣ै рддрдеा рд╡рд╣ рднी рдк्рд░рдХृрддि рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдЫाрдк рдЫोрдб़рддा рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдиे рддрдХрдиीрдХी рдЦोрдЬों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдХे рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдмंрдзрди рдХो рдвीрд▓ा рдХिрдпा рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдиे рдРрд╕ी рддрдХрдиीрдХें рд╡िрдХрд╕िрдд рдХी рд╣ै рдЬो рд╕ीрдоिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХो рдЕрдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░ рджेрддी рд╣ैं। рдЬैрд╕े-рд╡ाрддाрдиुрдХूрд▓рдХ (Air conditioner), рд╡ाрдпु рд╢ीрддрдХ рдЖрджि। рд╡рд░्рд╖ा, рднूрдоिрдЧрдд рдЬрд▓ рдШрдЯрдХ, рдк्рд░рд╕्рддрд░ (Aquifer) рдХो рдкुрдирд░ाрд╡ेрд╢िрдд рдХрд░рдХे рдХृрд╖ि рдЖрджि рдХे рд▓िрдП рдЬрд▓ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा।
рд╕рдоुрдж्рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рд╕े рддेрд▓ рддрдеा рдоैрдЧрдиीрдЬ рдкिрдб рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा, рдоृрджा рдХो рдкुрдиः рдирд╡ीрдХрд░рдгीрдп рдмрдиाрдХрд░ рдХृрд╖ि рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдЗрдд्рдпाрджि। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоाрдирд╡ рдиे рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рд╕рдордЭौрддा рдХिрдпा рд╣ै।
20. рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдХी рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░– -рдпрд╣ाँ рднूрдЧोрд▓ рдХी рдЗрд╕ рд╢ाрдЦा рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рдмрддाрдиा рдпुрдХ्рддि рд╕ंрдЧрдд рд╣ोрдЧा। рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдоें рднूрдЦрдг्рдб (рднू-рдЖрдХृрддिрдпाँ, рдк्рд░рд╡ाрд╣, рдЙрдЪ्рдЪाрд╡рдЪ), рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ (рдЗрд╕рдХी рдмрдиाрд╡рдЯ, рд╕рд░ंрдЪрдиा рддрдд्рдд्рд╡ рдПрд╡ं рдоौрд╕рдо рддрдеा рдЬрд▓рд╡ाрдпु, рддाрдкрдХ्рд░рдо, рд╡ाрдпुрджाрдм, рд╡ाрдпु рд╡рд░्рд╖ा, рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХे рдк्рд░рдХाрд░ рдЗрдд्рдпाрджि) рдЬрд▓рдордг्рдбрд▓ рд╕े рд╕ंрдмрдж्рдз рддрдд्рдд्рд╡ рдЬैрд╡ рдордг्рдбрд▓ (рдЬीрд╡ рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк-рдоाрдирд╡ рддрдеा рд╡ृрд╣рдж्) рдЬीрд╡ рдПрд╡ं рдЙрдирдХे
рдкोрд╖рдХ рдк्рд░рдХ्рд░рдо, рдЬैрд╕े-рдЦाрдж्рдп рд╢ृंрдЦрд▓ा. рдкाрд░िрд╕्рдеैрддिрдХ рдк्рд░ाрдЪрд▓ं (Ecological parametres) рдПрд╡ं (рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХ рд╕рди्рддुрд▓рди) рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдоिрдЯ्рдЯिрдпाँ рдоृрджा-рдиिрд░्рдоाрдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддी рд╣ै рддрдеा рд╡े рдоूрд▓ рдЪрдЯ्рдЯाрди, рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдЬैрд╡िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдПрд╡ं рдХाрд▓ाрд╡рдзि рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै। рдХाрд▓ाрд╡рдзि рдоिрдЯ्рдЯिрдпो рдХो рдкрд░िрдкрдХ्рд╡рддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै рддрдеा рдоृрджा рдкाрд░्рд╢्рд╡िрдХा
(Profile) рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै।
21. “рднूрдЧोрд▓ рднू-рдкृрд╖्рда рдкрд░ рдмрджрд▓рддे рд╣ुрдП рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै।” рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рднू-рдкृрд╖्рда рдиिрд░ंрддрд░ рдмрджрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै, рдХрднी рдзीрд░े-рдзीрд░े рддрдеा рдЕрджृрд╢्рдп рд░ूрдк рдоें рддो рдХрднी рдмрдб़ी рд╢ीрдШ्рд░рддा рд╕े рдФрд░ рджृрд╢्рдп рд░ूрдк рдоें। рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд▓рдХ्рд╖рдг рдЬैрд╕े-рдкрд░्рд╡рдд, рдирджिрдпाँ, рдЭीрд▓ें рдЖрджि рдзीрд░े-рдзीрд░े рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд▓рдХ्рд╖рдг рдЬैрд╕े рднрд╡рди, рд╕рдб़рдХें, рдлрд╕рд▓ें рдЖрджि рд╢ीрдШ्рд░рддा рд╕े рдмрджрд▓рддे рд╣ैं। рднूрдЧोрд▓ рдЗрди рдмрджрд▓рддे рд╣ुрдП рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХी рдЙрдд्рдкрддि рддрдеा рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै. рдЬो рдЗрди рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХो рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рд▓ाрдиे рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд╣ै। рдЗрди рд▓рдХ्рд╖рдгो рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеिрддि рддрдеा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХा рдоाрдирд╡ों рдХे рдКрдкрд░ рдХ्рдпा рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़рддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рднी рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै।
22. рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдХा рдорд╣рдд्рд╡-рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдоें рдЙрди рд╕рднी рддрдд्рдд्рд╡ों рдХो рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╣ैं-рд╕्рдерд▓рдордг्рдбрд▓, рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓, рдЬрд▓рдордг्рдбрд▓ рдПрд╡ं рдЬैрд╡ рдордг्рдбрд▓। рд╕्рдерд▓рдордг्рдбрд▓ рдоें рднू-рдЖрдХृрддि рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै। рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╕े рд╣ै। рдЬрд▓рдордг्рдбрд▓ рдЬрд▓ рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै рдФрд░ рдЬैрд╡ рдордг्рдбрд▓ рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕рднी рдЬीрд╡рди्рдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдЬैрд╕े—рдкेрдб़-рдкौрдзे, рдкрд╢ुрдУं, рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдЬीрд╡ों рдФрд░ рдордиुрд╖्рдпों рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕े рд╣ै। рдоृрджा, рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдоें рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЗрди рдЪाрд░ों рддрдд्рдд्рд╡ों рдпा рдордг्рдбрд▓ों рдХा рдЙрдд्рдкाрдж рд╣ै।
рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдиिрд░्рдзाрд░рдг рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдиे рдПрдХ рдРрд╕ी рдордиोрд╡ृрддि рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा рдЬिрд╕рдиे рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг-рднूрдоि, рдЬрд▓,рд╡ाрдпु рдоृрджा, рд╡рдирд╕्рдкрддि, рдкрд╢ु рдЖрджि рдХो рдХेрд╡рд▓ рдЖрд░्рдеिрдХ рдк्рд░рдЧрддि рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा। рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рджोрд╣рди рдПрдХ рд╡ांрдЫрдиीрдп рдХ्рд░िрдпा рдмрди рдЧрдИ। рдЗрд╕рд╕े рд╡ाрдпु рд╕рд╣िрдд рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рд╡िрдиाрд╢, рдк्рд░рджूрд╖рдг рдФрд░ рдЕрднाрд╡ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा।
рдоाрдирд╡ рдиे рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा рдХि рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрди рдЬीрд╡рди рдХो рдЖрдзाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрдирдХे рд╡िрдиाрд╢ рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рд╕рдорд╕्рдд рдЬीрд╡рди рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рд╕ंрдХрдЯ рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдИ. рдирд╡ीрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рднूрдЧोрд▓ рдлिрд░ рд╕े рдЕрдкрдиे рднौрддिрдХ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд▓ौрдЯ рдЖрдпा рд╣ै।
23. рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдПрд╡ं рдоाрдирд╡ рдХे рдЕрди्рдпोрди्рдпрдХ्рд░िрдпा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдоाрдирд╡ рдФрд░ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдПрдХ рдЕрдЯूрдЯ рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै। рдоाрдирд╡ рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдЙрдкрдЬ рд╣ै рддрдеा рдЙрд╕рдоें рдХुрдЫ рд╕ीрдоा рддрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдоाрдирд╡ рд╡िрдкрд░ीрдд рднौрддिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рд╕ाрде рд╕рджा рдк्рд░рдпрдд्рдирд╢ीрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै। рдПрдХ рдХрд╡ि рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдоाрдирд╡ рдПрд╡ं рдИрд╢्рд╡рд░ рдХे рдмीрдЪ рдиिрдо्рди рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЗрд╕ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рдЖрдкрдиे рдоिрдЯ्рдЯी рдХा рд╕ृрдЬрди рдХिрдпा, рдоैंрдиे рдХрдк рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा, рдЕрдкрдиे рд░ाрдд्рд░ि рдХा рд╕ृрдЬрди рдХिрдпा, рдоैрдиे рджीрдкрдХ рдмрдиाрдпा, рдЖрдкрдиे рдмंрдЬрд░ рднूрдоि, рдкрд╣ाрдбी рднू-рднाрдЧ рдПрд╡ं рдорд░ुрд╕्рдерд▓ों рдХा рд╕ृрдЬрди рдХिрдпा, рдоैрдиे рдлूрд▓ों рдХी рдХ्рдпाрд░ी рддрдеा рдмाрдЧ рдмрдЧीрдЪे рдмрдиाрдП। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоाрдирд╡ рдиे рддрдХрдиीрдХी рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдПрдХ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рдЫाрдк рдЫोрдб़ी рддрдеा рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рд╕рдо्рднाрд╡рдиाрдУं рдХा рд╕ृрдЬрди рдХिрдпा। рднूрдЧोрд▓ рдЗрд╕ी
рдЕрди्рддрдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдд्рдордХ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै।
24. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╢рдм्рджों рдХी рдкрд░िрднाрд╖ाрдПँ рджें-
(i) рднौрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, (ii) рдЬैрд╡-рднूрдЧोрд▓, (iii) рднू-рдЖрдХृрддि, (iv) рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╡िрдЬ्рдЮाрди, (v) рдЬрд▓-рд╡िрдЬ्рдЮाрди, (vi) рдоृрджा-рднूрдЧोрд▓, (vii) рд╡рдирд╕्рдкрддि рднूрдЧोрд▓, (viii) рдк्рд░ाрдгि рднूрдЧोрд▓, (ix) рдоाрдирд╡ рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХी, (x) рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рднूрдЧोрд▓ ।
рдЙрдд्рддрд░(i) рднौрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди (Physiography)- рдпрд╣ рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рд╣ै рдЬो рднू-рдкृрд╖्рда рдХे рднू-рдЖрдХाрд░ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддा рд╣ै।
(ii) рдЬैрд╡-рднूрдЧोрд▓ (Bio-Geography) – рдпрд╣ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рдкौрдзों рддрдеा рдЬीрд╡-рдЬрди्рддुрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै।
(iii) рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди (Geomorphology) -рдпрд╣ рднू-рдЖрдХाрд░ों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै।
(iv) рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╡िрдЬ्рдЮाрди (Climatology)-рдпрд╣ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рддрдеा рдЗрд╕рдХे рддрдд्рдд्рд╡ों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै।
(v) рдЬрд▓ рд╡िрдЬ्рдЮाрди (Hydrology) -рдпрд╣ рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ों, рдирджिрдпों, рд╣िрдо рдирджिрдпों рдЖрджि рдХे рдЬрд▓ рдХी рднूрдоिрдХा рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै।
(vi) рдоृрджा рднूрдЧोрд▓ (Soil Geography)-рдоृрджा рднूрдЧोрд▓ рдоृрджा рдХे рдиिрд░्рдоाрдг, рдк्рд░рдХाрд░ рддрдеा рд╡िрддрд░рдг рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै।
(vii) рд╡рдирд╕्рдкрддि рднूрдЧोрд▓ (Plant Geography)– рдпрд╣ рд╡рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рддрдеा рдШाрд╕ рдХे рдоैрджाрдиों рдХे рд╡िрддрд░рдг рдХा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै।
(viii) рдк्рд░ाрдгि рднूрдЧोрд▓ (Zoo Geography)– рдпрд╣ рдЬीрд╡-рдЬрдирддुрдУं рдФрд░ рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдЬीрд╡ाрдгुрдУं рдХे рд╡िрддрд░рдг рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै।
(ix) рдоाрдирд╡ рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХी (Human Ecology) -рдпрд╣ рдоाрдирд╡ рддрдеा рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдмрджрд▓рддे рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै।
(x) рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рднूрдЧोрд▓ (Environmental Geography)- рдпрд╣ рдЬीрд╡рди्рдд рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рддрдеा рдоाрдирд╡ рдкрд░ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै।
25. рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рддрдеा рд╕рдордЧ्рд░ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рддрдеा рд╕рдордЧ्рд░ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдЕрди्рддрд░-
рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг(Natural Environment):-
(i) рдЗрд╕ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХी рд░рдЪрдиा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ  рддрдд्рдд्рд╡ों рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ोрддी рд╣ै।
(ii) рдЗрд╕рдоें рднूрдоि, рд╡ाрдпु рд╡рдирд╕्рдкрддि, рдЬрд▓,  рдоिрдЯ्рдЯी рдЖрджि рддрдд्рдд्рд╡ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं।
(iii) рдЗрд╕рдоें рд╕्рдерд▓рдордг्рдбрд▓, рдЬрд▓ рдордг्рдбрд▓ рддрдеा рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं।

рд╕рдордЧ्рд░ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг(Total Environment):-
(i) рдЗрд╕ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХी рд░рдЪрдиा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рддрдеा рдоाрдирд╡ीрдп рддрдд्рдд्рд╡ों рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рд╣ोрддी рд╣ै।
(ii) рдЗрд╕рдоें рднौрддिрдХ, рдЬैрд╡िрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।
(iii) рдЗрд╕рдоें рдЬैрд╡-рдордг्рдбрд▓ рдХी рднूрдоिрдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ोрддी рд╣ै।
26. рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рднूрдЧोрд▓ рддрдеा рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рднूрдЧोрд▓ рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ो।
рдЙрдд्рддрд░ -рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рднूрдЧोрд▓ рддрдеा рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рднूрдЧोрд▓ рдоें рдЕрди्рддрд░-
рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рднूрдЧोрд▓ (Regional Geography):-
(i) рдЗрд╕ рднूрдЧोрд▓ рдоें рдХिрд╕ी рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рд╕рднी  рднौрдЧोрд▓िрдХ рддрдд्рдд्рд╡ों рдХा рдПрдХ рдЗрдХाрдИ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ोрддा рд╣ै।
(ii) рдпрд╣ рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕рдоाрдХрд▓िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
(iii) рдпрд╣ рдЕрдз्рдпрдпрди рднौрдЧोрд▓िрдХ рдЗрдХाрдИрдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
(iv) рдпрд╣ рдХिрд╕ी рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рднौрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рддрдеा рдоाрдирд╡ рдХे рдмीрдЪ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддा рд╣ै।
(v) рдЗрд╕ рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рдк्рд░рджेрд╢ों рдХा рд╕ीрдоांрдХрди  рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ै, рдЬिрд╕े рдк्рд░ाрджेрд╢ीрдХрд░рдг рдХрд╣рддे рд╣ैं।

рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рднूрдЧोрд▓ (Systematic Geography):-
(i) рдЗрд╕ рднूрдЧोрд▓ рдоें рдХिрд╕ी рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рднौрдЧोрд▓िрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ोрддा рд╣ै।
(ii) рдпрд╣ рдЕрдз्рдпрдпрди рдПрдХाрдХी рд░ूрдк рдоें рд╣ोрддा рд╣ै।
(iii) рдпрд╣ рдЕрдз्рдпрдпрди рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЗрдХाрдЗрдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
(iv) рдпрд╣ рдЕрдз्рдпрдпрди рдЦोрдЬ рд╡ рддрде्рдпों рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
(v) рдЗрд╕ рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рдПрдХ рдШрдЯрдХ, рдЬैрд╕े рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рддрдеा рдЙрдк-рдк्рд░рдХाрд░ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं।
27. рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рддрдеा рдЬैрд╡ рднूрдЧोрд▓ рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░-рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рддрдеा рдЬैрд╡ рднूрдЧोрд▓ рдоें рдЕрди्рддрд░-
рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ (Physical Geography):-
(i) рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкों, рдкрд░्рд╡рддो,  рдкрдаाрд░ों, рдоैрджाрдиों, рдирджी рдШाрдЯिрдпों рдФрд░
рдЕрди्рдп рднू-рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै।
(ii) рдЗрд╕рдХी рдЪाрд░ рдЙрдк-рд╢ाрдЦाрдПँ рд╣ै- рднू-рдЖрдХृрддि  рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЬрд▓ рд╡िрдЬ्рдЮाрди  рддрдеा рдоृрджा рднूрдЧोрд▓।

рдЬैрд╡ рднूрдЧोрд▓(bio geography):-
(i) рдЬैрд╡ рднूрдЧोрд▓ рдоें рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡рдиो рддрдеा рдЬीрд╡ рдЬрди्рддुрдУं рдХे рд╡िрддрд░рдг рдХा
рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
(ii) рдЗрд╕рдХी рдЪाрд░ рдЙрдк-рд╢ाрдЦाрдПँ рд╣ै- рд╡рдирд╕्рдкрддि рднूрдЧोрд▓, рдк्рд░ाрдгि рднूрдЧोрд▓,рдоाрдирд╡
рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХी рддрдеा рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рднूрдЧोрд▓।
28. рднूрдЧोрд▓ рдХो рд╕рднी рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХा рдЬрдирдХ рдХ्рдпों рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░ -рднूрдЧोрд▓ рдХो рд╕рднी рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХा рдЬрдирдХ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдЗрд╕рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдг рд╣ै।
(1) рдЖрдЬ рднूрдЧोрд▓ рдоाрдд्рд░ рдПрдХ рдРрд╕ा рд╡िрд╖рдп рд╢ेрд╖ рд╣ै рдЬो рднूрдкृрд╖्рда рдХी рд╕्рдеाрдиिрдХ рд░ूрдкрд░ेрдЦा рдХी рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓рддा рдХो рд╕рдордЭाрдиे рд╣ेрддु рд╕рднी рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рддрдеा рдоाрдирд╡ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХी рдПрдХ рдк्рд▓ेрдЯрдлाрд░्рдо рдкрд░ рд▓ाрддा рд╣ै।
(2) рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрддрд╡िрд╖рдпрдХ рддрдеा рд╕рдоाрдХрд▓ाрдд्рдордХ (рд╡िрднिрди्рди рд╡िрд╖рдпो рдХो рдЬोрдб़рдиे рд╡ाрд▓ा) рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै, рдЬिрд╕рдХी рдЕрдиेрдХ рд╢ाрдЦाрдпे рд╣ै।
(3) рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдоें рджिрдХ, рд╕्рдеाрди, рднूрдкृрд╖्рда рдХे рд╕ीрдиों рдХा рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдк्рд░рддिрд░ूрдкों рддрдеा рд╕ंрд░рдЪрдиाрдУं рдХो рдЬрди्рдо рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЬो рдЬीрд╡рди рд╡िрд╢ेрд╖ рдХрд░ рдоाрдд्рд░ рдЬीрд╡рди рдХो рдЖрдзाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं।
29. рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдПрд╡ं рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓ рдоें рдЕंрддрд░ рдмрддाрдпें।
рдЙрдд्рддрд░-рднौрддिрдХ рднूрдЧोрд▓:- рдЗрд╕рдоें рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं, рд╡िрддрд░рдг рд╡िрднिрди्рдирддाрдУं рдФрд░ рдЬрдЯिрд▓рддा рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЪाрд░ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрднाрдЧ рд╣ै- (1) рднू-рдЖрдХृрддि рд╡िрдЬ्рдЮाрди (2) рд╕рдоुрдж्рд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди           (3) рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ (4) рд╡рдирд╕्рдкрддि рдПрд╡ं рдЬрди्рддु рднूрдЧोрд▓।

рдоाрдирд╡ рднूрдЧोрд▓:- рдЗрд╕рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╡िрднिрди्рди рдХाрд░्рдпрдХрд▓ाрдкों, рдЖрд░्рдеिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдХ рдПрд╡ं рд╕्рд╡рдпं рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╡िрддрд░рдг рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЖрд╡ाрд╕ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рднौрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдХрдИ рдЙрдкрд╡िрднाрдЧ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рднूрдЧोрд▓, рдЖрд╡ाрд╕ीрдп рднूрдЧोрд▓, рд╕ंрд╕ाрдзрди рднूрдЧोрд▓ рдЖрджि рд╣ैं।
                                                   рджीрд░्рдШ рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
1. “рднूрдЧोрд▓ рдХे рдЕрдиेрдХ рдЙрдк-рд╡िрд╖рдп рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ैं।” рдЗрд╕ рдХрдерди рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХीрдЬिрдП। рдЕрдерд╡ा, рднूрдЧोрд▓ рдХा рдЕрди्рдп рд╡िрд╖рдпों рд╕े рдХ्рдпा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै?
рдЙрдд्рддрд░-рдоाрдирд╡ीрдп рд╡िрдХाрд╕ рднौрддिрдХ рддрдд्рдд्рд╡ों рдХे рд╕рджुрдкрдпोрдЧ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рднूрдЧोрд▓ рднौрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рддрдеा рд╕ाрдордЬिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рд╡िрднिрди्рди рддрдд्рд╡ों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै। рднूрдЧोрд▓ рдХाрдлी рд╣рдж рддрдХ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рджोрдиों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ै। рдХрдИ рдЙрдк-рд╡िрд╖рдпों (Allied Sciences) рдоें рднूрдЧोрд▓ рдЕрди्рдп рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╢ाрдЦाрдУं рдХे рдиिрдХрдЯ рд╣ै। рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рднूрдЧोрд▓ рддрдеा рдЕрди्рдп рд╡िрд╖рдпों рдХा рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै-
(i) рдЬीрд╡-рднू рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди (Chrological Science) -рдЗрд╕ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдоुрдЦ्рдп рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдЕрдз्рдпрдпрди (Study of an area) рдпा рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдирдХ्рд╖рдд्рд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди (Astronomy) рддрдеा рднूрдЧोрд▓ рдоिрд▓рдХрд░ рдЬीрд╡-рднू рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд░рдЪрдиा рдХрд░рддे рд╣ै। рдирдХ्рд╖рдд्рд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдХрдИ рд╡िрд╖рдп, рдЬैрд╕े-рд╕ौрд░рдордг्рдбрд▓, рдкृрде्рд╡ी рдХा рдЖрдХाрд░, рдЕрдХ्рд╖ांрд╢-рджेрд╢ाрди्рддрд░ рднूрдЧोрд▓ рдХो рдПрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд░ूрдк рджेрддे рд╣ैं।
(ii) рдХाрд▓ाрдиुрдХ्рд░рдоिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди (Chronological Science)– рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕рдордп рдХा рддрдд्рдд्рд╡ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрддिрд╣ाрд╕, рднूрдЧोрд▓ рдХे рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рддрдХ рдоाрдирд╡ीрдп рд╡िрдХाрд╕ рдХो рд╕рдордЭрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рднू-рд╕ंрдШрдЯрдиाрдУं рдХा рдХ्рд░рдоाрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े-рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓, рдордз्рдпрдХाрд▓ рддрдеा рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рднाрд░рдд рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХैрд╕े рд╣ुрдЖ।
(iii) рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рд╡िрдЬ्рдЮाрди (Systematic Science) -рдЗрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдкृрде्рд╡ी рдХी рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рднौрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд░рд╕ाрдпрди рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд╡рдирд╕्рдкрддि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдк्рд░ाрдгि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХिрд╕ी рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдоाрдирд╡ рдПрд╡ं рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдордЭрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдЕрдз्рдпрдпрди рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг (Classification System) рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрдпा
рдЬाрддा рд╣ै।
(iv) рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз (Relation with Economics Science)– рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдХрд▓्рдпाрдг рддрдеा рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╕рдо्рдмрди्рдзी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рд▓िрдП рднूрдЧोрд▓ рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕ рд╕े рдиिрдХрдЯрддрдо рддрдеा рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ोрддा.рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै।
(v) рдЕрди्рдп рд╡िрдЬ्рдЮाрдиों рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз:-рднूрдЧोрд▓ рдХे рдХрдИ рдЙрдк-рд╡िрд╖рдп рдЕрди्рдп рд╡िрдЬ्рдЮाрдиों рдХे рдиिрдХрдЯ рд╣ैं, рдЬैрд╕े-рднू-рдЖрдХृрддि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рднूрдЧрд░्рдн рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рдиिрдХрдЯ рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै। рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рднूрдЧोрд▓ рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै। рдЖрд░्рдеिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдХा рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै. рдЬैрд╡ рднूрдЧोрд▓ рдХा рдк्рд░ाрдгी рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рдЧрд╣рд░ा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै, рддрдеा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рднूрдЧोрд▓ рдХा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै।
2. ‘рднूрдЧोрд▓ рдПрдХ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдПрд╡ं рдоाрдирд╡ीрдп рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै।’ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░ें।
рдЙрдд्рддрд░– -рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕рдоाрдЬ рдоें рдоाрдирд╡ рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдмीрдЪ рдХी рдЕंрддःрдХ्рд░िрдпाрдПँ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рдоें рдеीं рдкрд░ рдЬैрд╕े-рдЬैрд╕े рд╕рдордп рдЧुрдЬрд░рддा рдЧрдпा, рдЕрдиुрднрд╡ों рдХे рд╕ंрдЪрдп рдиे рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा। рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпाँ рдХेрд╡рд▓ рдоाрдирд╡ рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдмीрдЪ рдЕंрддःрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХे рдмीрдЪ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдЕंрддःрдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рднी рдкрд░िрдгाрдо рд╣ैं। рдпрд╣ рдПрдХ рдиिрд░ंрддрд░ рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓ рддрдеा рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓ рдШрдЯрдиा рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд╕рдоाрди рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рд╣рдоेрд╢ा рдПрдХ рд╣ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд╕рдн्рдпрддा рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡рд╣ рднूрдкृрд╖्рда рдЬिрд╕рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рднूрдЧोрд▓рд╡ेрдд्рддा рдХрд░рддा рд╣ै, рдПрдХ рд╕рдоाрди рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ.рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджोрдиों рд╣ी рд▓рдХ्рд╖рдгों рдоें рдорд╣ाрди् рдЕंрддрд░ рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднूрдЧोрд▓ рдПрдХ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рддрдеा рдоाрдирд╡ीрдп рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै, рдЬो рднूрдкृрд╖्рда рдХो рдЖрдХृрддि, рдФрд░ рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдФрд░ рд╕рдн्рдпрддाрдУं рдХो рдЬрди्рдо рджेрдиे рд╡ाрд▓े, рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рджोрдиों рд╣ी рдХाрд░рдХों рдПрд╡ं рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдк्рд░рддिрд░ूрдк рддрдеा рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХो рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рднू-рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рддрдеा рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╡рд░्рддрдоाрди рдк्рд░ाрд░ूрдк рдХो рдмрджрд▓рдиे рдоें рдХाрд░्рдпрд░рдд рдХाрд░рдХों рддрдеा рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХी рдкрд╣рдЪाрди рднी рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рдЗрдирд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рд╕ंрднाрд╡िрдд рдкрд░िрдгााрдоो рдХी рднрд╡िрд╖्рдпрд╡ाрдгी рднी рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднूрдЧोрд▓ рдЗрди рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдЙрдд्рддрд░ рджेрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै:-
(i) рднूрдкृрд╖्рда рдкрд░ рдХौрди-рдХौрди рд╕े рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд▓рдХ्рд╖рдг рд╣ैं?
(ii) рд╡े рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдП?
(iii) рд╡े рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡िрддрд░िрдд рд╣ैं рдФрд░ рдРрд╕े рдХ्рдпों рд╣ैं?
(iv) рд╡े рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдХैрд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ैं?
(v) рдХ्рдпा рдЗрдирдХा рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡िрддрд░рдг-рдк्рд░рддिрд░ूрдк рдоाрдирд╡ рдХрд▓्рдпाрдг рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╣ै?
(vi) рдЗрди्рд╣ें рд░ूрдкांрддрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХ्рдпा рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै?
(vii) рдк्рд░рд╕्рддाрд╡िрдд рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХा рдоाрдирд╡ рдкрд░ рдХ्рдпा рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ेрдЧा?
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднूрдЧोрд▓ рдПрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै рдЬो рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдХे рдмीрдЪ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдЕрди्рдд рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрдд्рдкрди्рди рднूрдкृрд╖्рда рдкрд░ рд▓рдХ्рд╖рдгों рдХी рд╕्рдеाрдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै।

Previous Post Next Post